Παρατηρώντας τον Renzo Piano

«Έχω την ιδέα ότι η Αρχιτεκτονική είναι ένα σύστημα για ανθρώπους και όχι ένα σύστημα για πράγματα. Αρχιτεκτονική δίχως αρχιτέκτονες είναι αδύνατη αφού υπερτερεί η πρόθεση που σκοπό έχει τη χρήση, αλλά Αρχιτεκτονική δίχως κτίρια είναι πολύ πιθανή στο βαθμό που οι συνθήκες χρήσης υπάρχουν ανεξάρτητα από αυτά!». Bruno Zevi

Εργο : Κέντρο Πολιτισμού «Ιδρυμα Νιάρχος»
Αρχιτέκτων: Renzo Piano, Senatore a vita della Repubblica Italiana

- ο αρχιτέκτων του κέντρου George Pompidou που άνοιξε δρόμους για μια αρχιτεκτονική αντίληψη - γροθιά στην υποκριτική παράδοση και τη δειλή αντιμετώπιση των προστατευόμενων αλλά ξεχασμένων quartier του Παρισιού !
- ο αρχιτέκτων του Σταδίου San Niccolo στο Μπάρι, μιας από τις πλέον εκλεπτυσμένες αθλητικές μεγακατασκευές.
- ο αρχιτέκτων του εμβληματικού ΝΕΜΟ πλάϊ στη θάλασσα του Άμστερνταμ
- ο αρχιτέκτων του Astrup Fearnley Museum of Modern Art στο Όσλο

Με όλον τον σεβασμό απέναντι στον αρχιτέκτονα που από τα φοιτητικά μου χρόνια τον παρακολουθώ με ενθουσιασμό, θα διατυπώσω τις παρακάτω παρατηρήσεις όχι μόνο ως αρχιτέκτων αλλά και ως πολίτης που πρόκειται να ζήσει από τώρα και στο εξής μαζί με το έργο αυτό αλλά και το περιβάλλον που το πλαισιώνει και το χαρακτηρίζει. Ο Renzo Pianο είναι ως γνωστό ο αρχιτέκτων που, με ιδιαίτερη μαεστρία προσεγγίζει -σπουδάζει και επεξεργάζεται την Πέμπτη Όψη- και που το αποδεικνύει για μια φορά ακόμη στην τελευταία δουλειά του, το κέλυφος των Γραφείων της Pathé Foundation στο Παρίσι.

Αυτή τη φορά, ατυχώς, η αρχιτεκτονική φαιά ουσία συνολικά και σκέψη εξαντλήθηκαν αποκλειστικά για την πέμπτη όψη αμελώντας τις υπόλοιπες και αφήνοντας τες στην αμηχανία της παρουσίας τους κι έτσι να το αποτέλεσμα :

- στη θέα από τη μαρίνα Παλαιού Φαλήρου χάνονται οι λόφοι της Ακρόπολης και Φιλοπάππου.
- στη θέα από την «κάτω» παραλιακή χάνεται ο Υμηττός
- στη θέα από Συγγρού χάνεται η θάλασσα
- στη θέα από το Παλαιό Φάληρο χάνεται το όρος του Αιγάλεω

Το αποτέλεσμα τούτο δεν αναδίδει ούτε κατά ελάχιστον έστω έναν εμβληματικό χαρακτήρα στο συγκρότημα - όπως πιστεύω ότι θα του άρμοζε - μα αντιθέτως αποκτά μια γιγάντια, επιβλητική, κυριαρχική παρουσία. Καταφέρνει να μην εμφανίζει εξωτερικά τις εσωτερικές λειτουργίες του, οι οποίες και αποτελούν την κορυφή του πολιτιστικού και πολιτισμικού γίγνεσθαι μιας χώρας και ενός έθνους : Τα Γράμματα και τις Τέχνες.

Έτσι,

- Οι «σκληρές» επιδερμίδες από μπετόν, ανήκουν σε όγκους χωρίς καμία πλαστική διάθεση, αλλά και κυριολεκτικά «τυφλές» σε όλη την επιφάνειά τους τόσο προς την πλευρά της θάλασσας όσο και στις όψεις δυτικά και ανατολικά
- τα υπερμεγέθη υαλοστάσια ανατολικά [προς τον Υμηττό] και
- ο προκατασκευασμένος λόφος που ορθώνεται από την πλευρά της πόλης, συνθέτουν ένα αποτέλεσμα μιας δυσχερούς και δυσμενούς συνύπαρξης τόσο με το περιβάλλον όσο και με την ίδια υπόσταση του συγκροτήματος.

Ένα συμπαγές γιγάντιο κτίριο που οι αναλογίες των μεγεθών του κάθε άλλο παρά αριστοποιημένες είναι αλλά και πολύ μακριά από την ανθρώπινη γεωμετρία.  Τη Γεωμετρία του Ανθρώπου όπως αυτή θεμελιώθηκε από τον Ικτίνο, πέρασε στον Vitruvio και τον Leonardo da Vinci και που με αριστοτεχνικό τρόπο έκφρασε ο Bruno Zevi στο βιβλίο του «Η Μοντέρνα γλώσσα της Αρχιτεκτονικής».

Αυτή η Γεωμετρία, αποτελεί αναμφισβήτητα τον θεμελιώδη παράγοντα στη διαμόρφωση της αισθητικής ενός κτιρίου.

Στην ανατολική όψη [προς το κανάλι] όσο κι αν επιχειρείται η διακοπή της μεταξύ συμπαγούς μπετόν και υαλοστασίων σε υπερβολικά μεγάλο ύψος, μοιάζουν να μην αντέχουν το βαρύ φορτίο του προκατασκευασμένου φυτεμένου λόφου πάνω τους παρά το βιοκλιματικό και πολύ ελαφρύ στέγαστρο που τελικά αδυνατεί να «διασκεδάσει» την πλαστική του κτιριακού όγκου.

Τέλος, ένα προκατασκευασμένο κανάλι με θαλασσινό νερό διασχίζει κατά το μήκος του τον κτιριακό όγκο και φτάνει μέχρις εκεί που αρχίζει ο λόφος, έτσι, για να μη ξεχνά κανείς που βρίσκεται αλλά και για να ξέρει, ότι η θάλασσα υπάρχει πίσω από τον τεράστιο τσιμεντένιο όγκο.
Απατηλή χειραγώγηση του υγρού στοιχείου, αφού το ίδιο το κανάλι δεν οδηγεί τον επισκέπτη του Κέντρου στη θάλασσα.

Έτσι αιφνιδιαστικά, εκεί που πίσω από τον παλιό Ιππόδρομο στο γνωστό «Δέλτα Φαλήρου», στον δρόμο με τις μονοκατοικίες με τις αυλές αλλά και τις πολυκατοικίες με ήπιο ύψος αντίκριζε κανείς και φυσικά απολάμβανε τη θάλασσα και το μαγευτικό φως του φαληρικού κόλπου, τώρα ορθώθηκε μπροστά του ένας λόφος 35 μέτρων ύψους, φυτεμένος με κάθε λογής ελληνικά φυτά και δένδρα.

Για να δει τη θάλασσα σήμερα είναι υποχρεωμένος να περπατήσει μέχρι την κορυφή, όπου θα βρεθεί στην τελική κατσκευή, το ελαφρύ βιοκλιματικό στέγαστρο που υψώνεται για ακόμα 15 μέτρα. Όπου, όπως είναι φυσικό, φτάνοντας διαπιστώνει πως η θάλασσα βρίσκεται ακριβώς κάτω από τα πόδια του, αλλά φευ, σε 35 μέτρα βάθος, στο βάθος του ορίζοντα η Αίγινα λουσμένη με το πανάρχαιο φως του Σαρωνικού.

Σε μια ευρεία συνέντευξη -παρουσίαση εκτελεσμένου έργου- μας έδειξαν παιδικές ζωγραφιές που εκθειάζουν τον πράσινο λόφο και το ήρεμο υδάτινο κανάλι. Μεταχείριση της παιδικής αφέλειας και φαντασίας για να προβληθεί ένα πνιγηρό έργο με επίκεντρο τον φυτεμένο λόφο και την «καλή θέα». Όμως, αγαπητέ και άξιε Renzo, δείχνει να μην έλαβες υπόψη το ελληνικό τοπίο και περιβάλλον αλλά και τη νοοτροπία του έλληνα στη σχέση του με τη θάλασσα.
Ο έλληνας απολαμβάνει τη θάλασσα και το φώς της βαδίζοντας δίπλα της και όχι πετώντας. Το Φαληρικό Δέλτα φιλοξενεί πάνω από 100 είδη πουλιών στην πανίδα του και πολλά είδη φυτών στη χλωρίδα που σήμερα καταστράφηκε το περιβάλλον τους.

Αντιπαραβάλω :

- ο Ικτίνος έστεψε τον αθηναϊκό λόφο με ένα αρχιτεκτονικό θαύμα τον Ναό της Αθηνάς.
- Αθηναίος αρχιτέκτων σμίλεψε τον Ναό του Ποσειδώνα μαρμάρινο στεφάνι στον βράχο του Σουνίου, ή ακόμα
- ο Giuseppe Poggi κόσμησε τον λόφο της Φλωρεντίας με ένα εξαίσιο Piazzale di Belvedere [ στην κυριολεξία «καλή θέα» ] και
- 0 σπουδαίος Μηχανικός και Αρχιτέκτων San Gallo κατασκεύασε τη γέφυρα στο Fucechio του Empoli για να βοηθήσει στην ανάπτυξη του φυσικού περιβάλλοντος και όχι να το αποκόψει από τη λειτουργία του ως πνεύμονα της πεδιάδας της Τοσκάνης.

Και ιδού,

- «εκεί που πρώτα κατοικούσανε οι Μύστες - κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο...» κατά πως λέει ο στίχος,
- εκεί που στο εγγύς τοπίο διαγραφόταν το «Δέλτα» του Ιλισού,
- εκεί που το θαλάσσιο μέτωπο μέχρι το Μικρολίμανο κατασπαράχτηκε και ποδοπατήθηκε από τη βουλιμία των κυβερνήσεων για οικονομικά οφέλη από τη γη,
- εκεί που κατασκευάστηκε η παραλιακή λεωφόρος αποκόπτοντας την πόλη από τη θάλασσα,

Εκεί οριστικοποιήθηκε το τέλος του τοπίου με τσιμεντένιο τείχος απόρθητο και απροσέγγιστο τόσο από ξηράς όσο και από θαλάσσης.

Ως επίλογο, θα ήθελα να απολογηθώ για τυχόν δηκτικότητα στο ύφος των παρατηρήσεων μου, όμως καμία πρόθεση δεν έχω να αντιπαρατεθώ με στείρα διάθεση σε έναν αρχιτέκτονα της εμβέλειας του Renzo Piano. Ούτε, κυρίως, να μειώσω κατά ελάχιστο τη σπουδαιότητα των χρήσεων του Κέντρου, που, όπως προανέφερα αποτελούν δύο από τα κορυφαία χαρακτηριστικά ενός έθνους : τις Τέχνες και τα Γράμματα.

Αυτό, που επιδιώκω να καταδείξω είναι πως αυτή τη φορά το συγκεκριμένο έργο του Renzo Piano δεν συνάδει με τη μέχρι σήμερα σπουδή και έρευνα που εφαρμόζει στις Μελέτες του. Επιπροσθέτως, στην περίπτωση αυτή οι πολίτες υποχρεώθηκαν «de facto» να αποδεχτούν ένα κτιριακό συγκρότημα χωρίς, όχι μόνο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, αλλά ούτε καν να τους ζητηθεί η γνώμη. [Χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνικού διαλόγου σε παρόμοια περίπτωση αποτελεί η μη αποδοχή των κατοίκων της Βασιλείας - Ελβετία - των σχεδίων της Ζάχα Χαντίντ για το νέο μέγαρο Μουσικής της πόλης. Οι κάτοικοι αποφάνθηκαν ότι δεν συνάδει με το ύφος της πόλης, το απέρριψαν και ο Δήμος ανακάλεσε την σχετική ανάθεση.]

Έτσι, κανείς θα περίμενε στη περίπτωση του Κέντρου Νιάρχου που ανατέθηκε απευθείας, περισσότερη ευαισθησία και μελέτη από πλευράς του αρχιτέκτονα του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Πόσο μάλλον, που, οι κάτοικοι θα ζούν από τώρα και στο εξής μαζί με το έργο αυτό. Θα τολμούσα να παρατηρήσω πως αντέγραψε τον εαυτό του και το αντιλαμβάνεται κανείς αν παρατηρήσει τις ομοιότητες στον Σχεδιασμό του Κέντρου Νιάρχου με τα παρακάτω έργα του :

Chicago Art Institute - The Modern Wing (1999 - 2009), Stavros Niarchos Foundation Cultural Center, (2015).

ΝΕΜΟ National Center for Science and Technology, Stavros Niarchos Foundation Cultural Center.

Κρίμα. Ένα έργο που θα μπορούσε να αναδείξει εμβληματικά τον φαληρικό κόλπο και να θαυμαζόταν από τους χιλιάδες ταξιδιώτες των πλοίων και κάθε λογής σκαφών στον Σαρωνικό, τώρα υψώνεται εχθρικά και αλαζονικά με την πλάτη γυρισμένη και στη θάλασσα αλλά και στην πόλη !

Νίκος Κoρμπάς, Αρχιτέκτων
Αθήνα Ιούνιος 2016

Παραπομές :
- ΑΤΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. Έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού 1989
- Γεώργιου Κανδύλη, Ζωή και Έργο. Αθήνα, Ερμής, 1985
- Φάκελος Υποψηφιότητας ανάληψης Ολυμπιακών Αγώνων Athens 1986 : Πρόταση Γ. Κανδύλη για την ανάπλαση του Φαληρικού Δέλτα
- Η Μοντέρνα γλώσσα της Αρχιτεκτονικής.Βruno Zevi
- Linguaggi dell' Architettura Contempornea. Bruno Zevi
- Η Αρχιτεκτονική Σύνθεσις - Θεωρία του Αισθητικού Ορθολογισμού. Δρ. Βασίλη Κασσάνδρα
- Renzo Piano : Συνεντεύξεις - Ομιλίες και video παρουσίασης του έργου . Κέντρο Πολιτισμού «Ιδρυμα Νιάρχος»