Περί Αισθητικής.

Προσωπικά, ποιοτική αρχιτεκτονική προκύπτει όταν ένα κτίριο πετυχαίνει να με συγκινήσει. Τι είναι τελικά αυτό που με συγκινεί; Πως μπορώ να το πετύχω στη δική μου δουλειά;

Έχει μορφή η ωραιότητα; 

Peter Zumthor. Κάτοχος του Βραβείου Αρχιτεκτονικής Pritzker, 2009. (1) 

Ενδεχομένως ο τίτλος μας θα έπρεπε να ήταν «Περί Αισθητικής: Άλλοτε και Τώρα», παραπέμποντας στους αείμνηστους ακαδημαϊκό και αρχιτέκτονα Παύλο Μυλωνά   και στον Παναγιώτη Μιχελή, δίπλα στον οποίο μαθήτευσε ο πρώτος. (2)

Ο αρχιτέκτων ουσιαστικά πραγματεύεται την αισθητική. Η αισθητική αποτελεί κλάδο της φιλοσοφίας και γενικά μελετά νέους τρόπους να βλέπουμε και να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Έχει να κάνει με τη μελέτη των αξιών και της προτίμησης. Είναι ένας κριτικός αντικατοπτρισμός της τέχνης, του πολιτισμού και της φύσης. (3)

Προοιμιακά, η αισθητική αφορά στην έννοια ή αντίληψη του ωραίου, έννοια που έχει απασχολήσει πλήθος φιλοσόφων. Η αγγλοσαξονική, ρομαντική προσέγγιση της ωραίας και του τέρατος εκφράζει απόλυτα τη δυαδικότητα «ωραίο – άσχημο», όπως και ο Ρωμαίος θεός Ιανός. Ιδέα που επανέρχεται εκ νέου στο «φάντασμα της όπερας».

Τι είναι όμως ωραίο; Γιατί είναι ωραίο; Γιατί δεν το αντιλαμβάνονται όλοι ως ωραίο; Καλλιεργείται η αντίληψη του ωραίου; Είναι η άποψη του κριτικού τέχνης ανώτερη;  Διδάσκεται το ωραίο και αν ναι, πώς;  Γιατί όλοι οι δημιουργοί δεν επιτυγχάνουν το ωραίο; Είναι η έννοια του απόλυτου ωραίου ουτοπία; Αυτές οι σκέψεις, υπό μορφή ερωτημάτων, θα αποτελέσουν το έναυσμα για μία λακωνική ανάλυση του θέματος, για το οποίο θέμα ιστορικά έχουν γραφεί πλήθος δοκιμίων, μελετών και διατριβών. Επομένως, η όποια προσέγγιση στα στενά μας όρια, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί ως ανεπαρκής ή αποσπασματική…

Ωραίο μπορεί να χαρακτηριστεί αυτό που προσλαμβανόμενο από την αίσθηση της όρασης, μεταβιβάζεται στον εγκέφαλο που το δέχεται «ευνοϊκά» έχοντας διεγείρει το αντίστοιχο τμήμα, με αποτέλεσμα την πρόκληση συγκεκριμένων ψυχολογικών εκδηλώσεων ή αντιδράσεων, όπως, ευφορία, συγκίνηση, αισιοδοξία, κ.α., άρα αποδοχή.  Ωραίο μπορεί να είναι κάτι το κτιστό υπό την ευρεία έννοια ή και κάτι το άκτιστο, όπως το φυσικό περιβάλλον. Όσον αφορά στο πρώτο, συναφής είναι και η έννοια της τέχνης.

«Τέχνη  είναι  η  αισθητική  έκφραση  του  ανθρώπου  μέσω  της  οποίας  εκφράζει  τα  συναισθήματά  του  και  τις  συγκινήσεις  του...  (4) Επιπρόσθετα, σύμφωνα με άλλον ορισμό, τέχνη είναι «η  ενέργεια  του  ανθρώπου  να  αποκαλύπτει  το  ωραίο».  (5)  Εδώ βλέπουμε σαφώς τη διασύνδεση του ωραίου και της τέχνης.

Ο ζωγράφος και θεωρητικός William Hogarth, ο φιλόσοφος Denis Dutton, κ.α., επιχείρησαν να επιβάλλουν μία άκρα ορθολογιστική προσέγγιση στην αντίληψη ή αντιμετώπιση της αισθητικής, υπό μορφή κανόνων.

Ενδεικτικά, σύμφωνα με τον Hogarth, το ωραίο έχει τις ακόλουθες ιδιότητες:

1.  Συμμόρφωση των μερών σε κάποιο σχέδιο.
2.  Όσο το δυνατόν περισσότερη ποικιλία.
3.  Ομοιομορφία, κανονικότητα ή συμμετρία, η οποία είναι ωραία  όταν υπηρετεί το 
     χαρακτήρα της συμμόρφωσης.
4.  Απλότητα ή διαφορετικότητα, που προσφέρει απόλαυση όχι από μόνη της, αλλά, 
     επιτρέποντας στο μάτι να απολαύσει εύκολα την ποικιλία.
5.  Πολυπλοκότητα, που απασχολεί τις δυναμικές ενέργειές μας, και που οδηγεί το 
     μάτι σε μία ακανόνιστη ή ελεύθερη αναζήτηση.
6.  Ποσότητα ή μέγεθος, που τραβάει την προσοχή μας και παράγει θαυμασμό και 
     εκστασιασμό.  

Ο δε Dutton αναγνώρισε επτά οικουμενικές συνισταμένες στην ανθρώπινη αισθητική:

1.  Επιδεξιότητα ή ταλέντο.  Τα τεχνικά καλλιτεχνικά προσόντα καλλιεργούνται,  
     αναγνωρίζονται και θαυμάζονται.
2.  Μη χρηστική απόλαυση. Οι άνθρωποι απολαμβάνουν την τέχνη χάριν της τέχνης 
     και δεν απαιτούν να τους προσφέρει θαλπωρή ή φαγητό στο τραπέζι.
3.  Στυλ. Τα καλλιτεχνικά αντικείμενα και οι παραστάσεις ικανοποιούν κανόνες 
     σύνθεσης που τα κατατάσσουν σε ένα αναγνωρίσιμο στυλ.
4.  Κριτική. Οι άνθρωποι εμμένουν να κρίνουν, να απολαμβάνουν και να εξηγούν
     έργα τέχνης.
5.  Μίμηση. Με μερικές σημαντικές εξαιρέσεις όπως τη μουσική και την αφηρημένη  
     ζωγραφική, τα έργα τέχνης προσεγγίζουν εμπειρίες του κόσμου.
6.  Ειδική εστίαση. Η τέχνη είναι έξω από την καθημερινότητα και εστιάζει 
     δραματικά στην εμπειρία.
7.  Φαντασία. Οι καλλιτέχνες και το κοινό τους διασκεδάζουν υποθετικούς κόσμους 
     στο θέατρο της φαντασίας.

 

Πέρα από την ιστορική τους αξία, αυτές οι θεωρήσεις αδυνατούν να εξηγήσουν ικανοποιητικά ένα τόσο απαιτητικό πεδίο καταφεύγοντας μάλλον σε γενικότητες. (6) Θα επανέλθουμε αργότερα στην πρώτη επισήμανση του Dutton.

Για τον Αριστοτέλη «ωραίο είναι η συμμετρία, η αναλογία και μία οργανική τάξη των μερών μέσα σ’ ένα ενιαίο όλο», ενώ ο Πλάτωνας ταύτισε το κάλλος με την καλοσύνη, το θεώρησε πηγή ηθικότητας. (αντιπαραθέστε τις παραπάνω ιδέες με τις σημερινές θεωρήσεις του κάλλους, με κυρίαρχες τις τάσεις για ασυμμετρία). (7)  Η επίσημη παιδεία του καλλιτέχνη ή του αρχιτέκτονα αποπειράται να εστιάσει στα σημεία εκείνα που συνδέονται με την αντίληψη του ωραίου: Η χρυσή τομή, η αρμονία, κ.α., είναι βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Όταν ενδεικτικά ο Παρθενώνας (432 π.Χ. – 417 π.Χ.) θεωρείται το τελειότερο, πλέον αισθητικό κτίριο που σχεδιάστηκε ποτέ, αναλύοντας το, ξεχωρίζουμε εκείνα τα στοιχεία που συνεισέφεραν σε αυτό. Ό  Colin Rowe στο βιβλίο του “The Mathematics of the Ideal Villa and Other Essays” αναλύει και συγκρίνει επιτυχώς τη βίλα του Ανδρέα Παλλάδιο με τη βίλα του Le Corbusier, δυο φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους αρχιτεκτονικές δημιουργίες. Επίσης, θυμίζουμε την αντίληψη του Dutton που εξετάσαμε παραπάνω, ότι δηλαδή τα τεχνικά καλλιτεχνικά προσόντα καλλιεργούνται. Ιδανικά, η παιδεία θα όφειλε να στοχεύει στη διαμόρφωση μίας προσωπικής αισθητικής, ενός προσωπικού ύφους που διατηρεί την ταυτότητά του.

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Καντ (Immanuel Kant) το ωραίο είναι αντικειμενικό και οικουμενικό. Συνακόλουθα, μερικά πράγματα θεωρούνται ωραία από όλους. Όμως, πόσο αληθές είναι αυτό;

Κάθε άνθρωπος είναι το προϊόν της παιδείας, του πολιτισμού και σε λιγότερο βαθμό πλέον της κοινωνικο-οικονομικής του κατάταξης ή προέλευσης. Συνακόλουθα, οι αντιλήψεις του είναι «καθορισμένες» σε ένα βαθμό. Αντιλαμβάνεται και αντιδρά ανάλογα στα ερεθίσματα, ούτως ώστε να μιλάμε για μία σχετικότητα όσον αφορά στην αντίληψη της έννοιας του ωραίου. Μα και αυτό δεν είναι απόλυτο, μια και υπεισέρχεται ο παράγοντας συνήθεια (Αρκεί να αναλογιστούμε, ως παράδειγμα, την επικρατούσα αντίληψη ότι το καφέ και το μαύρο δεν «ταιριάζουν», μέχρι που τα παρουσίασε ένας επώνυμος μόδιστρος λίγες δεκαετίες πριν και πολλοί τα αποδέχθηκαν ασυζητητί).  Έτσι, δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν διαμετρικά αντίθετες αντιδράσεις όπως αδιαφορία ή και μένος απέναντι σε ένα έργο, όταν άλλοι μένουν εκστατικοί, είτε το έργο είναι ένα γλυπτό, ένας πίνακας ή ένα κτίριο.    

Το ωραίο έχει μετακομίσει από τα σαλόνια της αποκαλούμενης ως ευγενούς κοινωνίας των περασμένων αιώνων και στην εποχή της πληροφόρησης – και της παραπληροφόρησης – έχει διαχυθεί δημοκρατικά πλέον στις μάζες, όπου όλοι έχουν άποψη. Επιπρόσθετα, η δύναμη της διαφήμισης διαμορφώνει αντιλήψεις και συνειδήσεις, όπως μόλις είδαμε.

Κάθε μορφή τέχνης – μουσική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, κ.α. – έχει τη δική της γλώσσα ως προς την κριτική της αισθητικής. Πέρα από τη διαφήμιση, ο κριτικός αποπειράται να καλλιεργήσει αντιλήψεις, για τους δικούς του λόγους, μα ο πρώτος υπερτερεί αδιαμφισβήτητα. Αντιλήψεις αποπειράται να καλλιεργήσει και η παιδεία, με ορισμένες σχολές να διαμορφώνουν συγκεκριμένες γραμμές, όπως το Bauhaus με το μοντερνισμό ή το Taliesin να προωθεί τον ιδιοσυγκρασιακό Frank Lloyd Wright.

Στην αρχιτεκτονική, μα κυρίως στις καλές τέχνες, ιστορικά έχει καλλιεργηθεί μία αντίληψη, που άλλοτε εκφράζεται ευθέως και άλλοτε υποδόρια, με τον καλλιτέχνη να θεωρεί ότι «οφείλει» να μορφώσει ή να εκπολιτίσει τους εντολείς του, άνθρωποι που στερούνται της παιδείας του ή που δεν ενστερνίζονται το όραμά του.  Αυτή η ηθικολογική προσέγγιση έρχεται σε αντιδιαστολή βέβαια με την αντίληψη της συνεργασίας και της συνέργιας, που ασκείται από άλλους. 

Τι γεννά έναν  Phillippe Starck, έναν Karim Rashid, έναν Frank Gehry, ή μία Zaha Hadid; Όλοι οι δημιουργοί μπορεί να επιδιώκουν το ωραίο, αν και αυτό είναι αμφισβητήσιμο, κυρίως πρόσφατα, όταν παρατηρείται μία τάση να προκαλέσουν συνειδητά μέσω του αντιθέτου, όμως, δεν το πετυχαίνουν πάντοτε. Οι λόγοι πολλοί, όπως, η μετριότητα του καλλιτέχνη, ο χρόνος ενασχόλησης, οικονομικοί περιορισμοί, αν και το τελευταίο δεν πρέπει να αποτελεί άλλοθι.

Η δημόσια τέχνη έχει περισσότερες ηθικές δεσμεύσεις έναντι της ιδιωτικής καθότι το κοινό της πρώτης είναι σαφώς πολυπληθέστερο; Ή μήπως η τέχνη, δημόσια ή ιδιωτική, παράγεται ή πρέπει να παράγεται χάριν της τέχνης, δηλαδή, παντελώς ελεύθερη από οποιεσδήποτε δεσμεύσεις και αγκυλώσεις; (8)  Η δημόσια τέχνη είναι για μαζική κατανάλωση; Ο δημιουργός δημιουργεί για τον εαυτό του μόνο, εγωιστικά, ή για το κοινό; Υπάρχει τελικά «ιδιωτική» τέχνη ή όλη η τέχνη είναι «δημόσια»;

Όταν ο δημιουργός προκαλεί μόνο για να προκαλέσει, κινείται δικαιωματικά στα όρια της τέχνης ή καταφεύγει εκεί λόγω της ανεπάρκειάς του; Ποιος κρίνει ή καθορίζει το avant-garde ή την πρωτοπορία; Το avant-garde όταν εδραιωθεί – ενίοτε μετά από σθεναρή αντίσταση – μετατρέπεται εν τέλει σε κατεστημένο μέσα από τη μίμηση, για να αντικατασταθεί εκ νέου από το επερχόμενο avant-garde.

Τέλος, αν ο εντολέας μας έχει μία σαφή προσωπική αισθητική που δεν μας εκφράζει, δεχόμαστε να είμαστε απλοί εκτελεστές της ιδέας του;  Ή, αν καλούμαστε να παρέμβουμε σε ένα ασήμαντο, «άχρωμο και άοσμο» έργο, οφείλει η προσθήκη – αν πρόκειται περί αυτής – να είναι «ανώτερη» του αρχικού έργου; Αν είναι, θα το επισκιάσει ή θα το ευτελίσει περαιτέρω; Πολλά τα ερωτήματα, η αξία τους έγκειται περισσότερο ως εναύσματα προβληματισμού.

«Για τον Hegel, η αισθητική μπορεί να καταξιωθεί μόνο ως επιστήμη».  (9) Η αέναη αναζήτηση του ωραίου ολοκληρώνεται πιθανόν στην ουτοπία, εκεί που συναντάται η τελειότητα…

 

Μιχάλης Α. Βιδάλης
Αρχιτέκτων Μηχανικός, MArch.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.“Quality architecture to me is when a building manages to move me. What on earth is it that moves me? How can I get it into my own work?”  Peter Zumthor,  στο βιβλίο του “Atmospheres”.  “Does beauty have a form?” διερωτάται ο Peter Zumthor στα περιεχόμενα του βιβλίου του “Thinking Architecture”.

2.Έλληνας θεωρητικός της αισθητικής, ιδρυτής της «Ελληνικής Εταιρείας Αισθητικής» και θεμελιωτής της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, που ανεδείχθη σε φιλόσοφο και ποιητή, σύμφωνα με τον Παύλο Μυλωνά. Η αναφορά έγινε στην επίσημη υποδοχή του ως Ακαδημαϊκού στην Ακαδημία Αθηνών: «Περί Αρχιτεκτονικής Άλλοτε και Τώρα» - Αθήνα: Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, Τ. 72, τευχ. «Β» (1997), σ. 32. 
 
3.Wikipedia, λήμμα “aesthetics”.

4.Τάκης Παρλαβάντζας, ζωγράφος και γλύπτης.

5.Αργύρης Ματακιάς, Λεξικό  Εννοιών  (Αθήνα:  Εκδόσεις  Πελεκάνος,  1993), λήμμα «τέχνη»   σελ.  580 – 581.

6.Wikipedia, βλέπε παραπάνω.

7.Μιχάλης Α. Βιδάλης, αντι∙Αρχιτεκτονική: Αρχιτεκτονικοί Μονόλογοι (Αθήνα: Εκδόσεις Ίων, 2005), σ. 24.

8.«Η Τέχνη στο Δημόσιο Χώρο: Υπάρχει Τελικά Ιδιωτική Τέχνη;». Εισήγηση του Μ. Α. Βιδάλη στο συνέδριο «Σύγχρονη Τέχνη και Δημόσιος Χώρος» που οργανώθηκε στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, από το Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος, 17-20 Απριλίου, 2008.
 
9.Ακαδημαϊκός Παύλος Μυλωνάς, βλέπε παραπάνω, σ. 45.