Οδός Ρέντσο Πιάνο, πρώην Φιλελλήνων

Όπως ανακοίνωσε επισήμως πριν λίγους μήνες το Ιδρυμα 'Σταύρος Νιάρχος', τη μελέτη και τον σχεδιασμό του ομώνυμου Πολιτιστικού Κέντρου στο Δέλτα Φαλήρου ανέλαβε, με απ'ευθείας ανάθεση, ο Ιταλός αρχιτέκτων Ρέντσο Πιάνο, εν συνεχεία του μνημονίου που είχε υπογραφεί μεταξύ του Ιδρύματος και της ελληνικής κυβέρνησης τον Ιούνιο του 2007.

Όπως ήταν φυσικό(;) ακολούθησαν οι συνήθεις διθυραμβικές δημοσιεύσεις στον καθημερινό τύπο («Ψηλά ο πήχυς για το πολιτιστικό Πάρκο», «Η επιλογή ενός τόσο ηχηρού ονόματος επιβεβαιώνει τις υψηλότατες προδιαγραφές που έχει θέσει το Ίδρυμα», «Η επιλογή του γεννάει ακόμη μεγαλύτερες προσδοκίες.

Είμαστε όλοι, λοιπόν, ικανοποιημένοι που ένας αρχιτέκτων του βεληνεκούς του Ρέντσο Πιάνο (ένας αρχιτέκτων που «σκέφτεται τοπικά και χτίζει παγκόσμια») θα επικουρήσει με το έργο του την προσπάθεια ανανέωσης και εκσυγχρονισμού του προσώπου της ταλαίπωρης πόλης μας, δίνοντας λύση, ταυτοχρόνως, στο χρόνιο και ακανθώδες πρόβλημα της οικοδόμησης Νέας Εθνικής Βιβλιοθήκης και Νέας Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Και, ασφαλώς, του επαναπροσδιορισμού, μέσω της υλοποίησης του Πολιτιστικού/Εκπαιδευτικού Πάρκου, του υδάτινου μετώπου και του απαραίτητου ανοίγματος της πόλης προς τη θάλασσα. Ως εδώ, λοιπόν, κανένα πρόβλημα. Όλα καλά.

Όμως, βάσει ποίου σχεδίου το, κατά τα άλλα αξιέπαινο, Ίδρυμα Νιάρχου επέλεξε να αναθέσει τη μελέτη στον συγκεκριμένο αρχιτέκτονα, που σπεύδει τώρα να μας καθησυχάσει, λέγοντας ότι και αυτός μεγάλωσε «στις ακτές τής ίδιας Μεσογείου, της λίμνης του πολιτισμού μας»;

Όταν τον Ιούνιο του 2007 (μνημόνιο συνεργασίας με την ελληνική κυβέρνηση) δημοσιοποιήθηκε η πρωτοβουλία του Ιδρύματος Νιάρχου να αναλάβει εξ ολοκλήρου την απαραίτητη χρηματοδότηση (περίπου 300 εκατ. Ευρώ) για την οικοδόμηση του μεγαλόπνοου και με υπερτοπική, ασφαλώς, σημασία έργου (κάτι που η λεγόμενη Πολιτεία αδυνατούσε να πράξει, μάλλον εξ ορισμού, αφού τώρα πλέον όλοι έχουμε αντιληφθεί ότι η Αρχιτεκτονική και η Πόλη δεν είναι μεταξύ των προτεραιοτήτων της -ανεξαρτήτως, μάλιστα, πολιτικών αποχρώσεων), όλοι αισθανθήκαμε ανακούφιση, αφού βλέπαμε ότι η υλοποίηση αυτού του οράματος ήταν πλέον ζήτημα χρόνου. Και αισθανθήκαμε συνάμα εθνικά υπερήφανοι, λόγω και της επαγγελματικής μας ιδιότητας, όταν η ανακοίνωση εκείνη συνοδευόταν από την αταλάντευτη διαβεβαίωση πως η μελέτη θα επιλεγεί κατόπιν Διεθνούς Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού. Όμως η εξέλιξη ήταν εντελώς διαφορετική. Και  η αισιοδοξία μας απεδείχθη όνειρο θερινής νυκτός και πριν αλέκτωρ φωνήσαι μας επανέφεραν αποτόμως στη σκληρή πραγματικότητα.

Δεν ήταν, λοιπόν, κάποιο αρχιτεκτονικό σχέδιο που πρώτευσε μεταξύ άλλων στον υποσχεθέντα Διεθνή Διαγωνισμό ο λόγος που οδήγησε στην επιλογή τού συγκεκριμένου μελετητή, αλλά, όπως μας διαβεβαιώνουν οι υπεύθυνοι, η «συναρπαστική καριέρα» του, η παγκόσμια, διαπλανητική φήμη του. Όντως, ο Ρέντσο Πιάνο ανήκει στους αστέρες της αρχιτεκτονικής (archistar), ανήκουν όμως και αρκετοί άλλοι. Έχει τιμηθεί με το βραβείο Πρίτσκερ, το επονομαζόμενο και Νομπέλ της Αρχιτεκτονικής, δεν είναι όμως ο μοναδικός εν ζωή. Είναι μεσόγειος, άρα ξέρει την ιδιαιτερότητα του τόπου, υπάρχουν όμως και άλλοι φημισμένοι που μεγάλωσαν στην ίδια θάλασσα: εγώ έχω υπ'όψιν μου, εξαιρουμένων των Ελλήνων, τουλάχιστον άλλους δύο. Τότε;

Η μόνη, ίσως, διαφορά είναι ότι υπάρχει ένα θετικό προηγούμενο: Ο Πιάνο συνεργάστηκε το 2006 με το Ίδρυμα, στην επιτυχημένη ανακαίνιση της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου Μόργκαν στη Νέα Υόρκη. Το γεγονός αυτό, όμως, είναι ικανό από μόνο του να εγγυηθεί έκτοτε την επιτυχή έκβαση οιασδήποτε μελλοντικής συνεργασίας;

Ας δεχθούμε, παρ'όλα αυτά και για την οικονομία της συζήτησης, ότι πρόκειται όντως για τον αδιαμφισβήτητα καλύτερο αρχιτέκτονα του κόσμου, με πλήθος αριστουργήματα ανά την υφήλιο. Πώς ξέρουμε, φερ'ειπείν, ότι κάποιος άλλος αρχιτέκτων, του ιδίου διαμετρήματος, δεν θα απαντούσε καλύτερα στα ερωτήματα που θέτει κάθε φορά ο ιδιαίτερος σχεδιασμός ενός έργου, όταν δεν του δίνεται η ευκαιρία να εκφρασθεί, μέσω ενός διαγωνισμού, προωθώντας την απαράδεκτη διαδικασία της απ'ευθείας ανάθεσης; Οιουδήποτε αρχιτεκτονικού διαγωνισμού: Ιδεών, κλειστού κατόπιν πρόσκλησης, αυτού, τέλος πάντων, που επιλέγει ο εντολοδότης. Και, προφανώς, με μια κριτική επιτροπή της αρεσκείας του.

Είχα την ευκαιρία να πω επανειλημμένα ότι ο θεσμός του Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού δεν είναι πανάκεια, δεν είναι αφ'έαυτού θαυματουργός, αλλά είναι, θα λέγαμε, η μόνη αποδεκτή λύση, έστω και ως μικρότερο κακό. Ένα "κακό" που επιτρέπει, ωστόσο, τη συμμετοχή, τρόπον τινά, της κοινωνίας, μέσω της Κριτικής Επιτροπής, στη λήψη σημαντικών αποφάσεων, όπως (θα έπρεπε να) είναι η αισθητική του δημόσιου χώρου. Και ευτυχώς που, και στην Ελλάδα (κλειστός διεθνής διαγωνισμός για το Νέο Μουσείον Ακροπόλεως, λόγου χάριν) και, κυρίως, αλλού, εξακολουθεί να υφίσταται και να χρησιμοποιείται ως εργαλείο επιλογής σημαντικών αρχιτεκτονικών έργων.

Για να φέρω ένα παράδειγμα: Αν οι Πορτογάλοι εντολοδότες είχαν επιλέξει αντί του με πρόσκληση διαγωνισμού την απ'ευθείας ανάθεση, ο Α.Ν. Τομπάζης δεν θα είχε ποτέ την ευκαιρία να σχεδιάσει και να υλοποιήσει ένα αδιαμφισβήτητα σημαντικό έργο, ήδη παγκοσμίως αναγνωρισμένο, όπως το νέο "Ιερό προσκύνημα της Φάτιμα και ο ναός της Αγίας Τριάδος". Αλλά και ο ίδιος ο Ρέντσο Πιάνο, νεαρός τότε και άσημος αρχιτέκτων, δεν θα υλοποιούσε ποτέ (μαζί με τον Ρίτσαρντ Ρότζερς) το Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι, αν δεν κέρδιζε το πρώτο βραβείο στον αντίστοιχο διαγωνισμό, ένα έργο που αναμφισβήτητα άνοιξε τον δρόμο για τη μετέπειτα καταπληκτική σταδιοδρομία του.

Άρα; Γίνεται αντιληπτό, φαντάζομαι, για τι πράγμα μιλάμε. Δεν έχω κανένα πρόβλημα, προφανώς, ούτε με το Ιδρυμα Νιάρχου (του οποίου την πρωτοβουλία ελπίζω να ακολουθήσουν και άλλοι ιδιωτικοί φορείς), ούτε με τον Πιάνο και την αρχιτεκτονική του, τμήμα της οποίας, ιδιαιτέρως τα τελευταία χρόνια, θεωρώ αξιόλογο και εμβληματικό. Η διαδικασία είναι που επιμένω να θεωρώ αρνητική και, κυρίως, το γεγονός ότι η άκριτη (συχνά δε και θριαμβολογική) υιοθέτησή της έχει γίνει απ'όλους αποδεκτή, ενώ συχνά αποτελεί μείζον πρόβλημα για τον ορθό σχεδιασμό της πόλης.

Αν η έλλειψη κάποιου δημόσιου κοινωνικού αισθητικού ελέγχου της αρχιτεκτονικής (και ασφαλώς δεν εννοώ τις απερίγραπτες ΕΠΑΕ) μπορεί να γίνεται ως ένα σημείο ανεκτή στον σχεδιασμό των ιδιωτικών έργων, αυτή είναι απαράδεκτη αναφορικά με την υλοποίηση έργων συλλογικού χαρακτήρα. Πρόκειται για ένα κρίσιμο ζήτημα, είτε μας αρέσει είτε όχι, καθοριστικά δραματικό και ως τέτοιο θα έπρεπε να απασχολεί όλους μας. Η υλοποίηση στην πράξη της θεσμικής κατοχύρωσης και της υποχρεωτικής εφαρμογής, άνευ εξαιρέσεων, του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, αποτελεί, κι ας μην ακούγεται ακραίο και υπερβολικό, δείγμα πολιτικού πολιτισμού. Εκτός του ασφαλιστικού και του συστήματος υγείας και του αγροτικού και άλλων σημαντικοτάτων ζητημάτων, υπάρχουν και κάποια κρίσιμα θέματα, μεταξύ αυτών και οι διαδικασίες παραγωγής της αρχιτεκτονικής, που αποτελούν ικανές παραμέτρους για να καθορίσουμε την ποιότητα της συμμετοχικής δημοκρατίας και την αυθεντικότητα του κράτους δικαίου.

Όσο για τις (ουδόλως απαραίτητες και καταφανώς υπέρμετρα κολακευτικές) δηλώσεις του «ιταλού -και, όπως όλα δείχνουν, φιλέλληνα αρχιτέκτονα» σχετικά με την αγάπη του για τη χώρα μας («Υπέροχα! Πάντοτε αγαπούσα το αίθριο φως και τα ζωηρά μελτέμια της Ελλάδας», «Τη νιώθω σαν σπίτι μου την Αθήνα -την πρωταθλήτρια πόλη του ανοικτού πνεύματος και της ανάλαφρης διάνοιας») ας κάνουμε πως δεν τις ακούσαμε, παραπέμποντάς τες στο ενδιαφερόμενο, ίσως, Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης.

Να πούμε απλώς ότι μας γεμίζουν θλίψη, γιατί καταδεικνύουν την αντίληψη που έχουν ορισμένοι για τους πολίτες αυτής της Έρημης Χώρας, αντιμετωπίζοντάς μας σαν ντόπιους αφελείς και προκαλώντας την ευφυία μας, ακόμη και εν έτει 2008.

Ωστόσο, ας ευχηθούμε, να πάνε όλα καλά ή, υπερθεματίζοντας, ας εκφράσουμε την πεποίθησή μας για την επιτυχή έκβαση αυτού του κρίσιμου για το μέλλον της πόλης εγχειρήματος. Ας δεχθούμε, δηλαδή, ότι αυτή τη φορά σταθήκαμε, μάλλον, τυχεροί. Τι θα γίνει όμως, αν συνεχίσουμε στο ίδιο τροπάριο, με την αμέσως επόμενη;

Κωνσταντίνος Γ. Πατέστος
Φωτογραφία - Πηγή: RPBW