Οδοιπορικό στο παρ’ ολίγον πνευματικό κέντρο του Πειραιά, κληροδότημα Ζαχαρίου, Μικρολίμανο

Στην Αττική μπορεί κανείς να συναντήσει διάφορα κουφάρια κτιρίων που στέκουν γυμνά και ημιτελή στους δρόμους της. Τα παραδείγματα είναι πολλά, το τεμαχισμένο εργοστάσιο Φιξ στη Συγγρού, η κατοικία της Μαρίας Κάλλας το ξενοδοχείο Ακροπόλ στην Πατησίων, παλιές βιομηχανίες στην Πειραιώς και πολλά άλλα.

Η πόλη του Πειραιά δεν θα μπορούσε να μην ακολουθήσει την Αθήνα σε αυτόν το ανεπίσημο ανταγωνισμό. Η πολύχρονη παραμονή του αμφιλεγόμενου δημάρχου Α. Σκηλίτση στο δημαρχιακό θώκο και η αγωνία του να αναπτύξει την πόλη του, οδήγησε στη σημερινή κληρονομιά μερικών από των πιο γνωστών ημιτελών κτιρίων της νεώτερης αρχιτεκτονικής ιστορίας καθώς και μερικών από των πιο γνωστών αστικών μύθων που τα συνοδεύει.

Στο πρώτο λιμάνι της χώρας υπάρχει ο γνωστός μας «Πύργος του Πειραιά», ένα κτίριο που κατασκευάστηκε πριν από 40 χρόνια με σκοπό να γίνει το ναυτιλιακό κέντρο οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής. Σήμερα, στέκει στη θέση του απαξιωμένο στη συνείδηση των Πειραιωτών χωρίς καμία χρήση. Στο ισόγειο μόνο στεγάζονται κάποια καταστήματα και παλαιότερα στον πρώτο όροφο στεγαζόταν ένα σχολείο. Ο αστικός μύθος το θέλει να έχει σοβαρά στατικά προβλήματα και να κινδυνεύει να καταρρεύσει.  Σήμερα αναμένει την αξιοποίηση του, μετά και από τον επιτυχημένο διαγωνισμό του greekarchitects που προσέλκυσε μελετητές από όλον τον κόσμο.

Στην πλατεία Κοραή, δίπλα στο δημοτικό θέατρο που ανακαινίζεται και μερικά μόλις μέτρα από τον προαναφερθέντα πύργο στέκει το κτίριο που προοριζόταν για το νέο δημαρχιακό μέγαρο. Κτίστηκε στη θέση της Ραλλείου σχολής, ένα μεγάλο σχολικό συγκρότημα το οποίο κατεδαφίστηκε για να πάρει τη θέση του ένα φαραωνικού τύπου κτίριο, ένα μεγαθήριο που ίσα καταφέρνει να κρυφτεί πίσω από το δάχτυλό του.

Στο οδοιπορικό αυτό θα ασχοληθούμε με το κτίριο που ανήκει στο κληροδότημα Αλέξανδρου Δ. Ζαχαρίου που βρίσκεται στην ακτή Διλαβέρη στο Μικρολίμανο. Ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου γεννήθηκε στη Βράιλα της Ρουμανίας το 1869. Σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης από το 1887-1891 και εργάστηκε στη Γερμανία από το 1892 - 1899. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα ίδρυσε μαζί με άλλους τη τσιμεντοβιομηχανία ΤΙΤΑΝ.

Ο Α. Ζαχαρίου άφησε την περιουσία του στο κληροδότημα που έφερε το όνομά του με διαθήκη του το 1942. Βασικό περιουσιακό στοιχείο της διαθήκης αυτής ήταν η κατοικία του, που βρισκόταν στο οικόπεδο που βρίσκεται σήμερα το κτίριο που θα δούμε παρακάτω, την οποία προόριζε για τόπο έμπνευσης και διαμονής άπορων καλλιτεχνών. Τα έξοδα λειτουργίας της θα καλύπτονταν από την εκμετάλλευση 418.000μ² εκτάσεων στην περιοχή Πευκάκι στο Λουτράκι που ανήκαν στον ίδιο.  

Στις αρχές της δεκαετίας του '70 το διοικητικό συμβούλιο του ιδρύματος με πρόεδρο τον κ. Γουναράκη, ο οποίος ήταν και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου της ΔΕΗ, αποφάσισε να αξιοποιήσει το συγκεκριμένο οικόπεδο γκρεμίζοντας την κατοικία που βρισκόταν στο χώρο και δημιουργώντας στη θέση της ένα κτίριο τέχνης και πολιτισμού που θα συνέβαλε στην πολιτιστική εκπαίδευση των Πειραιωτών.

Το κτίριο που κτίστηκε στη θέση της βίλας ελκύει τη ματιά του περαστικού με την πρωτοποριακή του σχεδίαση. Είναι έργο του αρχιτέκτονα  Ι. Λιάπη ενώ τα στατικά υπέγραψε ο πολιτικός μηχανικός Δ. Μπαϊρακτάρης ο οποίος είχε την καλοσύνη να μας μιλήσει για το κτίριο αυτό, το οποίο όπως μας λέει «είναι το αγαπημένο του». Το έργο μελετήθηκε από το 1971 έως το 1972 και ο προβλεπόμενος χρόνος κατασκευής του ήταν δύο χρόνια (από το 1972 έως το 1974) με εκτιμώμενο κόστος κατασκευής τα 18.000.000 δρχ.

Ο αρχιτέκτονας Λιάπης είχε ενθουσιαστεί με το συγκεκριμένο έργο και αφιέρωσε πολύ χρόνο στη μελέτη του. Επισκεπτόταν συχνά το χώρο και μελετούσε τις οπτικές φυγές προς τον ορίζοντα ώστε η λύση που θα προέκυπτε να είχε ανεμπόδιστη θέα προς το Φάληρο, τον Αργοσαρωνικό και τον Πειραιά. Η σχετικά ομαλή πλαγιά που υπήρχε στο συγκεκριμένο οικόπεδο έδινε τη δυνατότητα το κτίριο να ενταχθεί στο βράχο δημιουργώντας έναν ιδιότυπο διάλογο.  

Έτσι προέκυψε και η κεντρική ιδέα της δημιουργίας ενός ανοικτού πεζόδρομου που θα ένωνε τον περιφερειακό της Καστέλας, Λεωφ. Φαλήρου με την ακτή Πρωτοψάλτη. Σε αυτή τη διαδρομή ο επισκέπτης θα περνούσε από υπαίθριους και κλειστούς χώρους εκθέσεων, θα συναντούσε studio ηχογράφησης, δισκοθήκη, χώρους περισυλλογής και ξεκούρασης, εστιατόριο και καφέ με στόχο η παραμονή του να είναι ευχάριστη και δημιουργική.

 

Το κτίριο χαρακτηρίζεται για τις λιτές και καθαρές γραμμές του, επίπεδα που διαδέχονται το ένα το άλλο σε διαφορετικές διαστάσεις δημιουργούν στεγασμένους και μη χώρους μηδενίζοντας τη διαφορά ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό.

Το πνευματικό αυτό κέντρο μελετήθηκε από τον Λιάπη να περιλαμβάνει χώρους συνολικού εμβαδού 1800μ²  που εκτίνονται σε έξι επίπεδα. Όλο το κτίριο δείχνει να αιωρείται 1.50 μέτρο πάνω από το έδαφος. Η είσοδος στο ισόγειο (στάθμη Β) που είναι και η κεντρική γίνεται από τη νότια όψη μέσω τριών πλακών με σκάλες που στηρίζονται σε λιτά κατακόρυφα τοιχεία. Μπαίνοντας στο εσωτερικό του ισογείου βρισκόμαστε σε ένα χώρο όπου κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζουν η μεγάλη ράμπα που οδηγεί στο μεσοπάτωμα (στάθμη Γ), οι μεγάλες στρογγυλές κολώνες καθώς και το μεγάλο ύψος. Σε αυτή τη στάθμη η μελέτη είχε τοποθετήσει το γραφείο του διευθυντή με τη γραμματεία καθώς και αίθουσα συμβουλίου.  Για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών είχε σχεδιαστεί ιματιοθήκη και λουτρά σε συνέχεια του  φουαγιέ που είναι ο προθάλαμος για την είσοδο στο αμφιθέατρο στο πάνω μέρος των κερκίδων. Το αμφιθέατρο αυτό έχει χωρητικότητα 400 ατόμων και μπορεί να φιλοξενήσει διαλέξεις, προβολές, θεατρικές και μουσικές παραστάσεις.  

 

Η σκηνή που βρίσκεται ένα επίπεδο κάτω (στη στάθμη Α) έχει πρόσβαση στους βοηθητικούς χώρους της σκηνής, στα καμαρίνια των καλλιτεχνών και σε λουτρά. Στο υπόγειο υπάρχει ξεχωριστή είσοδος στα νότια καθώς και βοηθητική είσοδος στη βόρεια πλευρά  για την εξυπηρέτηση μεταφοράς σκηνικών και άλλων αντικειμένων. Τους χώρους συμπληρώνουν χώροι γραφείων, το μηχανοστάσιο, το λεβητοστάσιο καθώς και ο υποσταθμός της ΔΕΗ. Η στάθμη Α με την στάθμη Β επικοινωνούν μέσω δύο ανελκυστήρων καθώς και μιας μικρής σκάλας στα δυτικά.

Επιστρέφοντας στο ισόγειο έχουμε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε το εξωτερικό κλιμακοστάσιο που φτάνει μέχρι και τη στάθμη Ε, εναλλακτικά μπορούμε να πάρουμε τη ράμπα που οδηγεί μέχρι και τη στάθμη Δ. Χρησιμοποιώντας τη ράμπα βρισκόμαστε στο μεσοπάτωμα (στάθμη Γ) όπου είναι ένας ανοικτός χώρος με οπτική επαφή στη κεντρική είσοδο και στο φουαγιέ αλλά και στον ορίζοντα μέσω των μεγάλων υαλοστασίων. Το επίπεδο αυτό προοριζόταν για χώρος εκθέσεων γλυπτικής.

Συνεχίζοντας με τη ράμπα φτάνουμε στη στάθμη Δ. Εδώ είχαν μελετηθεί χώροι εκθέσεων οι οποίοι θα εκτίνονταν σε εσωτερικούς χώρους, σε αίθρια καθώς και υπαίθρια δώματα. Η θέα είναι ανεπανάληπτη με οπτικό ορίζοντα 180 μοιρών. Από αυτή τη στάθμη και μέσω ενός κλιμακοστασίου σε πρόβολο το οποίο αιωρείται στο εσωτερικό αίθριο που επικοινωνεί με τις από κάτω στάθμες, μας οδηγεί στο επίπεδο Ε.

Σε αυτό το επίπεδο είχαν χωροθετηθεί χώροι για δισκοθήκη, βιβλιοθήκη στα νότια και εστιατόριο αναψυκτήριο στα δυτικά . Τους χώρους συμπλήρωναν οι βοηθητικοί χώροι της κουζίνας και των λουτρών. Από το εστιατόριο υπήρχε πρόβλεψη για κατασκευή μεταλλικής κοχλιωτής σκάλας που θα οδηγούσε στο τελευταίο επίπεδο (στάθμη Ζ). Στη στάθμη Ε και Ζ το κτίριο εισχωρεί στο βράχο δημιουργώντας έναν ενδιαφέρον διάλογο σε συνδυασμό με τη χρήση των αίθριων.

Μέσω μιας ευθύγραμμης σκάλας στην ανατολή ανεβαίνουμε στο τελευταίο επίπεδο (στη στάθμη Ζ) όπου συναντάμε ένα μεγάλο δώμα. Κινούμενοι προς τα δυτικά βρίσκουμε το στέγαστρο του εστιατορίου και του αναψυκτηρίου και τέλος τους χώρους ενδιαίτησης των καλλιτεχνών που θα διέθεταν δωμάτια με  τους αντίστοιχους βοηθητικούς χώρους . Τέλος με μια ραμπόσκαλα βρισκόμαστε στον περιφερειακό δρόμο και έτσι τελειώνουμε η περιήγησή μας στο κτίριο.

Το κτίριο είναι σχεδιασμένο σε κάναβο ανά επτά μέτρα και οι κυκλικές κολώνες διαμέτρου περίπου ενός μέτρου διατρέχουν όλο το κτίριο. Στόχος του αρχιτέκτονα Λιάπη ήταν όλα τα μπετά να είναι εμφανή και όπου υπήρχαν τοιχοποιίες να μην είναι σοβατισμένες αλλά σωστά κατασκευασμένες με χρήση έγχρωμων οπτόπλινθων. Έδινε μεγάλο βάρος στους χρωματισμούς του κτιρίου όπως και στο σχεδιασμό των  δαπέδων όπου μελετούσε πίνακες γνωστών καλλιτεχνών για να εμπνευστεί, χαρακτηριστικές είναι οι υποδοχές στις σκάλες για τη χρήση ειδικού φωτισμού όταν θα τοποθετούνταν τα τελικά δάπεδα. Τα μεγάλα ανοίγματα θα καλύπτονταν με μεγάλα υαλοστάσια με μεταλλικά κατακόρυφα στοιχεία, στα στηθαία εναλλάσσεται η χρήση μπετόν με τα μεταλλικά κιγκλιδώματα βασισμένα σε σχέδια του αρχιτέκτονα. Σημαντικό για εκείνον ήταν η αισθητική αρτιότητα και η δημιουργία ενός μοντέρνου και λειτουργικού κτιρίου.

Στη κουβέντα μου με τον κ. Μπαϊρακτάρη πληροφορηθήκαμε ότι την περίοδο της κατασκευής του έργου η θάλασσα έφτανε δίπλα στο κτίριο στο σημερινό δρόμο της ακτή Πρωτοψάλτη, αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα ακριανά πέδιλα να κατασκευαστούν βάση ειδικών μελετών. Ο τότε δήμαρχος Πειραιά κ. Σκηλίτσης επισκεπτόταν συχνά το κτίριο κατά την κατασκευή του και έβλεπε σε αυτό την ευρύτερη ανάπτυξη της περιοχής. Δυστυχώς σήμερα όλο το κομμάτι της ακτής αυτής είναι κατειλημμένο από καφετέριες και γενικά χρήσεις χωρίς κάποιο πνευματικό υπόβαθρο.

Όταν αποφασίστηκε η κατασκευή αυτού του πνευματικού κέντρου είχε υπολογιστεί η αξιοποίηση των εκτάσεων του Ζαχαρίου στο Λουτράκι, η πραγματικότητα όμως δεν ήταν όπως θα επιθυμούσε το διοικητικό συμβούλιο, οι καταπατήσεις κατέστησαν αδύνατη την εκμετάλλευση τους με αποτέλεσμα το κτίριο να μην υλοποιηθεί ποτέ και να μείνει ένα κτίριο φάντασμα. Φήμες που κυκλοφορούν μιλάνε για μια μεγάλη περιουσία του Ζαχαρίου που εκτός των άλλων, αποτελούνταν από μετοχές της ΤΙΤΑΝ και άλλων εταιρειών, μεγάλα ποσά σε καταθέσεις, πίνακες γνωστών καλλιτεχνών καθώς και μεγάλες συλλογές βιβλίων, επίπλων κ.α. τα οποία πέρασαν στο κληροδότημα. Η Εθνική Πινακοθήκη διατηρεί στις συλλογές της μέρος των πινάκων αυτών αλά κανείς δεν γνωρίζει την κατάληξη αυτών των πιθανολογούμενων περιουσιακών στοιχείων. Επί δημαρχίας Φασούλα είχαν αρχίσει κάποιες συζητήσεις ώστε το κτίριο να αξιοποιούταν από μια Γαλλική σχολή για τη στέγαση σχολείου, αλλά η όλη ιστορία σταμάτησε από το υπουργείο οικονομίας από τη στιγμή που είναι κληροδότημα και  διέπεται από ιδιαίτερους κανονισμούς. Πολύ συχνά διαβάζουμε στις εφημερίδες άρθρα που αναφέρονται στα κληροδοτήματα και το ότι μένουν αναξιοποίητα λόγο της ολιγωρίας των κρατικών αρχών.

Το κτίριο αυτό μπορεί να συμπεριληφθεί στα αξιόλογα κτίρια της Αττικής και είναι λυπηρό που είναι αφημένο στη τύχη του να φιλοξενεί άστεγους και να απαξιώνεται.

 
 
 
 
 
 
 


 
 
 





Η όψεις του αρχιτέκτονα Λιάπη.

Ακολουθεί το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ στο κτίριο.

Αισίως με αυτό το άρθρο συμπληρώνονται έντεκα ''οδοιπορικά'' έτσι εγκαινιάζεται και η οπτικοποίηση των οδοιπορικών με το πρώτο μικρού μήκους ντοκιμαντέρ που περιλαμβάνει συνέντευξη του κ. Μπαϊρακτάρη, πολιτικού μηχανικού και μελετητή του κτιρίου καθώς και περιήγηση στο εσωτερικό του κτιρίου.

Του Μανώλη Οικονόμου

-Οι φωτογραφίες είναι του υπογράφοντα (2010).
-Η αεροφωτογραφία είναι από το google earth.
-Τα σκίτσα είναι του υπογράφοντα βασισμένα στα πρωτότυπα σχέδια του αρχιτέκτονα Λιάπη και σε επιτόπου επίσκεψη.
-Το ντοκιμαντέρ είναι επιμέλειας Βασίλη Μιστριώτη και Μανώλη Οικονόμου για το GRATV.gr (2011)

-Ευχαριστώ τον κ. Μπαϊρακτάρη για τη βοήθεια που μου παρείχε.