Σπίτι διακοπών στην Αμοργό του Ιάννη Ξενάκη

Παραλλάσσεται στο άνυδρο τοπίο και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων. Λευκοί όγκοι, διασπασμένοι από το γαλάζιο του πελάγους, το φαιοπράσινο της γης. Μας υποδέχεται με οικείες εικόνες. Χαμηλή ξύλινη εξώθυρα, που ανοίγει αβίαστα. Πέτρινα σκαλοπάτια που προβάλουν από τον αναλημματικό τοίχο και οδηγούν προς τα κάτω στην αυλή. Κληματαριά, ανάμεσα στην ξερολιθιά και τους ασβεστωμένους τοίχους. Πεζούλι και μαρμάρινο χτιστό τραπέζι, στέρνα και βρύση με λάστιχο.

Αντιλαμβανόμαστε τη φροντίδα κάποιου μακρινού γείτονα. Κρυφοκοιτάζουμε μέσα από παράθυρα-σχισμές, λεπτό τζάμι, στόκος και το φίλτρο από τα οικιακά σκεύη και τα κοχύλια. Δέσμες φωτός διατρέχουν το σκιερό εσωτερικό, λαμπερή γραμμή του μεσημεριανού ήλιου στο δάπεδο, το χρώμα του Αιγαίου διαπερνά τον απέναντι τοίχο. Ακολουθώντας την καμπυλότητα, περνάμε ανάμεσα απ τους δύο λευκούς όγκους στη δροσιά της γαλάζιας σκιάς απέναντι στο πέλαγος. Αν και ακατοίκητο είναι φιλόξενο σε επισκέπτες σαν και μας. Τα δίκτυα υποδομής της εφήμερης και τυχαίας κατοίκησης που προκύπτει από μια επίσκεψη και ένα μπάνιο στη θάλασσα, νερό και αποχέτευση, είναι διαθέσιμα.

Παρένθεση στην εργοβιογραφία

Το σπίτι διακοπών στην Αμοργό σχεδιάστηκε από τον Ιάννη Ξενάκη για τον Γάλλο μουσικοσυνθέτη Francois-Bernard Masche το 1966. Την περίοδο αυτή ο Ιάννης Ξενάκης εργάζεται αποκλειστικά στο πεδίο της μουσικής, έχοντας εγκαταλείψει το γραφείο Λε Κορμπυζιέ από το 1959. Τον απασχολεί η αναζήτηση μιας μεθόδου μουσικής σύνθεσης, που ενσωματώνει τη θεωρία των πιθανοτήτων, "στοχαστική μουσική" παράλληλα με την έννοια του "ολοκληρωμένου θεάματος", της σύντηξης των αισθήσεων της ακοής και της όρασης σε μια βιωματική εμπειρία.

Οι ηλεκτρονικές ηχητικές-οπτικές-χωρικές συνθέσεις του "πολύτοπα" (polytopes) που θα υλοποιηθούν μετά το 1967 επωάζονται. Μεταξύ του 1964-67 επανέρχεται στη σκέψη του το ζήτημα της ελληνικότητας. Συνθέτει μουσική για τις τραγωδίες, Ικέτιδες, Ορέστεια και Μήδεια, το 1966 γράφει το "Αρχαιότητα και Σύγχρονη Μουσική". Το 1965 επιστρέφει στην αρχιτεκτονική συζήτηση με την ουτοπική πολεοδομική πρόταση "Η κοσμική πόλη".

Tο σπίτι στην Αμοργό είναι ένα αφανές έργο του Ξενάκη. Οι δημοσιεύσεις της αρχιτεκτονικής εργοβιογραφίας του εστιάζουν στη συνεργασία του με τον Λε Κορμπυζιέ ενώ το σπίτι απουσιάζει και από τις καταγραφές της Μοντέρνας Ελληνικής Αρχιτεκτονικής. Η κάτοψη και η πρόσοψη της κατοικίας που παρουσιάζονται εδώ είναι χειρόγραφα που έχουν δημοσιευτεί στο βιβλίο του Ιάννη Ξενάκη "Μusique. Αrchitecture", εκδόσεις Casterman 1971 (εικ.1), όπου εκτός από την εικονογράφηση δεν γίνεται άλλη αναφορά στο σπίτι διακοπών στην Αμοργό.

Αυτή η παρουσίαση φιλοδοξεί να εισάγει το σπίτι στο χάρτη της μεταπολεμικής ελληνικής αρχιτεκτονικής. Το αρχιτεκτονικό αντικείμενο διαβάζεται μέσα από βασικές έννοιες του δημιουργικού σύμπαντος του Ιάννη Ξενάκη. Διαπιστώνονται συνθετικά εργαλεία κοινά τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και μουσική του, αλλά και εξερευνώνται οι επιρροές από την συνεργασία του με το γραφείο Λε Κορμπυζιέ.

Η έννοια της πολύπλοκης περιοδικότητας

Ο Ξενάκης στα Ηχητικά σύμπαντα (1977) αλλά και στην Επιστημονική σκέψη και μουσική (1975) διατυπώνει την έννοια της πολύπλοκης περιοδικότητας ως αρχή για την κατασκευή του ασυνεχούς από το συνεχές, του απρόβλεπτου και του στοχαστικού από το κανονικό.

Στο σπίτι διακοπών στην Αμοργό, το λειτουργικό πρόγραμμα κατανέμεται σε αυτόνομες μονάδες: χώρος διημέρευσης - κρεβατοκάμαρα - ξενώνας - τουαλέτα, που αποτελούν ανεξάρτητους όγκους πάνω στην επιφάνεια του αναβαθμού. Η μονάδα - δωμάτιο -καμπυλόμορφος όγκος επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές, πέντε στα αρχικά σχέδια. Κάθε φορά αλλάζει το μέγεθος, η καμπυλότητα, η χάραξη των γραμμικών ανοιγμάτων και η σχετική θέση της μονάδας με τις γειτονικές της. Πρόκειται για ασύμμετρο ρυθμό που δεν παράγεται καθόλου τυχαία αλλά από τη νομοτέλεια ενός μηχανισμού.

Η σχέση της πολιτιστικής παράδοσης με τη καινοτομία

Η έννοια της οικουμενικότητας είναι βασικό στοιχείο της κοσμοθεωρίας του Ιάννη Ξενάκη την οποία στο έργο του επιτυγχάνει μέ χρήση αφηρημένων μέσων, φυσικών- μαθηματικών τύπων και παγκόσμιων δομών. Συγχρόνως είναι υπέρμαχος της διάσωσης της πολιτιστικής παράδοσης. Το σπίτι στην Αμοργό βρίσκεται στην ένταση μεταξύ πολιτιστικής παράδοσης και καινοτομίας. Η τοποθέτηση του κτίσματος στην πλαγιά γίνεται με τον παραδοσιακό τρόπο του αναβαθμού. Ο αναβαθμός και οι δύο αναλημματικοί τοίχοι οριοθετούν την ιδιωτική περιοχή της κατοικίας. Κάθε αναλημματικός τοίχος φέρει και μια είσοδο, ο πάνω την είσοδο από το μονοπάτι και ο κάτω την πρόσβαση στη θάλασσα. Το περιβάλλον των μορφών, ο ενδιάμεσος μεταξύ των όγκων υπαίθριος χώρος, είναι ενεργό στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Δεν συνδέει απλά τα μέλη της κατοικίας, αλλά σχηματίζει υπαίθρια δωμάτια, κόγχες, τόπους όπου κυλά η νωχελική ζωή των καλοκαιρινών διακοπών.

Η επιστήμη της γενικής μορφολογίας

Σε ένα από τα τελευταία κείμενά του ο Ξενάκης επικαλείται τη δημιουργία μιας επιστήμης "γενικής μορφολογίας", όπου συνδυάζεται η τέχνη με την επιστήμη.

Η αρχιτεκτονική θεωρείται κατεξοχήν πεδίο σύμμειξης της τέχνης με την επιστήμη. Η μαθηματική ιδιοφυία που εμφανίζει ο Ξενάκης στη χάραξη των υπερβολοειδών καμπύλων του Philips Pavillion είναι εμφανής αν και σε χαμηλότερους τόνους και στο σπίτι της Αμοργού. Στους αυτόνομους όγκους των δωματίων μπορούμε να παραβάλλουμε τη χάραξη της στομαχόμορφης κάτοψης του δοχείου του ηλεκτρονικού ποιήματος (εικ2).

Η μετεγγραφή της La Tourrette

Η όψη του σπιτιού από την παραλία που καταγράφεται στα σχέδια του 1965 συντίθεται από συμπαγείς όγκους όπου χαράσσονται συνεχείς σχισμές γυαλιού, μεταβλητού πλάτους και σημειακά, μικρά, ανεξάρτητα πλαίσια. Πρόκειται για χάραξη σε ενα ορθοκανονικό σύστημα που διατρέχει καμπύλες επιφάνειες. Η συγκεκριμένη μορφή των ανοιγμάτων μπορεί να συγκριθεί με τα ανοίγματα στις απολήξεις των κλιμακοστασίων του μοναστηριού La Tourette, έργο του Le Corbusier στο οποίο είχε εργαστεί ο Ξενάκης. Παράλληλα η υπόθεση για τη μέθοδο κατασκευής του σπιτιού με τεχνοτροπία bunker - μονόλιθοι από σιδηροπαγές σκυρόδεμα τοποθετημένοι στον αναβαθμό, επιβεβαιώνεται με την αντιπαραβολή αυτή (εικ3). Ο δημιουργός αναφέρεται στην σύνθεση των υαλοστασίων της κύριας πρόσοψης του μοναστηριακού συγκροτήματος, της δημιουργίας μιας αντιληπτικά κυματοειδούς όψης που παράγεται από ασύμμετρη κατανομή καθέτων προς την επιφάνεια της όψης ευθύγραμμων σκιάστρων από σκυρόδεμα. Στο σπίτι στην Αμοργό διαπιστώνουμε την αντιστροφή της θέσης αυτής.

Οικιακό πολύτοπο

Τα πολύτοπα είναι μια σειρά έργων του Ξενάκη, (Montreal 1967, Περσέπολις 1971, Cluny 1972, Paris 1973) όπου συγκλίνουν τα πεδία σύνθεσης του ήχου, του φωτισμού και του χώρου. Αποτελούν δημόσια ολοκληρωμένα θεάματα, χωρικά έργα όπου οι δράσεις του ήχου και του φωτός παράγουν μια εφήμερη και χρονική αρχιτεκτονική (εικ.4).

Εδώ η χρήση της τεχνολογίας, από τα λέιζερ και τις ηλεκτροακουστικές μετατροπές αναλογικών ήχων, σε ομάδες παιδιών που μεταφέρουν πυρσούς, απελευθερώνει το δημιουργό απο τον καταπιεστικό διαχωρισμό μεταξύ αρχιτεκτονικής και μουσικής σύνθεσης.

Εάν συγκρίνουμε το σπίτι στην Αμοργό με ένα πολύτοπο, διαπιστώνουμε ότι απουσιάζει ο ήχος, ως τεχνολογική ελεγχόμενη εγκατάσταση. Μπορούμε όμως να φανταστούμε το πέρασμα του ανέμου του Αιγαίου ανάμεσα στους όγκους του. Η σύνθεση του φωτός επιτυγχάνεται με τη χάραξη των διάφανων μερών των καμπυλόμορφων όγκων. Μικρά ανεξάρτητα πλαίσια, ανοιγόμενα παράθυρα, και συνεχείς γραμμές που ελίσσονται διατρέχοντας τοίχους και οροφή και δημιουργούν ένα φίλτρο που μεταφέρει την ατμόσφαιρα του Αιγαίου, το φώς και τα χρώματα του περιβάλλοντος, στο εσωτερικό του σπιτιού. Η μουσικότητα στη σύνθεση των ανοιγμάτων είναι κυρίως χρονική και όχι μόνο στατική - γραφική. Αρκεί να φανταστούμε τη ροή του φωτός στο εσωτερικό κατά τη διάρκεια της ημέρας.

επίλογος

Η ιδιαιτερότητα και πρωτοτυπία του σπιτιού στην Αμοργό βρίσκεται στην πολλαπλή ταυτότητά του. Ισορροπεί ανάμεσα στην οικουμενικότητα και την εντοπιότητα. Ενσωματώνει συνθήκες της ανώνυμης κυκλαδικής αρχιτεκτονικής, και αντηχεί τον νησιώτικο τρόπο ζωής.

Η τεχνική μορφή του διέπεται από στοχαστικούς κανόνες σύνθεσης και σύγχρονες κατασκευαστικές μεθόδους.

Μετεγγράφει την εμπειρία του σχεδιασμού του ηλεκτρονικού ποιήματος των Βρυξελλών, έργο πρωτοποριακό και ανεπανάληπτο ακόμη και σήμερα. Βρίσκεται μετέωρο στην αλληλουχία της αρχιτεκτονικής συγκυρίας του Ελληνικού μοντερνισμού. Ίσως να ειναι ένα απο τα έργα της μιας αναπνοής, ένα δείγμα προσωπικής ποιητικής γραφής ή μια περίπτωση εφαρμοσμένης έρευνας. Αναμφίβολα όμως το σπίτι διακοπών στην Αμοργό εντοπίζεται εκεί που η συνθετική ωριμότητα του μουσικού γονιμοποιεί την σχεδιαστική αντοχή του μηχανικού. Εάν το ζήτημα της συνέχειας του Μοντέρνου στη σύγχρονη Ελληνική αρχιτεκτονική επανέρχεται σήμερα στο έργο των νέων Ελλήνων αρχιτεκτόνων, το σπίτι στην Αμοργό οφείλει να θεωρηθεί μέρος της παράδοσης που κληρονομούμε εμείς ως επίγονοι.

αναφορές

Αφετηρία της παρουσίασης αυτής, είναι το ταξίδι στην Αμοργό τον Αύγουστο του 1999, όταν μαζί με το Φρανς Μαυρογορδάτο (1964-2000) επισκεφτήκαμε το σπίτι. Το φωτογράφησα με αναλογική ευρυγώνια ΝΙΚΟΝ τσέπης. Θέλω να ευχαριστήσω τον κριτικό αρχιτεκτονικής Bart Lootsma για τη βοήθειά του στον εντοπισμό των σχεδίων του σπιτιού. Όλες οι εικόνες που παρατίθονται ως αναφορές προέρχονται από την παρακάτω βιβλιογραφία:
1. Xenakis, Les Polytopes, Balland 1975
2. Xenakis, Musique -Architecture, Casterman 1975
3. Ιάννης Ξενάκης, Κείμενα περί Αρχιτεκτονικής και Μουσικής, εκδ. Ψυχογιός 2001
4. Marc Trieb, Space calculated in seconds, Princeton University Press 1996
5. Le Corbusier Oeuvre complete- v.7 1957-1965, Les Editions d'architecture, Zurich

Σοφία Βυζοβίτη
Από το περιοδικό του Σ.Α.Θ.