Ο μικτός νέος κόσμος των Ολλανδών αρχιτεκτόνων

Α. Φυσικό - τεχνητό και άλλα διλήμματα

Η διαμεσολαβημένη πρόσληψη της αρχιτεκτονικής πρωτίστως μέσα από την εικόνα της είναι βέβαια δεδομένη. Η τρέχουσα τάση όμως της εικόνας της αρχιτεκτονικής αυτής στην περίπτωση των ολλανδών αρχιτεκτόνων να επισκιάσει και να υπαγορεύσει την ίδια την κτισμένη αρχιτεκτονική δικαιολογημένα ξαφνιάζει, προβληματίζει, φωτίζει τα διλήμματα μέσα στα οποία αναπτύσσεται η ολλανδική αρχιτεκτονική και επαναπροσδιορίζει τους όρους της σχέσης μεταξύ της αρχιτεκτονικής και της εικόνας της.

Αυτός ο χαρακτηρισμός της 'διπλής ιδιότητας' και αυτή η διλημματική υφή που περιβάλλει την ολλανδική αρχιτεκτονική δημιουργία δεν είναι καθόλου ξένα στη συγκεκριμένη χώρα. Γιατί προφανώς όταν αναφέρεται κανείς στην Ολλανδία, αναφέρεται σε θεμελιώδη αντιθετικά δίπολα, όπως στεριά - θάλασσα, στερεό - ασταθές, φυσικό - τεχνητό. Η αποφασιστική στρατηγική της μη-απάντησης και μη-τοποθέτησης σε σχέση με αυτά τα διλήμματα είναι ουσιαστικά ο λόγος ύπαρξης της χώρας.

Αυτή η αριστουργηματική συνεχής ακροβασία στη 'θολή' περιοχή μεταξύ των δύο πόλων μοιάζει να δίνει καταρχήν απαντήσεις σε καίρια ζητήματα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας, αλλά προσφέρει και ένα ακλόνητο άλλοθι σε ουσιαστικές αρχιτεκτονικές επιλογές των σύγχρονων ολλανδών αρχιτεκτόνων.

Εδώ τίθεται και το ζήτημα του φυσικού σε σχέση με το τεχνητό, του πραγματικού σε σχέση με το εικονικό, του υλικού σε σχέση με το άυλο. Ένα ζήτημα που για πολλούς είναι διλημματικό, στην πραγματικότητα όμως μπορεί να δεχτεί περισσότερο ανεκτικές ερμηνείες. Το 'φυσικό / πραγματικό' στο έργο των σύγχρονων ολλανδών αρχιτεκτόνων δεν αντιμάχεται, ούτε αποστρέφεται το 'τεχνητό / ιδεατό'. Πιο πολύ φαίνεται να το συμπληρώνει και να συμπληρώνεται από αυτό. Η ίδια η φύση αυτής της αρχιτεκτονικής είναι ελλειμματική χωρίς την ταυτόχρονη ισχύ και των δύο παραπάνω εκφράσεων του αρχιτεκτονικού έργου.

Αυτό εν μέρει οφείλεται στην ιδιότυπη περίοδο που διανύει η αρχιτεκτονική ως φορέας κοινωνικών μηνυμάτων γενικότερα, σε συνάρτηση με τις ριζικές δομικές αλλαγές που βιώνουν οι ανεπτυγμένες παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες και οικονομίες. Οι πιο οξυδερκείς των παρατηρητών, γίνονται δέκτες μιας επερχόμενης βαθιάς αλλαγής στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή η αρχιτεκτονική και η παραγωγή της και μπορούν πλέον να διαβάσουν τα σημάδια ενός νέου 'εμπλουτισμένου' αρχιτεκτονικού προϊόντος, που υπερβαίνει το ζήτημα του φυσικού / πραγματικού σε σχέση με το τεχνητό / εικονικό, ή μάλλον το επανατοποθετεί σε μια πιο αφαιρετική, θεωρητική βάση.

Β. Το δημοφιλές ολλανδικό αρχιτεκτονικό προϊόν

Με ένα στιβαρό οικονομικό κατεστημένο ικανό να εμπιστευτεί τους νέους αρχιτέκτονες, να υποστηρίξει την αρχιτεκτονική καινοτομία και με δεδομένη τη βούληση για ισχυρές αρχιτεκτονικές χειρονομίες, οι ολλανδοί αρχιτέκτονες μπορούν και δημιουργούν με ενισχυμένη ελευθερία σε σχέση με τους αρχιτέκτονες των περισσοτέρων κρατών. Η επίλυση των λειτουργικών και τεχνικών ζητημάτων δεν φαίνεται να αποτελεί εμπόδιο στη διαδικασία του σχεδιασμού. Αυτά μοιάζει να θεωρούνται ζητήματα δεδομένης, αλλά μικρής σημασίας, ειδικά συγκρινόμενα με το ζήτημα της εικόνας καθαυτής των κτιρίων. Η εικόνα φαίνεται να είναι ο παράγοντας που καθορίζει τις μορφολογικές επιλογές του κτιρίου. Πολλές φορές μάλιστα αυτή η εικόνα προηγείται του ίδιου του κτιρίου, προϋπάρχει ως αισθητική και εικαστική πραγματικότητα στις προθέσεις του αρχιτέκτονα και υλοποιείται ως τέτοια, όπως στα 'WoZoCo's', εικ. 3.

Η μορφή στην ολλανδική αρχιτεκτονική τείνει να αυτονομηθεί από τη λειτουργία και να αποκτήσει τα ολοδικά της 'επίπεδα' εικονογραφικά χαρακτηριστικά.

Το αρχιτεκτονικό έργο είναι στενά συνδεδεμένο με τις εκάστοτε αισθητικές και αισθησιακές απαιτήσεις του δημιουργού. Συχνά, μάλιστα, η μορφή της υλοποιημένης αρχιτεκτονικής υποστηρίζεται άμεσα από τις ιδιότητες και τις δυνατότητες της ούτως ή άλλως εξελιγμένης ψηφιακής τρισδιάστατης δημιουργίας και αναπαράστασής της, κάτι που φαίνεται στο 'Housing Silo at the IJ', εικ.1. Μοιάζει να αποτινάσσει από πάνω της δεσμεύσεις, περιορισμούς και προκαταλήψεις του παρελθόντος, να τολμάει επιτέλους να ψηλαφίζει τρέχοντα ζητήματα και να πειραματίζεται σε πραγματικά νέα πεδία.

Η μορφή στην ολλανδική αρχιτεκτονική, περισσότερο από ποτέ, υλοποιεί μια εικονική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής. Είναι κυριολεκτικά το κτίσιμο του ιδεατού, του εικονογραφημένου, του εικονικού. Και έρχεται να καλύψει τις ανάγκες, πραγματικές ή μη, ενός διογκωμένου καταναλωτικού κοινού, το οποίο έχει πια την νομιμοποίηση να καταναλώνει την αρχιτεκτονική, στο μέτρο, το βαθμό και με την ίδια ακριβώς αισιοδοξία, θέληση και ορμή που καταναλώνει ένα τεράστιο πλήθος άλλων προϊόντων, χορηγούμενο κυριολεκτικά και μεταφορικά από τα ίδια μέσα της έντυπης και ηλεκτρονικής πληροφόρησης. […] πρόκειται για μια ειρωνική, δημοκρατική ποίηση. Δημοκρατική γιατί είναι αποτέλεσμα συλλογικών νόμων και αποφάσεων, οικοδομικών κανονισμών, ανεπίσημων δημοσκοπήσεων και δημόσιων συζητήσεων, ειρωνική γιατί αυτές οι διάφορες δυνάμεις συγκρούονται και συχνά αντιμάχονται η μία την άλλη, παράγοντας εκκεντρικά αποτελέσματα, και πρόκειται για ποίηση, αφού οι τελικές συνέπειες παρουσιάζονται σε ανέκφραστες, πολύχρωμες αντιπαραθέσεις. […] 1.

Η ίδια η επιλογή της ορολογίας που χρησιμοποιείται παραπάνω τείνει να υποδείξει προς την κατεύθυνση κατανόησης όλου του γεγονότος της ολλανδικής αρχιτεκτονικής ως ενός φαινομένου πολύ ευρύτερου της ακραιφνούς αρχιτεκτονικής παρατήρησης και τεκμηρίωσης. Συνειδητά περιγράφονται οι όροι μιας διαφαινόμενης σύγχυσης σχετικά με το τι είναι τελικά πραγματικό και τι όχι, όταν πρόκειται για την πορεία δημιουργίας μιας ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής πραγματικότητας, από τη σύλληψή της, μέσα από τη διαμόρφωση της μορφολογίας της, την ικανοποίηση των λειτουργικών και κοινωνικών απαιτήσεων, μέχρι την τελική πραγματοποίησή της και την επικοινωνία της όλης διεργασίας με τον κριτή της, τον χρήστη της, τον τελικό εν γένει αποδέκτη - καταναλωτή της.

Γ. Ο Δεύτερος Μοντερνισμός της ολλανδικής αρχιτεκτονικής

Αρχικά με τον Rem Koolhaas και το σχεδόν προφητικό του βιβλίο 'Delirious New York' και στη συνέχεια με τα υπερδραστήρια σχήματα MVRDV, UN Studio, West 8, NOX, Mecanoo, οι σύγχρονοι ολλανδοί αρχιτέκτονες πεισματικά επιδιώκουν, αν δεν το κατάφεραν ήδη, να αμφισβητήσουν και τελικά να ανατρέψουν το αρχιτεκτονικό καθεστώς, όπως αυτό είχε διαμορφωθεί έπειτα από τη σύντομη αλλά εκτυφλωτική λάμψη των μεταμοντέρνων (po-mo, postmodern) πειραμάτων. Υποβοηθούμενοι από το 'πνεύμα των καιρών' (zeitgeist) και με την αμέριστη συνδρομή των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, τα οποία εξήγαγαν την τάση και την τροφοδότησαν με ένα ανεξάντλητο πλήθος νέων αρχιτεκτόνων και αντίστοιχων αρχιτεκτονημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο, διαμόρφωσαν ένα αρκετά αναγνωρίσιμο αρχιτεκτονικό ιδίωμα που ακόμα και αν από μία δύσπιστη μερίδα αρχιτεκτόνων και κριτικών θεωρείται αμφίβολο σε αρχιτεκτονική ποιότητα, σίγουρα δεν είναι αμελητέο σε αρχιτεκτονική ποσότητα.

Κάποιοι ήδη μιλούν για το νέο λαμπερό ένδυμα του μοντέρνου κινήματος. Η τροπή που ακολούθησε η ολλανδική αρχιτεκτονική περιγράφεται από τους ίδιους τους ολλανδούς θεωρητικούς ως 'Δεύτερος Μοντερνισμός', και ήρθε σε συνέχεια της αποφασιστικής επιρροής που είχε το πρώτο κύμα του Μοντερνισμού στην Ολλανδία. Όπως σημειώνει ο Αν. Γιακουμακάτος, αναφερόμενος στις Κάτω Χώρες, 'η συνείδηση ενός αιώνα μοντέρνου φαίνεται να έχει περάσει στα χρωμοσώματα ενός ολόκληρου λαού, να αποτελεί τη ζωντανή κληρονομιά του.' 2

Αυτή τη φορά, όμως, η μοντέρνα μορφολογία είναι ευτυχώς αποενοχοποιημένη και απαλλαγμένη από κάθε πιθανό ιδεολογικό βάρος. Δεν έχει καμία φιλοδοξία να προτείνει κάποιο κοινωνικό και πολιτικό μοντέλο ζωής. Κύριο μέλημά της, αντίθετα, μοιάζει να είναι η αποκωδικοποίηση και η ανάγνωση ενός κόσμου που αλλάζει ραγδαία. Και το κάνει με μια παιδική, σχεδόν ψεύτικη μορφολογική απλότητα, που δεν προϊδεάζει για την πολυπλοκότητα του αστικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο καλείται να υπάρξει, όπως στο 'Eyebeam Institute', εικ. 2.

Προκύπτει, λοιπόν, ένα σαφές ερώτημα. Ένα ερώτημα που έχει να κάνει με μια πιθανή μετατόπιση του κέντρου βάρους της αρχιτεκτονικής από έναν ΄τόπο' κοινωνικής και ιδεολογικής αναζήτησης και πραγμάτωσης σε έναν 'τόπο' αισθητικής απόλαυσης και εμπορικής αποδοτικότητας, από έναν τόπο πραγματικό σε έναν τόπο ιδεατό. Εν τέλει, πρόκειται για την επανατοποθέτηση των όρων 'φυσικό' και 'τεχνητό' και την πιθανή μετατόπιση από έναν 'φυσικό' σε έναν 'τεχνητό' τρόπο δημιουργίας της αρχιτεκτονικής. Έχει να κάνει με μια τολμηρή, πρωτότυπη και σίγουρα ακριβά υλοποιημένη, πλούσια αρχιτεκτονική παραγωγή που υιοθετεί σταδιακά εικονογραφικά και επικοινωνιακά γνωρίσματα, που επηρεάζει και επηρεάζεται από την αμφισημία και την εφήμερη διάσταση του θεωρητικού έργου των ίδιων δημιουργών.

Δ. Η μικτή αρχιτεκτονική πραγματικότητα

Επιστρέφοντας στο ζήτημα που αναφέρθηκε σε προηγούμενο σημείο του άρθρου, αυτό της κατανόησης της ολλανδικής αρχιτεκτονικής ως ενός πολύπλοκου φαινομένου, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μια 'μικτή αρχιτεκτονική πραγματικότητα', έναν άρρηκτο συνδυασμό του φυσικού με το τεχνητό, του κτισμένου με το εικονικό, του υλικού με το ιδεατό, κάτι που εμφανίζεται σε εντυπωσιακά έργα όπως η 'Villa Bordeaux' του Koolhaas, εικ. 4.

Πρόκειται για ένα πείραμα ισχυρής εμβέλειας, η αξία του οποίου μένει να εκτιμηθεί. Σε κάθε περίπτωση, όμως, τίθεται το πλαίσιο ενός σοβαρού θέματος που λιγότερο η σύγχρονη και περισσότερο η μελλοντική αρχιτεκτονική θεωρία θα πρέπει να αντιμετωπίσει: είναι καινοτομία ή εν τέλει ένας συμβιβασμός αυτή η περιγραφόμενη ως 'μικτή αρχιτεκτονική πραγματικότητα'; Πρόκειται πραγματικά για κάτι νέο ή είναι ο απολογητικός λόγος μιας ιδιόμορφης αρχιτεκτονικής πρακτικής που προσπαθεί απεγνωσμένα να πείσει το ολοένα αυξανόμενο σε ποσότητα αλλά και ολοένα πιο αδιάφορο σε ποιότητα αρχιτεκτονικό καταναλωτικό κοινό;

Αναστάσιος Τέλλιος
Διπλ. Αρχ. Μηχ. ΑΠΘ, M.Arch UCL, Υπ. Διδ. ΑΠΘ
Από το περιοδικό του Σ.Α.Θ Τεύχος 9