Σφαίρα και Σταυρός

Στις πρώιμες απόψεις του για την προέλευση της αρχιτεκτονικής, ο Βιτρούβιος παρομοιάζει τους πρώτους οικοδόμους του με πρωτόγονους, επισημαίνει όμως και το χαρακτηριστικό που τους καθιστά διαφορετικούς. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι αυτό που αρχικά αναφέρει δεν είναι η εξαιρετική δυνατότητά τους να χρησιμοποιούν τα χέρια και τη μυϊκή τους δύναμη, ή η ικανότητά τους να μιμηθούν, να μάθουν, και να βελτιωθούν από αυτό που παρατηρούν, αλλά «που δεν υποχρεώνονται να περπατήσουν με τα πρόσωπα στο έδαφος, αλλά κατακόρυφα, κοιτάζοντας επάνω στο λαμπρό έναστρο στερέωμα» ².

Σύμφωνα με τον Βιτρούβιο, στον ύπνο και στον θάνατο, επιστρέφουμε σε οριζόντια στάση, και σε αυτήν είμαστε πιο κοντά στη γη. Αυτή η οριζοντιότητα, εντούτοις, δεν περιγράφει ολόκληρη την ύπαρξή μας. Αντίθετα από τα άλλα ζώα, δεν είμαστε υποχρεωμένοι από το σώμα μας να περπατάμε με τα πρόσωπα στο έδαφος. «Η φύση προίκισε την ανθρώπινη φυλή όχι μόνο με τις αισθήσεις, όπως και τα υπόλοιπα ζώα, αλλά την εξόπλισε, επίσης, με τις δυνάμεις της σκέψης και της κατανόησης, βάζοντας κατά συνέπεια όλα τα άλλα ζώα κάτω από την εξουσία της»³. Η καθετότητα του ανθρώπινου σώματος δηλώνει το πνεύμα.

Το θαυμάσιο θέαμα του έναστρου ουρανού, ο οποίος στους αρχαίους έμοιαζε με τέλεια σφαίρα, ξύπνησε πνευματικά τους πρωτόγονους του Βιτρούβιου. Τους έκανε να εναντιωθούν στην υποταγή τους στο χρόνο και στη θνησιμότητά τους και να αναζητήσουν τις αμετάβλητες δυνατότητες της αιώνιας τάξης του ουρανού και μιας τελειότερης, πνευματικής κατοικίας. Το ανθρώπινο κτίσμα έγινε φορέας αυτής της υπόσχεσης σε αυτόν τον σκιασμένο απ' τον θάνατο κόσμο. Ο Βιτρούβιος συνέδεσε επίσης το «λαμπερό έναστρο ουρανό» με το φως και τη ζωή - αναπαριστώντας τον με την εστία του πρωτόγονου σπιτιού του. Τοποθέτησε το ανθρώπινο κτίριο μεταξύ του ζωικού καταφυγίου και του θεϊκά οργανωμένου κόσμου, δεδομένου ότι μας προκαλεί να δούμε την ανθρώπινη κατοικία ως διατομή της ζωικής οριζοντιότητας και της θείας καθετότητας.

Το ρωμαϊκό Πάνθεον (120-124 μ.Χ.), μπορεί να θεωρηθεί σαν μια προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί αυτή η οπτική του Βιτρούβιου για την καθετότητα των ανθρώπινων όντων, καθώς στην κορυφή του ανοίγει ένα μεγάλο παρατηρητήριο προς τον ουρανό. Παρούσα στον άξονα που ενώνει την είσοδο της ροτόντας με την αψίδα, η οριζόντια διάσταση υποστηρίζεται εμφανώς, αφού η διαδρομή προς και από το εσωτερικό ορίστηκε μέσω ενός πρόπυλου, που ακολουθήθηκε από ένα μακρύ προαύλιο με κολώνες, πέντε βήματα προς τον πρόναο και τον καλυμμένο με θόλο κύλινδρο, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με το ύψος του κυκλικού εσωτερικού χώρου: «Οι άνευ ραφής κύκλοι γύρω και επάνω από το μεγάλο εσωτερικό περιέγραψαν και τον κόσμο και τον ρωμαϊκό κανόνα. Στο Πάνθεον, ο ρόλος του ζωοδότη ανατέθηκε στον ήλιο, τον κυρίαρχο πλανήτη... Λόγω της μορφής του το Πάνθεον είναι ένας τεράστιος ενεργός τόπος, που μπορεί νοητά να επεκτείνεται και να περιστρέφεται, που συνδέεται με τον ουρανό μέσω του κυκλώπειου ματιού του»⁴.

Υπάρχει κάτι καθησυχαστικό σε αυτό το μάτι που μοιάζει με ήλιο και στον κάθετο άξονα που έχει τοποθετηθεί κατά αυτόν τον τρόπο, με έναν εν δυνάμει «axis mundi» που φαίνεται να πιστοποιεί ότι το ταξίδι μας έχει τελειώσει, ότι έχουμε φτάσει στο παγκόσμιο κέντρο, το οποίο υπόσχεται την ασφάλεια και την ειρήνη.

Μέρος της μοναδικότητας αυτού του χώρου είναι ότι το κέντρο του πρέπει να είναι απρόσιτο σε μας. Ένας χώρος στον οποίο οι θνητοί δεν αισθάνονται εύκολα οικεία, ένας ιερός χώρος που δεν φαίνεται να θέλει να βγει έξω στον κόσμο των ανθρώπων. Εδώ η κατακόρυφη διάσταση και η γεωμετρική τάξη θριαμβεύουν έναντι της οριζοντιότητας και της πολυπλοκότητας των χώρων της καθημερινότητας. Ο κόσμος στον οποίο γεννιόμαστε, εργαζόμαστε, αγαπάμε, και πεθαίνουμε μένει πίσω, έξω από αυτό το χώρο, που ζωντανεύει από το φως που εισάγεται από ψηλά και ορίζεται από το ξεκάθαρο  σχήμα της σφαίρας που εγγράφεται σε αυτόν.

του Χριστόφορου Ι. Λαζαρίδη, Αρχιτέκτονα
Το παρόν κείμενο αποτελεί μετάφραση του αντίστοιχου του συγγραφέα Karsten, Harries, (2002), Sphere and Cross: Vitruvian Reflections on the Pantheon Type.

Παραπομπές
[1] Το παρόν κείμενο αποτελεί μετάφραση του αντίστοιχου του συγγραφέα Karsten, Harries, (2002), Sphere and Cross: Vitruvian Reflections on the Pantheon Type, από το βιβλίο Body and building, Essays on the changing relation of Body and Architecture, The MIT Press, σελ. 150 - 164. Θεωρήθηκε αξιόλογο παράδειγμα συσχέτισης του ανθρώπινου σώματος με την αρχιτεκτονική και για το λόγο αυτό παρουσιάστηκε ατόφιο, με τις όποιες πιθανές αλλοιώσεις υπέστη από τη μετάφραση του υποφαινομένου
[2, 3] Barbaro, Daniele, Vitruvius, I dieci libri dell' architettura de M. Vitruvio tradoti e commentate da Monsig, Venice, 1556, σελ.38
[4] Macdonald, N.L., (1982), The Architecture of Roman Empire: An Introductory Study, rev.ed. New Haven, CT., σελ. 120 - 121