Σοσιαλιστικός ρεαλισμός ή απλά ρεαλισμός;

Οι όροι «Νατουραλισμός» και  «Ρεαλισμός»
Νατουραλισμός. Σήμερα έχουμε τουλάχιστον συμφωνήσει ότι ο όρος «νατουραλισμός» εκφράζει την πιστή -φωτογραφική- απεικόνιση της πραγματικότητας ως προς την μορφή, ενώ ως προς το περιεχόμενο ή παραμένει απλός θεατής αυτής της πραγματικότητας ή με διάθεση εξιδανίκευσης, κριτικής ή καταγγελίας της. Θα μπορούμε έτσι να δεχτούμε ως «νατουραλιστικά έργα»  από κάθε εποχή, π.χ. από τα ελληνιστικά, από τα υστεροβυζαντινά, από τα μπαρόκ, από τα νεοκλασικά, και από τα σημερινά.

 

Αριστερά, 0001 ελληνιστικό ανάγλυφο από το θέατρο του Διονύσου, Αθήνα. 1^ος αι.π.Χ. (R.Hamann, Geschichte der Kunst, Berlin 1952, τ.1. σελ. 770). Κέντρο 0002, τα εισόδια της Θεοτόκου από την Studeniča, του 14^ου αι. (διαδίκτυο λ. Studeniča) κίνηση, έκφραση στα πρόσωπα, πέρασμα ήδη στον νατουραλισμό, παρ' όλες τις αυστηρές δεσμεύσεις και κανόνες που επέβαλε η Εκκλησία στην εικονογραφία. Bernard van Orley 1488 δεξια 0003 Η Αγία Οικογένεια, (Μουσείο Πράδο έκδοση Ελευθεροτυπίας σελ. 129), εδώ ο άκρατος νατουραλισμός σε συνδυασμό με την αναγεννησιακή ελευθεριότητα δίνει αποτελέσματα εντελώς έξω από τους εκκλησιαστικούς Κανόνες ! Προσέξτε, όλα αφορούν εποχές παρακμής (αρχαιότητας, Μεσαίωνα -και η περίφημη Αναγέννηση, ήταν μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στην φεουδαρχία και τη γαλλική επανάσταση, λέγεται και εποχή Απολυταρχίας, μπαρόκ κ.α.)

 

0004 David η στέψη της Ζοζεφίνας (Λούβρο) (διαδίκτυο λ. David).  0005 Βαλεντίν Μπογκτάνοφ, το μάθημα ραπτικής, 1960, (διαδίκτυο λ.σοσιαλιστικός ρεαλισμός)

 

Ρεαλισμός. Από την άλλη μεριά, έχουμε επίσης σχεδόν συμφωνήσει ότι ο όρος «ρεαλισμός» αποδίδει επίσης την πραγματικότητα αλλά με μορφή που εκφεύγει από την νατουραλιστική-φωτογραφική απεικόνιση, και προσπαθεί να τονίσει ή και να μετουσιώσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του θέματος μέσα από την συγκεκριμένη τεχνοτροπία ανάλογα με τον καλλιτέχνη και την εποχή του.  Οφείλει να είναι μετουσίωση του περιεχομένου με περισσότερο ή λιγώτερο συμβολικό, αυστηρό, αφαιρετικό αλλά όχι αφηρημένο τρόπο, οφείλει να έχει σχηματοποιημένο αλλά όχι  απαραίτητα στυλιζαρισμένο χαρακτήρα.  Με την λογική αυτή,  μπορούμε να δεχτούμε ως «ρεαλιστικά» επίσης πολλά από τα έργα της αρχαϊκής εποχής, της πρωτοβυζαντινής, της μέσης γοτθικής, της εποχής του Μεσοπολέμου μετά την κατάρρευση του νεοκλασικού νατουραλισμού και του εκλεκτικισμού του 19^ου αιώνα.

0006 Αφροδίτη του Willendorf (διαδίκτυο και G.Thomson, the prehistoric Aegean...ελλ.μτφρ. Αθήνα 1959 )  0007 Αρτεμις με τοτεμικά σύμβολα, αρχαϊκό σπαρτιατικό ανάγλυφο (G.Thomson, οπ.παρ.)

 

0008 Ο Αυτοκράτωρ Ιουστινιανός και η ακολουθία του, ο Ιουστινιανός με φωτοστέφανο Αγίου, στα πλαίσια του θεοκρατικού καθεστώτος του Βυζαντίου -ο αυτοκράτωρ είναι ο εκπρόσωπος και ο εντολοδόχος του Θεού επί της Γής...Αγιος Βιτάλιος Ραβέννας, 6^ος αι. (A.Grabar, La peinture Byzantine, Geneve 1953) 0009 Mi' Raj, η ανάβαση του προφήτη Μωάμεθ στους ουρανούς. (A.Adamova-T.Greck, miniatures from Kashmirian manuscripts, Leningrad 1976 σελ. 157-158)

 

0010 Η Δόξα του Χριστού, ναός St.Trophim, Arl 1180, και 0011 άγιοι , Καθεδρικός ναός  της Chartres, 1145 (διαδίκτυο λ.γοτθική τέχνη). Και στα τέσσερα παραδείγματα, αυστηρές, στυλιζαρισμένες, συμβολικές και αφαιρετικές μορφές, είμαστε στην «αρχαϊκή» ή στην «προκλασική» φάση των πολιτισμών αυτών.

 

Μορφή και περιεχόμενο
Κάθε έργο τέχνης όμως εκτός από την «μορφή» έχει και «περιεχόμενο», και από αυτό το γεγονός απορρέει ένα θέμα:  Η Τέχνη, ποτέ δεν υπήρξε αυθύπαρκτη, το δόγμα «η Τέχνη για την Τέχνη» (ars gratia artis) υπήρχε μόνο στο κεφάλι κάποιων διανοητών. Πάντα η Τέχνη είχε σκοπό, άρα και περιεχόμενο, ακόμη και εκεί που δεν ήταν «ορατό» : από τις τοιχογραφίες των σπηλαίων και τα βυζαντινά  ψηφιδωτά, μέχρι τα έργα του Νταβίντ και τα έργα της αφηρημένης ή ανεικονικής Τέχνης. Τα μεν ως μαγικές τελετουργίες των ανθρώπων των σπηλαίων (ή και ως διδακτικά για το κυνήγι τους)[1], τα δε ως επιβολή της θεϊκής Εξουσίας των αυτοκρατόρων και του ίδιου του Θεού,  τα άλλα ως εξύμνηση της κυρίαρχης αστικής Τάξης του 19^ου αιώνα, ή της Νίκης του Σοσιαλισμού, και τα άλλα ως απομάκρυνση από τα κοινωνικά προβλήματα -είναι κι αυτό μια μορφή χειραγώγησης και συμπλέει π.χ με τις σαπουνόπερες, αλλά σε ανώτερο επίπεδο.

 

0012 Βίσωνας, σπηλαιογραφία Αλταμίρας (διαδίκτυο, λ.Αλταμιρα), 0013 Αμαρτωλών τιμωρία στην Κόλαση: o συκοφάντης, ο κλέπτων στο ζύγι, κ.α. Παναγιά η Μαυριώτισσα, Καστοριά, 12^ος -13^ος αι. 0014 τιμωρία ζωοκλέπτου, Παναγιά Κερά, Κριτσά Κρήτης (προφανώς εκεί που ανθεί η ζωοκλοπή!) 14^ος αι. (Ακριβή Δεκάζου, η εικαστική απόδοση ατομικών τιμωριών στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας..... Αθήνα 2015).

0015 David, ο Μέγας Ναπολέων (διαδίκτυο λ.David),  0016 Stepan Karpow, Φιλία των λαών, 1923-24 (Kunst und Diktatur κατάλογος Εκθεσης, Βιέννη 1994, σελ. 900)

 

 

Μια ακραία μορφή προπαγάνδας: Η κλασική αφίσα που απευθύνεται άμεσα στον θεατή : 0017 ΕΣΥ! Πήγαινε στον στρατό των Ηνωμένων Πολιτειών (αγγλοαμερικανικός πόλεμος 1812, ο γνωστός Θείος Σαμ, Uncle Sam >United States, ο θείος Σαμ ήταν προμηθευτής κρεάτων του αμερικανικού στρατού!), 0018 βρετανική εκδοχή με τον Λόρδο Κίτσενερ :ΕΣΥ ! πήγαινε στον στρατό της Πατρίδας -ο Θεός σώζει τον Βασιλέα (1914), 0019 σοβιετική εκδοχή : ΕΣΥ δήλωσες εθελοντής; (1920) 0020 και η ελληνική του Μεταξά : έδωσες ΕΣΥ; (στον έρανο Κοινωνικής Πρόνοιας 1940).(πηγές 1,2,και 4 από το διαδίκτυο -24.12.2015- η 3 από το «Martha Lafont, σοβιετικές αφίσες, ελλ.μτφρ. Αθήνα 2007)

 

Τέχνη και κοινωνία
Ετσι, φτάνουμε  στον πυρήνα του θέματός μας: η Τέχνη, είναι όπλο, και ως όπλο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί  από τον οποιονδήποτε : και από την εκάστοτε Κυρίαρχη Τάξη, αλλά και από την εκάστοτε καταπιεζόμενη. Αυτό προφανώς πρώτιστα εκφράζεται μέσα από το περιεχόμενο. Το με ποια μορφή όμως θα εκφραστεί, βασικά «νατουραλιστική» ή «ρεαλιστική» αυτό είναι ένα άλλο θέμα. Ακόμη πιο πέρα, το αιώνιο πρόβλημα του συνδυασμού Μορφής και Περιεχομένου,  οδηγεί  στην συζήτηση που αναπτύχθηκε κυρίως στον Μεσοπόλεμο, στην καθιέρωση δηλαδή του όρου «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» και στο τι εννοούμε μ' αυτόν.

Και εδώ αρχίζει όλη η φιλολογία περί «Σοσιαλιστικού»  Ρεαλισμού.

Περιεχόμενο. Εχει γενικά καθιερωθεί ως «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» εκείνη η Τέχνη που προβάλλει τον Σοσιαλισμό και κατ' επέκταση πού καταγγέλλει τον αντίπαλό του, τον Καπιταλισμό, υποδηλώνοντας εμμέσως πλήν  σαφώς το περιεχόμενό της.  Αυτό όμως όπως είδαμε  υπήρχε σε κάθε εποχή. Και μάλιστα με όλη την κλίμακα των  μορφών, από καθαρά νατουραλιστικά μέχρι ρεαλιστικά ή και περισσότερο  αφαιρετικά  έργα;

Ας μας επιτραπεί μια διευκρίνιση: δεν θα θίξουμε εδώ τον τομέα της «Ρώσσικης Πρωτοπορείας», ούτε το πώς εξελίχτηκε η αναζήτηση της μορφής μετά το τέλος του Νατουραλισμού του 19^ου αιώνα στην Ολλανδία, την Γαλλία, την Γερμανία και την Ρωσία αρχικά και στην συνέχεια στην ΕΣΣΔ  είναι ένα άλλο θέμα και δεν το συνδέουμε με τον σοσιαλιστικό ή μη ρεαλισμό, ας το αφήσουμε για ένα επόμενο Συνέδριο!

 

0021 Fernand Leger,  contrastes de formes, 1913, 0022 Laszlo Moholy-Nagy, A II, 1924,  (M.Seuphor, La Peinture abstraite, Paris 1964) 0023 Ναντιέζνα Ουντάλτσοβα, χωρίς τίτλο, 1916, 0024 Ξένια Εντερ, χωρίς τίτλο, 1926  (Ρωσσική Πρωτοπορεία-Συλλογή Κωστάκη, Κατάλογος Εκθεσης ΥΠΠΟ-Εθν.Πινακοθήκης, Αθήνα 1995)

 

0025 Goya:  ta es hora (είναι καιρός)  σάτιρα του κλήρου και του τρόπου διαβίωσής του  0026 Goya, tú que no puedes, από την ισπανική παροιμία «εσύ που δεν μπορείς, πάρε με στους ώμους σου!» tú que no puedes, llévame a cuestas υπονοώντας ότι τα βάρη τα φέρουν οι αδύναμοι στην Κοινωνία, είμαστε στο τέλος της φεουδαρχίας.  (Κατάλογος Εκθεσης Εθνικής Πινακοθήκης, Αθήνα 2008, σελ. 118).  0027 Daumier,  Εξέγερση, 1860 (διαδίκτυο, λ. Daumier, 23.12.2015

 

0028 Käthe Kollwitz,  Στάση 1899  (Otto Nagel, Käthe Kollwitz, Dresden 1963, σελ. 54)   0029 Georg Grosz, Στυλοβάτες της Κοινωνίας ΙΙ (Georg Grosz, Το Πρόσωπο της Αρχουσας Τάξης, 1921, ελλ.μτφρ. Θεσσαλονίκη 1996

 

0030 Βασίλι Εφάνοφ, Αξέχαστη συνάντηση, 1937 (Kunst und Diktatur... σελ. 905).  0031 Liu Chih-kuei  κομματική τάξη (Peasant Paintings from Huhsien County, Πεκίνο 1974, σελ. 15

 

0032 Αλ. Κορογιαννάκης  Δημοτικά έργα, 1936. (κατάλογος Εκθεσης του ΚΚΕ «έργα, γεγονότα» για τα 70 χρόνια του ΚΚΕ», Αθήνα 1988  0033 Βάσω Κατράκη, μανάδες, 1958 (Γ.Μπόλης, Β.Κατράκη, Αθήνα χχ. Εκδ. εφ. Τα Νέα). 0034 Τάσσος, οι τυραννοκτόνοι,  1969  (Α.Τάσσος, κατάλογος Εκθεσης Εθν.Πινακοθήκης, 1975 σελ. 45)

 

0035 Αννα Κινδύνη,   δύο μορφές, δεκαετία του '50 πολλές φορές η Κινδύνη αναφέρεται στις φυλακισμένες γυναίκες του Εμφυλίου (η ίδια η αδελφή της υπήρξε φυλακισμένη και εξόριστη). (Κατάλογος Εκθεσης Μουσείου Μπενάκη, 2003, σελ. 72) 0036 Μίνως Αργυράκης, σάτιρα της υποταγής στον τουρισμό . Οδός Ονείρων, Αθήνα χ.χ.

 

Στο κλίμα αυτό πραγματοποιήθηκε και μιά συνεδρίαση λογοτεχνών στο σπίτι του Γκόρκυ στην οποία συμμετείχε και ο ίδιος ο Στάλιν ο οποίος τόνισε ότι «...αν ο καλλιτέχνης θα απεικονίζει αληθινά την ζωή μας, δεν μπορεί παρά σ' αυτήν να τονίζει, να προβάλει αυτό που φέρνει στον σοσιαλισμό. Αυτό θα είναι πραγματικά σοσιαλιστική τέχνη, αυτό θα είναι σοσιαλιστικός ρεαλισμός...»[2] Ετσι, έχομε την εμφάνιση του όρου «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» το 1932[3], ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά γιά την λογοτεχνία και έγινε δεκτός στο Α. Πανενωσιακό Συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων το 1934  όπου όπως είπε ο Μαξίμ Γκόρκυ έχει ως στόχο του την πραγματοποίηση των επαναστατικών ουμανιστικών ιδεών[4] αλλά  αμέσως επεκτάθηκε σε κάθε μορφή τέχνης.

Μιά νέα «επαναστατική τέχνη», αναζητούσαν όμως ακόμη και προεπαναστατικά από τον καιρό της deutsche Werkbund, της «ρωσσικής πρωτοπορείας», κ.α. και αμέσως μετά τον Πόλεμο στην «Δημοκρατία της Βαϊμάρης» στην Γερμανία με το Bauhaus και την Neue Sächlichkeit. Στην ΕΣΣΔ  και γύρω στο 1928 υπήρξαν προτάσεις γιά έναν «προλεταριακό ρεαλισμό»[5]. Σημειώνεται ότι εκείνα τα χρόνια ο όρος «προλεταριακός» ήταν σε γενική χρήση, και εξέφραζε κάποια αφελή και αφαιρετική «εργατικίστικη» θέση, υποτίθεται «αριστερότερα» από τον όρο «σοσιαλιστικός», επικεφαλής αυτής της κίνησης ήταν η ομάδα «Προλετκούλτ» (προλεταριακή κουλτούρα), τις ακρότητες όμως της οποίας, κατέκρινε έντονα και με πολύ αυστηρότητα ο Λένιν.[6]

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ίσχυαν  πέρα από «πλαίσια περιεχομένου» και συγκεκριμένες μορφολογικές αρχές σε κάθε εποχή -άλλωστε ειδικότερα για την Βυζαντινή εικονογραφία έχομε και αυστηρούς κανόνες για το πώς εμφανίζεται κάθε συγκεκριμένη εικόνα Αγίου ή θρησκευτικού γεγονότος : μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε για Αιγυπτιακό Ρεαλισμό, για  Βυζαντινό Ρεαλισμό, για Ισλαμικό Ρεαλισμό, για Αστικό Ρεαλισμό, και τέλος και για Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό, όπως ακριβώς μιλήσαμε για Ελληνιστικό Νατουραλισμό,   για Βυζαντινό Νατουραλισμό, για Αστικό Νατουραλισμό ή για Σοσιαλιστικό Νατουραλισμό.

Ειδικά τώρα για τον Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό, τυποποιημένα σχεδόν θεωρείται ότι εκφράζουν τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό απλά νατουραλιστικά έργα (το πολύ-πολύ και ολίγον εμπρεσσιονιστικά) με επαναστατικό ή σοσιαλιστικό περιεχόμενο, και πολλές φορές σε έναν υπερτονισμό του περιεχομένου που φθάνει σε τόση υπερβολή που μεταπίπτει τελικά σε μή αποδεκτή συνθηματολογική διδασκαλία (και τελικά φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα). Ας σημειώσουμε την επισήμανση της «επίσημης» Αισθητικής της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ (έκδοση 1960) όπου τονίζεται και εκθειάζεται η επιστροφή στην κλασική Τέχνη και Αρχιτεκτονική μετά το 1932[7]. Σωστά μεν θεωρητικά αποδέχεται την Συνέχεια, την Εξέλιξη και την διδαχή από το παρελθόν στην Τέχνη, στην πράξη όμως αυτό εφαρμόστηκε ως μορφολογική εμμονή στον νατουραλισμό και τίποτα περισσότερο, δίνοντας το δικαίωμα στον Ηenri Lefebvre να ονομάσει τον (επίσημο) σοσιαλιστικό ρεαλισμό  «νεοκλασικισμό» όρος που φυσικά δεν αποδέχονται οι συγγραφείς της «Αισθητικής» της Ακαδημίας Επιστημών [8].

Εχουμε έτσι τις εκατοντάδες από έργα κυρίως σοβιετικών εικαστικών μετά το 1935 που απεικονίζουν από τον Λένιν σε δεκάδες στάσεις και στιγμές της δράσης του, μέχρι τον κλασικό «εργάτη με την σημαία», και το πρόβλημα είναι ότι επίσημα αυτό και μόνον αυτό θεωρείται «σοσιαλιστικός ρεαλισμός». Τονίζουμε ότι μιλάμε πάντα για τον εικαστικό τομέα, π.χ. στην Λογοτεχνία ή στον Κινηματογράφο  δεν υπάρχει πρόβλημα: οι ταινίες του Αιζενστάϊν «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925), «Οκτώβρης» (1927) «Αλεξάντρ Νιέφσκι» (1938) και «Ιβάν ο Τρομερός» (1944) ή του Γρ.Τσουχράϊ  «41^ος» (1956) , «η μπαλάντα του στρατιώτη» (1959) , του Μ.Καλατόζωφ «όταν περνούν οι γερανοί» (1957 ή νεώτερων όπως «το Πρίμ» του Σ.Μιχαελιάν (1974) νομίζω ότι ανταποκρίνονται πλήρως στην θεωρητική και μορφολογική έννοια του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού».

Οι διαστρεβλώσεις του στον εικαστικό τομέα, πιστεύω ότι πήγασαν από την πρακτική που πρεσβεύει ότι το κομματικό στέλεχος έχει άποψη για όλα -βέβαια στα καταστατικά των Κομμουνιστικών Κομμάτων ισχύει ότι υπερέχει η συλλογική εργασία και η συλλογική Απόφαση, αλλά αυτό δεν έγινε δυνατό να ισχύει σε επαναστατικές συνθήκες, και ήταν λογικό όταν έπρεπε να παρθούν άμεσα αποφάσεις σε εκρηκτικές και τρέχουσες εξελίξεις, όμως διατηρήθηκε ακόμη και σε εποχές ήρεμων καταστάσεων κάτω από το (υπαρκτό βέβαια) πλαίσιο του πανταχού παρόντος ταξικού εχθρού. Η διαρκής αυτή επαναστατική κατάσταση, είχε το καλό της, διέσωσε τον σοσιαλισμό στην ΕΣΣΔ μέχρι την δεκαετία του '50, αλλά σε κάποιους τομείς δημιούργησε προβλήματα από την άγνοια των κομματικών στελεχών, ικανών μεν για την πολιτική, την οικοδόμηση και την λειτουργία του Κόμματος, αλλά άσχετων στην Επιστήμη και στην Τέχνη.

Ας θυμηθούμε δύο γνωστά παραδείγματα:   του βιολόγου Λισένκο[9], και του γλωσσολόγου Μαρ[10] οι οποίοι επέβαλαν τις λαθεμένες θεωρίες τους κατηγορώντας όλους τους άλλους επιστήμονες ως «αστούς», «αντιμαρξιστές», «οπορτουνιστές» κ.α, και γενόμενοι πιστευτοί από κομματικά στελέχη που δεν είχαν ιδέα από γλωσσολογία ή βιολογία, πίστευαν όμως την πολιτική φρασεολογία του κάθε Λισένκο και του κάθε Μαρ. Το αποτέλεσμα ήταν βαρύ, ο μεν προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στην αγροτοκτηνοτροφική παραγωγή, ο δε πηγαίνοντας εκατό χρόνια πίσω την γλωσσολογία. Ο δεύτερος, τελικά καταδικάστηκε από τον ίδιο τον Στάλιν σε άρθρο του το 1950, για τον Λισένκο, αποδεσμεύτηκαν οι σοβιετικοί μετά το 1950, αλλά η ζημιά είχε γίνει : η πρώτη σιτοπαραγωγός χώρα της Ευρώπης, ακόμη και το '60 έκανε εισαγωγές σιτηρών από τον Καναδά. Και οι δύο βέβαια είχαν τιμηθεί με ένα σωρό βραβεία και παράσημα, ακαδημαϊκές θέσεις, βουλευτές του Ανώτατου Σοβιέτ,  κ.α. τιμές και διακρίσεις.

Το ίδιο έγινε και στην Τέχνη. Από την μια οι ακρότητες της Προλετκούλτ που οι θεωρίες της ήταν σε «εργατικίστικα πλαίσια» και παράλληλα αρνιώνταν όλο το παρελθόν ως «μή σοσιαλιστικό» που ώφειλαν να το εξαφανίσουν (θεωρούσαν την «πόλη» αστικό δημιούργημα και ήθελαν την Μόσχα να την κάνουν ..πάρκο![11]), από την άλλη οι κομματικοί μηχανισμοί με την άγνοιά τους ή την απλοϊκή τους αντίληψη για την Τέχνη, δημιούργησαν την άποψη, ότι μια πολύ καλή νατουραλιστική και αφηγηματική  (πολλές φορές και αφελής) απεικόνιση, εφ' όσον υμνούσε τον σοσιαλισμό και τα επιτεύγματά του, ήταν σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Αυτό θα μπορούσε θεωρητικά να ονομαστεί «σοσιαλιστικός νατουραλισμός» σε σχέση με έναν «αστικό» ή «βυζαντινό» κλπ  νατουραλισμό.

 

0037 Alexey Varlamov Ο Λένιν και τα παιδιά, 1950. (διαδίκτυο 24.12.2015),  0038 Vera Dreznina, ο Φ.Ντζερσίνσκιι με παιδιά σε μια κομμούνα εργασίας, (1953) (Kunst und Diktatur... σελ. 920)

 

 

0039 Β.Νετσιτάϊλο, στην Κόκκινη Πλατεία (Κ.Κοτζιάς: Λένιν το όνομα-Σύμβολο, Αθήνα 1980) 0040 Β.Σέροφ ο Λένιν συζητά με αγρότες (Κ.Κοτζιάς, οπ.παρ.)

 

0041 Π.Μπελαούσοφ, ο Λένιν με νεολαίους αντιπροσώπους στο 3^ο Συνέδριο της Κομσομόλ. (Κ.Κοτζιάς, οπ.παρ.) Wassili Chwosstenko 0042 Ο Λένιν επάνω σε ένα θωρακισμένο,  1935 (Kunst und Diktatur... σελ. 901)

 

0043 Alexandr Gerassimow, πρωϊνό στην Πατρίδα. (Ο Στάλιν και ο Βοροσίλοφ στα τείχη του Κρεμλίνου) (διαδίκτυο, λ.Γερασίμωφ)  Alexander Bubnow, 0044 Απονομή παρασήμου Λένιν ... 1950.( Kunst und Diktatur ...908).

0045 Wassilij Schurawljief Κάλεσμα 1927, (Kunst und Diktatur.. 919) 0046 Arkadij Plastow, Ανοιξη, λουτρό στο χωριό 1954.  Πέρα από τον επίσημο «σοσιαλιστικό ρεαλισμό» υπήρχε και ο κλασικός νατουραλισμός, ακόμη και το γυμνό. (Kunst und Diktatur ... 918) (υπήρχαν και «νεκρές φύσεις», φρουτιέρες με φρούτα, βάζα με άνθη και άλλα κλασσικής θεματολογίας)

 

0047 Gawril Gorelow, ο Στάλιν στην Γκαλερύ Τρετιακόφ, 1940 (Kunst und Diktatur ...912) 0048 Gawril Gorelow, ο Γκόρκι στην Γκαλερύ Τρετιακόφ 1952 (Kunst und Diktatur ...912). Ο πρώτος πίνακας, δικαιολογείται, σε εποχή τόνωσης του πατριωτικού αισθήματος (είμαστε στο 1940) και η απεικόνιση του Στάλιν μπροστά από τον Νιέφσκι ή τον Ιβάν τον Τρομερό, είχε νόημα -την εποχή εκείνη γυρίστηκαν και οι ταινίες του Αιζενστάϊν Αλεξάντρ Νιέφσκι και Ιβάν ο Τρομερός με έντονο πατριωτικό αλλά και αντιγερμανικό περιεχόμενο. Το 1952 όμως ;;

 

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν και χειρότερα, έχουμε και έργα που ούτε πλέον στο περιεχόμενο είναι στο πνεύμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, και θα μπορούσε κανείς να αδιαφορήσει γι' αυτά, όμως οι δημιουργοί τους είχαν εξυψωθεί και τιμηθεί δυστυχώς μέσα από γνωστές κομματικές διαδικασίες, όπως γιά παράδειγμα ο Πιμενώφ[12] (και ο κάθε «Πιμενώφ») ο οποίος δεν πληροί όχι την μορφή, αλλά ούτε καν και το περιεχόμενο που τουλάχιστον πληρούσαν οι «εργάτες με την σημαία» στο πλήθος των σοβιετικών και άλλων δημιουργημάτων. Χαρακτηριστικό έργο του (1937) που προβάλλεται στην Παγκόσμια Ιστορία της Ακαδημίας Επιστημών (1962)  αλλά και στην Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια (1980) είναι «η νέα Μόσχα», που παρουσιάζει μιά έξωμη ύπαρξη να οδηγεί κόνβερτιμπλ σπόρ αυτοκίνητο σε μιά Μόσχα που κυριαρχούν τα «σύγχρονα» κτήρια, οι ουρανοξύστες και τα ΙΧ αυτοκίνητα... (το έργο το επανέλαβε  25 χρόνια αργότερα, το 1960 προσθέτοντας ανισόπεδες διασταυρώσεις, νέα μοντέλα αυτοκινήτων και μακρυά μαλλιά  στην κοπελλίτσα....

 

0049 Γιούρι Πιμενώφ, η Νέα Μόσχα 1937  (Παγκόσμια Ιστορία , Ακαδ. ΕΣΣΔ,.ελλ.μτφρ. Αθήνα  1963 τ.Θ. σελ.772, 0050 Γιούρι Πιμενώφ, η Νέα Μόσχα 1960  (διαδίκτυο λ.Πιμενώφ)

 

0051 Γιούρι Πιμενώφ, Μπριγάδα εργατών, 1968.  0052 Γιούρι Πιμενώφ Γάμος στον δρόμο του Αύριο, 1962 (διαδίκτυο, λ.Πιμενώφ, 27.12.2015) έργα με σοσιαλιστικό περιεχόμενο : οι εργάτριες που παν περήφανες στην δουλειά, ή οι νιόπαντροι στον νέο δρόμο που χτίζει ο σοσιαλισμός...

0053 Στο ίδιο θέμα, Α.Κορογιαννάκης «στον Πειραιά» 1938. (Κατάλογος Εκθεσης Εθν.Πινακοθήκης, Αθήνα 1987). Ποιο τελικά είναι «σοσιαλιστικός ρεαλισμός;!

Τελικά ποιός είναι ο «Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός» ;
Αν τελικά δεχτούμε τον ορισμό ότι «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» είναι εκείνη η Τέχνη η οποία πέρα ξεπερνά τον νατουραλισμό ως μορφή, εκφράζεται «συμβολικά», αφαιρετικά σε διάφορους βαθμούς αφαίρεσης, και ως περιεχόμενο  καταγγέλλει το Καπιταλιστικό Σύστημα και εξυμνεί τον Σοσιαλισμό, τότε θα μπορούσαμε να δούμε για παράδειγμα μια σειρά έργων σε όλο το πλάτος του χώρου (Ελλάδα, Ευρώπη, Ασία ...) και σε όλο το βάθος χρόνου, από τότε που άρχισε η αμφισβήτηση του καπιταλιστικού συστήματος -από την γένεσή του δηλαδή.

 

0054 Honorè Daumier  στο λεωφορείο, 1864  0055 Honorè Daumier  «επειδή οι δικαστικοί πάντα κρατάν τα δικά σου μάτια  ανοιχτά» (διαδίκτυο λ. Honorè Daumier)

 

0056 Honorè Daumier  η Τρίτη Θέση (διαδίκτυο λ. Honorè Daumier).

 

0057 Γκερντ Αρντς, Φυλακή, 1927 (γερμανική χαρακτική ... 58), 0058 Οττο Ντίξ, ζητιάνα 1924 (γερμανική χαρακτική ... 67),

 

Η κατάσταση στην Δημοκρατία της Βαϊμάρης: η αναβίωση της στρατοκρατίας  και της πλουτοκρατίας και οι ανάπηροι του Α.Παγκοσμίου Πολέμου, 0059 φωτογραφία της εποχής και 0060, 0061 δύο σκίτσα του Grosz (οι δύο πρώτες εικόνες από άρθρο του Δεσποτόπουλου[13], η τρίτη από το Georg Grosz, Το Πρόσωπο της Αρχουσας Τάξης, 1921, ελλ.μτφρ. Θεσσαλονίκη 1996)

 

0062 Georg Grosz, επιχειρηματική πρωτοβουλία (το πρόσωπο ... εικ. 31), 0063 Käthe Kollwitz,  Σπουδή, 1910 (Οtto Nagl...79)

0064 Käthe Kollwitz, Μάνες 1922-23 (Οtto Nagl...111) Οι μανάδες εδώ -όπως και στα έργα της Κινδύνη και της Κατράκη προστατεύουν τα παιδιά τους από την γερμανική στρατοκρατία της Βαϊμάρης, τους κυβερνητικούς δεσμοφύλακες του Εμφύλιου κλπ.

 

0065 Cristle Blume,  Θερισμός. 1959. (Gerhard Pommranz-Liedtke, unser Leben Schwarz auf Weiss, Leipzig χ.χ. -δεκαετία του '50).

 

0066 Helena Scigala, Ωρες μελέτης, 1959.  (Gerhard Pommranz-Liedtke, unser Leben Schwarz auf Weiss, Leipzig χ.χ. -δεκαετία του '50). Και στα δύο έργα της μεταπολεμικής Ανατολικης Γερμανίας, εξυμνείται η σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά αφαιρετικά, σχηματικά, στυλιζαρισμένα, συμβολικά.

 

0067 Α.Κορογιαννάκης, ο τρύγος 1937 (Λεύκωμα Εθν.Πινακοθήκης, Αθήνα 1987).  0068 Σπ.Βασιλείου, ακόμα τούτη την άνοιξη, τούτο το καλοκαίρι... 1942 (Ν.Πετσάλης-Διομήδης, Σ.Βασιλείου οι ξυλογραφίες).

 

0069 Βάσω Κατράκη Οδόφραγμα, Δεκέμβρης 1944 (Γ.Μπόλης, Β.Κατράκη... σελ. 42)

 

0070 Ευχετήριες κάρτες εξορίστων της μετεμφυλιοπολεμικής εποχής, (Γ.Φαρσακίδης)  (Λεύκωμα ΚΚΕ 1918-1978,  σελ. 208, και  Γ.Φαρσακίδης, αναζητώντας την Ιθάκη, οπ.παρ.)

 

0071 Αννα Κινδύνη Οι αλυσσίδες, 1950. Κατάλογος Εκθεσης Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων, 2001. 0072 Αννα Κινδύνη, η έγνοια Νο2. 1961. (Κατάλογος Εκθεσης Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων, 2001). Φυλακισμένες μανάδες και μανάδες που προστατεύουν τα παιδιά τους -συμβολικά την Νέα Γενηά...

 

0073 Γιώργος Σικελιώτης ο Μυστικός Δείπνος. Θρησκευτικά θέματα αποτελούν συχνά επαναστατικά θέματα, με βάση τον αρχικό επαναστατικό  Χριστιανισμό του 1^ου και 2^ου μ.Χ. αιώνα, Ο,τι λέγεται  για τον Ιησού ότι ήταν ο πρώτος κομμουνιστής, ιστορικά  είναι ακριβές (η σταύρωση, ήταν ποινή για επαναστάτες σύμφωνα με το ρωμαϊκό ποινικό Δίκαιο, μετά την καταστολή της εξέγερσης του Σπάρτακου, σταυρώθηκαν μερικές χιλιάδες επαναστάτες δούλοι σε όλο το μήκος της οδού από την Ρώμη στην Οστια...). 0074 Γιώργος Σικελιώτης, η οικογένεια (προφανώς σε προσφυγικό παράπηγμα της Καισαριανής, ο Σικελιώτης ήταν γένημα-θρέμα καισαριανιώτης)

 

 

Ο συμβολισμός του νεκρού ζώου, συνήθης απεικόνιση σε σκοτεινές εποχές (Πόλεμος, Εμφύλιος, Δικτατορία) σε διάφορες εκδοχές : 0075 επάνω του Στεφανίδη, από τα σχέδια της Εξορίας, και 0076 ποίημα του Ρίτσου (Στεφανίδης, στο ίδιο), 0077 κάτω, Otto Dix (Γερμανική χαρακτική 1919-1933 Κατάλογος Εθν,.Πινακοθήκης, Αθηνα 1991), και 0078 του Τάσσου απροσδόκητη συνάντηση 1973 (Γ.Μπόλης οπ.παρ., και Κατάλογος Εθν. Πινακοθήκης, Αθήνα 1975)

 

0079 Γ.Φαρσακίδης Εδώ Πολυτεχνείο (Αναζητώντας την Ιθάκη, σελ. 79)

 

0080 Wang Djau. Ο νικηφόρος Λαϊκός Στρατός ενώνεται με μια μονάδα ανταρτών (Chinesische Holzschnitte der Gegenwart, Berlin 1959). 0081 Kurt Zimmerman, εικονογράφηση του βιβλίου Der Mensch ist starker als Eisen του  Lu Tschu-kou (Cay Blockdorff : Kurt Zimmerman, sozialistische Grafik, Berlin 1958), από την μια η απλή εικονογράφηση και από την άλλη το ρεαλιστικό σχέδιο.

 

0082 Πίνακας από την Εκθεση Ταξικής Εκπαίδευσης της Κομμούνας του Νίου-Τούνγκ  ο Πρόεδρος Μάο δείχνει τον φωτεινό δρόμο, ο λαός είναι ευτυχισμένος τώρα που η Κομμούνα έχει στηθεί, / ξεριζώστε την αιώνια τέλεια φτώχεια, φυτέψτε σπόρους ευημερίας για τις επερχόμενες γενεές (peasant paintings from Huhsien county, Peking 1974.  0083 Gu Jüän : στα χρεώγραφα των τσιφλικάδων οι ανεξάρτητοι αγρότες απαντούν στέλνοντάς τα στην πυρά. (Chinesische Holzschnitte der Gegenwart, Berlin 1959

(όταν χρειάζεσαι 30 λέξεις κειμένου για να εξηγήσεις ένα έργο τέχνης, το έχασες το παιχνίδι...)

 

0084 Kurt Zimmermann, Σταματείστε τους φονιάδες 1957. 0085 Kurt Zimmermann, εικονογράφηση του βιβλίου της Brigitte Reimann Kinder von Hellas (παιδιά της Ελλάδας) 1956, 0086 Kurt Zimmermann, εικονογράφηση του βιβλίου της Brigitte Reimann Kinder von Hellas (παιδιά της Ελλάδας) 1956.

 

0087- 0092 Το 1949 ο γάλλος ποιητής Paul Eluard, ανέβηκε στον Γράμμο μαζί με τον Yves Farges και τον Henri Bassis στις περιοχές του Δημοκρατικού Στρατού, επιστρέφοντας έγραψε την ποιητική συλλογή Grèce, ma rose de raison,  και τα χαρακτικά -εικόνες και κείμενα- φιλοτέχνησε  η Ζιζή Μακρή το 1949, τα ποιήματα μετέφρασε η Ελένη Αντωνιάδη-Μπιμπίκου. Ελλ. έκδοση, Αθήνα 2000.

 

0093 Σοβιετική αφίσα (λογοπαίγνιο με το φράσεις-βάσεις : μιλάν για ειρήνη, άμυνα αφοπλισμό  και..βάσεις (1952) (Σοβιετικές αφίσες...141), παρατίθεται επειδή αφορά την Ελλάδα του 1953 που παραχωρήθηκαν στις ΗΠΑ οι στρατιωτικές βάσεις.

 

0094 Δημήτρης Μεγαλίδης, Παρατηρητήριο. (Δ.Μεγαλίδης, το λεύκωμα του αγώνα, Αθήνα 1946, σελ. 62)

 

0095 Τάσσος, λεπτομέρεια από τον Εμφύλιο (1961). (Γ.Μπόλης, Α.Τάσσος Τα Νέα, χ.χ.) σελ. 68. 0096 Τάσσος, σύνθεση με μάνα και παιδί, 1963 (Γ.Μπόλης, οπ.παρ. 61) Συμβολικές, ηρωϊκές και συνάμα τραγικές  μορφές, και η θεματολογία της μάνας με τα παιδιά.

 

0097 Αννα Κινδύνη,  βασανιστήρια 1951. (Κατάλογος Εκθεσης Πινακοθήκης Δήμου Αθηναίων, Αθήνα 2001)

0098 Μίνως Αργυράκης,  απόσπασμα από την Μεγάλη Βρετανία-Κίνγκ Τζώρτζ (οδός Ονείρων, Αθήνα χ.χ.

0099 Μίνως Αργυράκης, το πινάκλ, η καθημερινή ασχολία του καλού κόσμου (εφημ.ΤΑ ΝΕΑ, 1954). Πικρή ειρωνεία της Αρχουσας Τάξης από το Αργυράκη με παράλληλη απεικόνιση της Εργατικής Τάξης (δείτε στο πρώτο τους χωριάτες εσωτερικούς μετανάστες και στο δεύτερο την υπηρέτρια) συνεχίζει την παράδοση του Γκόγια , του Ντωμιέ και κυρίως του Γκρός, με λεπτό και ευαίσθητο σχέδιο, και έντονη ειρωνία.

 

0100 Μίνως Αργυράκης, σε έκθεση ζωγραφικής, (οδός Ονείρων, Αθήνα χ.χ.). Ολοι οι «εστετ» της καλής κοινωνίας με εμβρίθεια θαυμάζουν και κρίνουν έργα που συνήθως εκτίθονταν στον «Παρνασσό», (γυμνά, νεκρές φύσεις, τοπία...

 

0101 Βάλιας Σεμερτζίδης λιομαζώχτρα 1972 (Λεύκωμα Β..Σεμερτζίδης, Αθήνα 1976. 0102 Βάσω Κατράκη, Πλατυτέρα ΙΙ 1972 . (Γ.Μπόλης  Βάσω Κατράκη... 193). Μόνο όποιος έχει μαζέψει εληές, μπορεί να κατανοήσει τον μόχθο και την κούραση της ληομαζώχτρας. Στο δεύτερο, η εξέλιξη της Κατράκη από το χαρακτικό σε ξύλο, στο αφαιρετικό χαρακτικό σε πέτρα, πάντα όμως είναι σοσιαλιστικός ρεαλισμός.

 

0103 Γιώργος Σικελιώτης, γύφτοι (ημερολόγιο Ηρακλής-Ολυμπος 1962), επαγγέλματα του δρόμου ήταν ο τίτλος του Ημερολογίου. 0104 Μητρότητα (διαδίκτυο, λ.Σικελιώτης)

 

0105 Γιώργος  Φαρσακίδης, Μακρόνησος, 0106 Ευχετήρια κάρτα (και τα δύο από το αναζητώντας την Ιθάκη, Αθήνα 2013

 

0107-0110 Εικόνες από ρεμπέτες : Δημήτρης Γκόγκος, Γιάννης Παπαϊωάννου, Μάρκος Βαμβακάρης, Γεώργιος Μπάτης, από το Λαϊκές ζωγραφιές από τις αναμνήσεις του Σταμάτη Λαζάρου, Πειραιάς 1979

 

0111-0112 Α.Τάσσος , οι αρχόντισες των ρεμπέτικων τραγουδιών, 1970  (κατάλογος Εθν.Πινακοθήκης, 1975). Η ιδιαίτερα μεγάλη σημασία του ρεμπέτικου τραγουδιού, ιδίως μετά το '22, που εκφράζει βαθειά την κοινωνική πικρία των μεγάλων ταλαιπωρημένων μαζών, προσφύγων και μη, σε όλες τις λαϊκές συνοικίες και τα λιμάνια, τα εργοστάσια και τους δρόμους της πόλης έγινε από συγκεκριμένους καλλιτέχνες αντικείμενο προβολής και έξαρσης, τόσο από έντεχνους καλλιτέχνες όπως ο Τάσσος όσο και από λαϊκούς χαράκτες όπως ο Λαζάρου και άλλοι. (βλ. τα βιβλία του Κώστα Βλησίδη, «Οψεις του Ρεμπέτικου» (Αθήνα 2004) και «σπάνια κείμενα για το Ρεμπέτικο 1929-1959» (Αθήνα 2006), χωρίς περιστροφές και αμβλύνσεις, καθαρά και σταράτα -όπως και τα ρεμπέτικα.

 

0113 Α.Τάσσος, στην Βάσω Κατράκη. Χριστούγεννα 1967, (Κατάλογος Εκθεσης Εθνικής Πινακοθηκης, 1975). 0114 Α.Τάσσος, στον Γιάννη Ρίτσο, Χριστούγεννα 1968. (Κατάλογος Εκθεσης Εθνικής Πινακοθηκης), 1975.  0115 Α.Τασσος, Αύριο θα κάνει ξαστεριά. 1973. (Κατάλογος Εκθεσης Εθνικής Πινακοθηκης, 1975).

 

Αντί για «Συμπέρασμα» : Χτυπάμε τις έννοιες ή την λαθεμένη εφαρμογή τους;
Το τραγικό αποτέλεσμα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι ότι η καθιέρωση από την Εξουσία ενός προτύπου Τέχνης σε εσφαλμένη βάση, αντί να οδηγήσει έστω και αργά σε απόρριψη της εσφαλμένης βάσης, οδηγεί τους καλλιτέχνες σε απόρριψη του ίδιου του ρεαλισμού και την μετάπτωσή του σε νατουραλισμό. Για το θέμα έχουν γίνει και γίνονται ακόμη πολλές συζητήσεις, έχουν γραφεί πολλά βιβλία και άρθρα -στην Ελλάδα κυρίως στην Επιθεώρηση Τέχνης-  και είναι χαρακτηριστικό να δεί κανείς ακόμη και την διαχρονική μεταβολή της στάσης των ερευνητών απέναντι στο θέμα [14].

Νομίζω ότι μετά από δύσκολα χρόνια τόσο στην οικονομία όσο και την ιδεολογία από την σοβιετική Επανάσταση ως και σήμερα, θα πρέπει να δούμε τα πράγματα περισσότερο νηφάλια, επισημαίνοντας τις παρεκκλίσεις, τις αποκλίσεις και τις διαστρεβλώσεις της μαρξιστικής θεωρίας και τα σφάλματα, αλλά χωρίς να πυροβολούμε τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, η έννοια του οποίου δεν έχει τίποτα να κάνει με την λάθος εφαρμογή του.

Το ίδιο ισχύει και με τον σοσιαλισμό γενικότερα. Εγιναν λάθη, έγιναν ακρότητες, πολλές φορές κοντά στα ξερά κάηκαν και τα χλωρά, αλλά είναι ακόμη πολύ νωρίς γιά να πούμε με βεβαιότητα αν μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί, ή αν ζούσε περισσότερο ο Λένιν θα μπορούσε να είχε θεμελειωθεί καλύτερα η σοβιετική επανάσταση, ή αν ο Στάλιν θα μπορούσε να την είχε θωρακίσει με άλλα μέσα ώστε να μην μετατραπεί σε φυτώριο ανατροπής, πολλά «θα μπορούσαν» να είχαν ή να μην είχαν γίνει. Ή ακόμη πώς η απαραίτητη σε καιρούς «πολεμικού κομμουνισμού» μονολιθικότητα, να δημιουργεί «εξουσία» έξω και πέρα από το καταστατικό[15]. Βαρύ και δύσκολο το πρόβλημα της Εξουσίας και δεν λύνεται με αφορισμούς. Η Ιστορία έχει τους δικούς της κανόνες και πολλές φορές γιά εκατό χιλιάδες λόγους κάνουμε το αντίθετο από εκείνο που πρέπει.

Ούτε ο Σοσιαλισμός, ούτε ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός φταίνε, η λάθος εφαρμογή τους είναι που τους υπονόμευσαν από τα μέσα, το γιατί όμως είναι μιά άλλη ιστορία.  Προς το παρόν ας έχουμε υπ' όψιν μας την απάντηση που έδωσε ο Μαρξ τον Μάρτιο του 1865 στο Λεύκωμα της κόρης του Τζένης στο ερώτημα «ποιο είναι το motto σας;» και  απάντησε με την φράση του Søren Kierkegaard

de omnibus dubitandum (να αμφιβάλεις για τα πάντα)[16].

 

0116-0117 Η σελίδα από το λεύκωμα της Τζένης Μάρξ (διαδίκτυο, λ. Marx, de omnibus dubitandum)

 

του Γεώργιου Μ.Σαρηγιάννη
ομότιμου καθηγητή Ε.Μ.Πολυτεχνείου

Παραπομπές

[1] Ακαδημία .Επιστημών της ΕΣΣΔ, Αισθητική. Ελλ. μτφρ. Αθήνα 1962, σελ. 289

[2] Αισθητική... οπ.παρ. σελ. 650

[3] Liternaturnaja Gazeta 23.5.1932

[4] Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, λ. σοσιαλιστικός  ρεαλισμός (ελλ.μτφρ. 1983). βλ. και την συλλογή άρθρων του Δ.Ραυτόπουλου στο «Τέχνη και Εξουσία» Αθήνα 1985 και «Αναθεώρηση Τέχνης» Αθήνα 2006,  και το ιδιαίτερα σημαντικό για την ελληνική πραγματικότητα  βιβλίο του Κ.Μπαρούτα  «ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός στην ελληνική Τέχνη», Αθήνα 2006

[5] Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, Αισθητική. ελλ. μτφρ. Αθήνα 1962 σελ. 649 κ.εφ.

[6] Λένιν, Απαντα, τ.40 σελ. 389, τ.41 σελ. 336 κ.α. δες και Αισθητική , οπ.παρ. 663 κ.εφ.

[7] Αισθητική, οπ.παρ. κεφ. Σοσιαλιστικός ρεαλισμός και φορμαλισμός, σελ. 657 κ.εφ.

[8] Αισθητική, σελ. 665

[9] Τροφίμ Ντενίσοβιτς Λισένκο, 1888-1976, βιολόγος και γεωπόνος, μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ (1939), διευθυντής Πανενωσιακού Ινστιτούτου Επιλογής-Γενετικής (1934-1938) και του Ινστιτούτου Γενετικής της Ακαδημίας Επιστημών (1940-1945), κ.α.,  «ήρωας της σοσιαλιστικής εργασίας» (1935), βουλευτής του Ανώτατου Σοβιέτ, Κρατικό Βραβείο της ΕΣΣΔ, τιμήθηκε με το παράσημο Λένιν και πολλές άλλες διακρίσεις

[10] Νικολάϊ Γιακόβλεβιτς Μαρ, 1885 Κουταίδα-1934 Λένινγκραντ. Ηδη το 1950 οι θέσεις του Μαρ είχαν χαρακτηριστεί από τον ίδιο τον Στάλιν ως μή μαρξιστικές «...ο Μαρ προσπάθησε να γίνει (μαρξιστής) ...το μόνο που έκανε ήταν το να παρα-απλοποιήσει και να εκχυδαϊσει τον μαρξισμό».  (Ι. Β. Στάλιν,  «Σχετικά με τον μαρξισμό στην γλωσσολογία», περιοδικό Bolshevik 29.6.1950, ελλ. μτφρ. Νέος Κόσμος 7/1950

[11] Ανατολ Κοππ, Πόλη και Επανάσταση

[12] Γιούρι Ιβάνοβιτς Πιμενώφ (γεν. 1903), σοβιετικός ζωγράφος του '30, με πολλές διακρίσεις, ανακηρύχτηκε «καλλιτέχνης του λαού» το 1970  και τιμήθηκε με τα παράσημα «Λένιν» και της  «Κόκκινης Σημαίας» κ.α., ακαδημαϊκός και καθηγητής  κλπ.

[13] Δελτίο ΣΑΔΑΣ «σύντομη εισήγηση για ορισμένα επακόλουθα από το έργο στο Bauhaus» Δελτίο ΣΑΔΑΣ, Οκτ.Δεκ. 1992

[14] Δ.Ραυτόπουλος, Τέχνη και Εξουσία, Αθήνα 1985, του ίδιου, Αναθεώρηση Τέχνης, Αθήνα 2006, , Κ. Μπαρούτα, Ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός στην Ελληνική Τέχνη, Αθήνα 2006 όπου και πλούσια βιβλιογραφία και στοιχεία που αναφέρθηκαν, κ.ά.

[15] ΚΕ του ΚΚΕ, Θέσεις γιά τον Σοσιαλισμό, 2008, και ακόμη στον προσυνεδριακό διάλογο όπου εκφράστηκαν πολλές ενδιαφέρουσες αναλύσεις και απόψεις (Ριζοσπάστης, Νοέμβριος 2008-Φεβρουάριος 2009). Ακόμη, Γ.Σαρηγιάννης «θα είχε ανατραπεί ο σοσιαλισμός αν δεν είχε διαβρωθεί από τα μέσα;» ΚΟΜΕΠ Δεκ. 2000 σελ. 89 κ.εφ., και του ίδιου «τα λάθη του ΚΚΣΕ να μην γίνουν και λάθη δικά μας» Ριζοσπάστης 7.2.09

[16] Karl Marx, de omnibus dubitandum, wikipedia 26.12.2015. η πλήρης λατινική φράση είναι de omnibus dubitandum est