Τάξη και αταξία στην πόλη

Επεξεργασμένο και συμπληρωμένο κείμενο διάλεξης που δόθηκε στον κύκλο «Διαλέξεις της Πέμπτης» του Σπουδαστηρίου Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής του Ε.Μ.Πολυτεχνείου, την Πέμπτη 11 Φεβρουαρίου 2016

 

Η πόλη στον χώρο, έχει ένα συγκεκριμένο σχέδιο το οποίο μετασχηματίζεται από εποχή σε εποχή, από την άλλη μεριά η πόλη μπορεί να ξεκινήσει από την αρχή βάσει σχεδίου ή να αναπτυχθεί «ελεύθερα» μέσα στον χρόνο, ως σχέδιο φυσικής ανάπτυξης. Όμως, ακόμη και όταν το σχέδιο της πόλης είναι  «φυσικής ανάπτυξης» μπορεί σε συγκεκριμένες εποχές να έχει εσωτερική λογική και εσωτερική συνοχή, ενώ αντίστροφα, σχεδιασμένες πόλεις σε άλλες συγκεκριμένες εποχές μπορεί να θεωρηθούν ως τελούσες εν αταξία, σχεδίου και εσωτερικής δομής.

Τα παραπάνω δεν αποτελούν σε καμμία περίπτωση απλά «μορφολογικές διαπιστώσεις», αλλά είναι εκφράσεις της ίδιας της εσωτερικής λογικής και δομής της κάθε πόλης, είναι αυτό που ανάγκαζε τον Δεσποτόπουλο να ονομάζει ορισμένες πόλεις παρακμής «μη πόλεις» ή «πολεοειδείς σχηματισμούς», δίνοντας με τους όρους αυτούς  στην έννοια της «πόλης» βαρύτερο και φιλοσοφικότερο ορισμό και έννοια, όπου η πόλη αποτελεί  ή οφείλει να αποτελεί (για να διεκδικεί τον τίτλο της «πόλης») ένα συνεκτικό και οργανωμένο κοινωνικό μόρφωμα με συλλογικούς κανόνες διαβίωσης και λειτουργίας, κοινούς στόχους και ιδανικά του συνόλου των κατοίκων της, των «πολιτών» οι οποίοι δημιουργούν «πολιτεία» (=πολίτευμα) και «πολιτισμό». Και ο Δεσποτόπουλος δεν είναι τυχαίο ότι για κανονικές πόλεις αναφέρεται στις αρχαίες ελληνικές πόλεις των κλασικών χρόνων ή στις πρώϊμες μεσαιωνικές πόλεις (Βυζαντίου, Δύσης και Ισλάμ).

Η ιστορική πορεία από την «πόλη» στην «μη πόλη»  ακολουθεί την πορεία των κοινωνικών σχηματισμών, και φυσικά είναι και αντίστροφη, μπορεί δηλαδή να μεταβαίνει μια μη πόλη σε πόλη, όταν αλλάξει ο κοινωνικός σχηματισμός και τεθεί ξανά το νέο κοινωνικό σύστημα σε ανοδική πορεία. Εχομε δηλαδή εντελώς σχηματικά, πορεία από την πόλη στην μη πόλη (από την Τάξη στην Αταξία) από τα αρχαία κλασικά χρόνια στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, ή από την πόλη του νεοκλασικισμού στην σύγχρονη πόλη, αλλά και αντίστροφα, από την «Αταξία» στην «Τάξη» από την ρωμαϊκή πόλη στην βυζαντινή ή την γοτθική ή από την Απολυταρχία και την Αναγέννηση στην νεοκλασική πόλη του πρώϊμου σύγχρονου συστήματος.

Είναι προφανές, αλλά για αποφυγή παρερμηνειών, τονίζεται από τώρα, ότι ακόμη και στις ακμάζουσες πόλεις υπάρχουν αντιθετικά προβλήματα, όπως στην περίλαμπρη νεοκλασική πόλη του 19^ου αιώνα συνυπήρχαν τα slums των εργατικών συνοικιών (και το αυτό συνέβαινε και στο Βυζάντιο και στο Ισλάμ και στην Δύση) αλλά αυτό είναι μια άλλη πτυχή του θέματος «Πόλη και Κοινωνία».

Πόλεις με σχέδιο και πόλεις χωρίς σχεδιασμό.
Από την αυγή της Ιστορίας οι πόλεις υπήρχαν και με φυσική ανάπτυξη και με σχέδιο, οι πρώτες ήταν εκείνες που από  μικρές συσσωματώσεις κατοίκων εξελίσσονταν βραδέως σε πόλεις και οι δεύτερες, εκείνες που ιδρύονταν από κάποιον οικιστή για διάφορους λόγους (πολιτικούς, παραγωγικούς, αποικισμού κ.α).

0001 η πόλη «φυσικής ανάπτυξης»[1] και 0002 η πόλη «βάσει σχεδίου»[2]

 

Φαινομενικά, οι πρώτες δίνουν το σχήμα της φυσικής ανάπτυξης, μιάς πόλης που επεκτείνεται με την απλή λογική επάνω στους άξονες επικοινωνίας με την ενδοχώρα της, ενώ οι δεύτερες παρουσιάζουν ένα οργανωμένο σχέδιο με κάποια οποιαδήποτε (συνήθως γεωμετρική) μορφή, φαινομενικά δίνουν την εντύπωση  ενός οργανωμένου σχεδίου που υπακούει σε κάποια λογική σχεδιασμού -στην απλούστερη περίπτωση την λογική της διανομής ίσων οικοπέδων στους οικιστές με την απλούστερη μορφή επικοινωνίας -το γνωστό από την 4^η χιλιετία π.Χ λεγόμενο «Ιπποδάμειο» Σύστημα.

Πόλεις με κοινωνική συγκρότηση και πόλεις σε κοινωνίες σε αποσύνθεση.
Από την άλλη, η πολεοδομική συγκρότηση μιάς πόλης  εκφράζει άμεσα την κατάσταση της κοινωνικής συγκρότησης -ουσιαστικά της κοινωνίας στην οποία ανήκει: έχομε κοινωνίες σε ακμή, και πόλεις με  συνεκτική δομή, (π.χ. Μυκήνες, κλασσική Αθήνα, Πριήνη, Μίλητος κ.α., Κωνσταντινούπολη των πρώϊμων και των Μέσων χρόνων, Μεσαιωνικές του πρώϊμου και Μέσου Ισλάμ και Δυτικού Μεσαίωνα του 13^ου-14^ου αιώνα, νεοκλασικές του 19^ου αιώνα) από την μια, και από την άλλη κοινωνίες σε αποσύνθεση και πόλεις σε διάλυση της δομής τους (όψιμες ελληνιστικές και ρωμαϊκές πόλεις, πόλεις στο ύστερο Βυζάντιο, στον ύστερο Μεσαίωνα την «εποχή της Απολυταρχίας»,  στην σημερινή εποχή.

 

0003 Μυκήνες[3] και 0004 κλασική Αθήνα[4] : συνεκτικές κοινωνίες σε ακμή, πόλεις με «σχέδιο φυσικής ανάπτυξης» φαινομενικά χωρίς τάξη αλλά με εσωτερική λογική και τάξη στις λειτουργίες τους, στην χωροθέτησή τους, στην ιεραρχία τους και στην ιδεολογική τους έκφραση (Ανάκτορο στην κορυφή της Ακρόπολης, στην «Ακρη Πόληος», στην θέση του κοινού χώρου συνελεύσεων του Γένους, τώρα απροσπέλαστο για πολλούς),  Αγορά στην Αθήνα με λειτουργίες οικονομικές, πολιτικές, πνευματικές κ.α.

 

0005. οικισμός στο Μάλι, φαινομενικά χωρίς τάξη, αλλά με εσωτερική κοινωνική δομή και τάξη ιδιαίτερα αυστηρή (κατά γένη, οίκους, οικογένειες)[5]

 

0006 Πριήνη[6] και 0007 Σελινούς[7]. Πόλεις με σχέδια με ισχυρή τάξη:  κοινωνική και πολεοδομική -βασικοί δρόμοι, περιοχές κατοικίας, και κέντρο συγκεκριμένο και οργανωμένο.

 

0008 πόλη στο Μαρόκο, οργάνωση σε κλειστές και αυστηρές κοινωνικές δομές οίκων, πατριών και οικογενειών[8].

 

0009. Ρώμη των αυτοκρατορικών χρόνων[9], το πλήρες χάος και αταξία σε κατοικίες, κέντρα και αγορές, σε διασπορά οι κεντρικές λειτουργίες χωρίς συγκρότηση, απλά όπου υπήρχε χώρος : αντίστοιχα, Κοινωνία σε αποσύνθεση, χωρίς συνεκτικούς δεσμούς των κατοίκων, με ακραίες κοινωνικές  ομάδες «πατρικίων και πληβείων»,  με πνευματική ζωή που εκτυλίσσεται στα βάρβαρα θεάματα των Αμφιθεάτρων όπου έρριχναν τους τότε «αντικαθεστωτικούς» (τους Χριστιανούς), στα θηρία και όπου η κρατική κοινωνική πολιτική συνοψιζόταν στο να παρέχουν «άρτον και θεάματα» (panem et circenses) -στην ύστερη ρωμαϊκή εποχή 135 μέρες τον χρόνο ήταν αφιερωμένες σε τέτοιες «εορτές».

 

0010. κατανομή των στρατοπέδων της φρουράς και των πραιτωριανών στην Ρώμη[10], εδώ υπάρχει και λογική και Τάξη !

 

Φαινομενική και εσωτερική Τάξη και Αταξία  στην πόλη και Τάξη ή Αταξία στο «σχέδιό» της.
Oπως είδαμε, οι πόλεις «φυσικής ανάπτυξης» πέρα από την «λογική» της εξέλιξής τους, εμφανίζουν ένα σχέδιο φαινομενικά χωρίς συγκεκριμένη «μορφή», αυτό όμως είναι ανεξάρτητο από την εσωτερική Τάξη της πόλης που υπάρχει, εάν και εφ' όσον υπάρχει εσωτερική Τάξη στο Κοινωνικό Σύστημα στο οποίο ανήκει. Παράλληλα, έχομε πόλεις με οργανωμένο σχέδιο πόλης το οποίο φαινομενικά να παρουσιάζει μια κάποια συγκεκριμένη γεωμετρική ή και συγκεκριμένη α-γεωμετρική μορφή, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι οι πόλεις αυτές έχουν Τάξη στην οργάνωσή τους. Θα έχουν Τάξη αν έχει το Σύστημα στο οποίο ανήκουν ή δεν θα έχουν, αν  το Σύστημα είναι σε αποσύνθεση. Ας ξαναδούμε ως αντιθετικά ζεύγη την Αθήνα και την Ρώμη (αρχαία Κοινωνία), την Κωνσταντινούπολη του πρώϊμου και του ύστερου Βυζαντίου, γοτθικές πόλεις του πρώϊμου Μεσαίωνα και πόλεις της Απολυταρχίας, την νεοκλασική Βιέννη και την σημερινή δομή της : η πόλη έχει εσωτερική δομή και τάξη, αντίστοιχη με το Κοινωνικό Σύστημα στο οποίο ανήκει : της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ή της Μεσαιωνικής αυστηρά ιεραρχημένης Κοινωνίας  (κοσμική και εκκλησιαστική φεουδαρχία, αστική ιεραρχία συντεχνιών και Δημοτικών αρχών κλπ), η κάθε λειτουργία και κτήριό της ή χώρος της σε συγκεκριμένη θέση και μέγεθος σε σχέση με τις πολιτικές ισορροπίες της εποχής .....

 

0011 αραβικό Τολέδο[11], ισχυρές κοινωνικές και πολεοδομικές δομές στην φαινομενική «αταξία». 0012 Μεδίνα[12], το Κέντρο δεσπόζει, όπως δεσπόζει στην ισλαμική θεοκρατική κοινωνία ο θρησκευτικός-διοικητικός-οικονομικός χώρος. Η τάξη της πόλης : κέντρο, κατοικία

 

0013 Lübeck[13], μεσαιωνική πόλη , και εδώ η τάξη είναι η εσωτερική συνεκτική δομή της μεσαιωνικής κοινωνίας. 0014 το κέντρο του Lübeck[14], η ισχυρή τάξη στο κέντρο αλλά και η σύνθεση των αντιθέσεων αστών-φεουδαρχών :  καθεδρικού ναού - δημαρχείου, αγοράς

 

0015 Lübeck[15], το σχέδιο της πόλης και το κέντρο του : Καθεδρικός, Δημαρχείο, Αγορά. Το Lübeck ήταν από τις πλέον ισχυρές «ελεύθερες εμπορικές πόλεις» (Hansastädte) και είχε από νωρίς αποτινάξει τον «ζυγό» των κοσμικών και εκκλησιαστικών φεουδαρχών.

 

Τάξη και αταξία στο Κέντρο : 0016 η αγορά των κλασικών Αθηνών[16], ελεύθερη τοποθέτηση σε περίπου τετράγωνο σχήμα που προέκυψε από την βραδεία ιστορική εξέλιξη των Αθηνών, και τον  διαδοχικό εμπλουτισμό του με λειτουργίες που γεννώνται παράλληλα με την ανάπτυξη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, γύρω από έναν ελεύθερο χώρο, τον χώρο της Αγοράς (από το αγείρω, συναθροίζομαι) κορυφαίο πολιτικό χώρο, συνδεδεμένο με την οικονομία (ορά, από το εμπορεύομαι). Γύρω από το Κέντρο αυτό που ήταν οικονομικό, διοικητικό, πνευματικό και ιδεολογικό κέντρο, απλώνονται αδιάφορα και  χωρίς διαφοροποιήσεις τα ευτελή σπίτια  των αθηναίων.  0017 Lübeck, η Αγορά (Markt)[17] :  Το «κέντρο» της πόλης (βλ. παρ.)

 

Το κέντρο στις θεοκρατικές ανατολικές κοινωνίες, Βυζάντιο και Ισλάμ : 0018 το Μέγα Παλάτιον στην Κωνσταντινούπολη[18], κέντρο που περιλαμβάνει το Παλάτι του Αυτοκράτορα, το Πατριαρχείο με τον καθεδρικό Ναό της Αγίας του Θεού Σοφίας, διοικητικές αλλά και οικονομικές λειτουργίες (παραγωγή πολύτιμων μεταξωτών, χειρογράφων κ.α).  0019 Η ίδια εικόνα στο Ισλάμ[19], το κεντρικό τέμενος (το τζαμί της Παρασκευής) κυριαρχεί σε μια πόλη χωρίς διαφοροποιήσεις στις κατοικίες. Εδώ, η τετράγωνη περιοχή του τεμένους προκύπτει από πολλούς λόγους, κυριώτερος των οποίων είναι η ηθελημένη ενδόμυχη ταύτιση της Γεωμετρίας και των απλών γεωμετρικών σχημάτων με την κυριαρχία του ανθρώπου στον τεχνητό χώρο. (πρβλ τον ιερό «Κύβο» της Μέκκας (αραβ. αλ κάαμπα, ο κύβος, الكعبة), όπως και τις απόλυτα κυκλικές πόλεις των Σασσανιδών).    0020. Η προσκύνηση της Κάαβα στη Μέκκα[20], η Απόλυτη Τάξη στην Ανατολική Δεσποτεία (Βυζάντιο, Ισλάμ, Ασία γενικότερα)

 

0021 η αρχαία Μεσοποταμιακή πόλη Mari (3^η - 2^η χιλιετία π.Χ)[21],   0022 η περσική Firuzābād[22] (3^ος μ.Χ. αι.

 

0023, 0024 η Βαγδάτη[23], (2^ος μ.Χ. αι.)  πόλεις  των Σασσανιδών, απόλυτα κυκλικές με Τάξη που εκφράζεται και στην γεωμετρική μορφή της πόλης τόσο της αρχαίας Μεσοποταμίας όσο και των Σασσανιδών.

 

Μεσαιωνική πόλη στην Δύση:  0025. το κέντρο της Νυρεμβέργης[24]. 0026 Mainz[25]. α-γεωμετρικά γραμμικά εμπορικά κέντρα που προέκυψαν από την φυσική ανάπτυξη της πόλης. Επάνω στον γραμμικό άξονα, είναι διατεταγμένες οι λειτουργίες του κέντρου: ναοί, πλατείες και πλατώματα, εμπορικός δρόμος (κρεαταγορά, λαχαναγορά κλπ), κτήρια και πλατείες όμως είναι ορθογωνισμένα, κτίστηκαν βάσει σχεδίου. Το Mainz είναι μέλος των Χανσεατικών πόλεων,  ακολούθησε την ροή των πόλεων αυτών  με την κυριαρχία των Δημοτικών Συμβουλίων  τους.

Η δομή της Εξουσίας στην Μεσαιωνική πόλη : η έκφρασή της στην «τάξη» στο κέντρο της πόλης
Η μεσαιωνική πλατεία του καθεδρικού Ναού στην Δύση, ήταν τυπική σε όλον τον μέσο Μεσαίωνα, και περιλάμβανε : τον καθεδρικό Ναό, κάποιες φορές ως εξάρτημα μιάς Μονής, όπως π.χ. στο Στρασβούργο, το Δημαρχείο, το κτήριο των Συντεχνιών, και την Αγορά. Αρχικά η αγορά ήταν «επισκοπική» και ανήκε στην Εκκλησία, με την αύξηση όμως της ισχύος των Συντεχνιών, κάποιες φορές ιδρύοταν νέα «αστική» αγορά και ακόμη και νέος ναός των αστών. Ο συνήθης δρόμος όμως ήταν ότι απλά η αγορά περνούσε βαθμιαία στην δικαιοδοσία του Δήμου (δημάρχου και συντεχνιών). Στον όρο «αγορά» περιλαμβάνονταν υπαίθριοι πάγκοι πώλησης διαφόρων ειδών, καταστήματα στις πλευρές της, χειροτεχνικά εργαστήρια, εμπορικά πρακτορεία αν η πόλη είχε λιμάνι και εξωτερικό εμπόριο, και την μνημειακή κρήνη της πόλης[26].

Η πλατεία του Καθεδρικού Ναού, υπήρξε η έκφραση στον χώρο της εσωτερικής διαπάλης μέσα στο φεουδαρχικό Σύστημα και η απαρχή της αποσύνθεσής του, η πλατεία του Καθεδρικού γρήγορα μετατράπηκε σε πλατεία των δύο αντίπαλων Εξουσιών, της φεουδαρχικής τάξης (Κοσμικής και Εκκλησιαστικής) από την μια  και της δημιουργούμενης αστικής τάξης μέσα από τις Συντεχνίες των εμπόρων, των ναυτικών  και των τεχνιτών, με έκφραση της αυξανόμενης Εξουσίας τους τον Δήμαρχο με το Δημοτικό Συμβούλιο και το Δημαρχείο, μαζί με το κτήριο των Συντεχνιών.

Ανοίγοντας μιά παρένθεση, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το «τετράγωνο» σχήμα της Αγοράς, ο Δεσποτόπουλος το ανάγει σε υψηλότερα φιλοσοφικά επίπεδα[27] και το θεωρεί ως έκφραση της συλλογικής Λογικής στην Πόλη, ως έκφραση του συνειδητού και του μη τυχαίου, και μάλιστα ως έκφραση της κοινωνικής συλλογικότητας. Ετσι, αναφέρεται στην «γεωμετρία», στον «καθοριστικο γεωμετρικό αστικό  πυρήνα (της Αγοράς)  για την Μίλητο [28] ή ότι το ιπποδάμειο σύστημα της Σελινούντος ήταν «...μια αποσαφηνισμένη γεωμετρική διάρθρωση της δημοκρατικής κοινωνίας..»[29]

Ιδιαίτερα τονίζει την δημιουργία της Αγοράς, σαν αποτέλεσμα της ανάγκης ανταλλαγών η οποία οδηγεί σε έναν καθορισμένο τειχισμένο τετράγωνο χώρο, την αρχέγονη Αγορά[30]. (υπογρ. δική μου)

-Γενικά, πολλές φορές στην Ιστορία τα απλά γεωμετρικά σχήματα ή ακόμη περισσότερο τα λεγόμενα «τέλεια σχήματα» (τετράγωνο, κύκλος, ισόπλευρο τρίγωνο) χρησιμοποιούνται σε δύο αντίθετες περιπτώσεις : εκ των έσω, όταν πραγματικά μια κοινωνία είναι σε ακμή και σε τάξη, αλλά και όταν είναι σε απελπιστική παρακμή, και τότε προσπαθεί με την εκ των έξω χρήση γεωμετρικών μορφών να καλύψει τα παρακμιακά φαινόμενα -κοινωνικά και πολεοδομικά. Παράδειγμα η χρήση των τέλειων σχημάτων (τετράγωνο, κύκλος, ισόπλευρο τρίγωνο) και τέλειων στερεών (κύβος, σφαίρα, πυραμίδα) στους αρχαίους Αιγυπτίους, από τους οποίους διδάχτηκε και ο Πλάτωνας και ο Πυθαγόρας, οι τετράγωνες ή ορθογώνιες πλατείες στην κλασική ελληνική αρχαιότητα, οι κυκλικές πόλεις των Σασσανιδών, οι τετράγωνες πλατείες με το κεντρικό τζαμί της Παρασκευής στο  Ισλάμ, οι τετράγωνες ή ορθογώνιες πλατείες στις μεσαιωνικές πόλεις. Στην αντίθετη περίπτωση, έχομε τα παρακμιακά σχέδια της Αναγέννησης με τα  κανονικά πολύγωνα και τα αστεροειδή σχέδια πόλεων, και βεβαίως στον 20^ο αιώνα όλα εκείνα τα σχέδια πόλεων (συνήθως στις «κηπουπόλεις»), στις εμπορευματοποιημένες σχεδιάσεις επεκτάσεων του Σχεδίου Πόλης, αλλά και στην φασιστική και ναζιστική Αρχιτεκτονική του '30.

Η ίδια παρατήρηση μπορεί να γίνει και για το μνημειακό ή μη χαρακτήρα π.χ. στο Κέντρο μιάς πόλης: η μνημειακότητα είναι εκ των έσω και είναι αποδεκτή όταν εκφράζει την ακμή της Κοινωνίας και την Τάξη που κυριαρχεί σε όλες τις εκφάνσεις της, είναι όμως χυδαία, βάρβαρη και κακόγουστη όταν γίνεται γιά να εκφράσει έναν πολιτισμό σε παρακμή, όσο και αν προσπαθεί να προπαγανδιστεί ως «ο Νέος Πολιτισμός», «το Νέον Κράτος» ή «η Νέα Τάξη», με χαρακτηριστικά παραδείγματα την  αρχιτεκτονική της Απολυταρχίας που αναφέρθηκε ήδη, την Φασιστική και την Ναζιστική Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία, και τα σχέδια ακόμη του Le Corbusier που αναφέρονται στην συνέχεια π.χ. για την «φασιστική Αντίς Αμπέμπα» ή ακόμη και την «Ακτινοβολούσα Πόλη», την γνωστή μας ville radieuse και τα παράγωγά της (Chandighar, Brazilia των μαθητών του Lucio Costa και Oscar Niemayer...)

 

0027 και  0028 Stralsund[31], η διαπάλη των συντεχνιών και της εκκλησιαστικής Εξουσίας : η οικοδόμηση του Δημαρχείου εμπρός από την κεντρική πύλη του Καθεδρικού Ναού ! (και στην συνέχεια η κατάληψη της πλατείας του Καθεδρικού από τις συντεχνίες εμπόρων, χειροτεχνών  και ναυτικών και η μετατροπή της από «επισκοπική αγορά» σε «αστική αγορά» (πρβλ. Στρασβούργο, κ.α.). Το Stralsund ήταν επίσης από τις ισχυρές «ελεύθερες εμπορικές πόλεις» (Hansastädte), και  ιδρυτικό μέλος τους.

 

0029 Stralsund, το Δημαρχείο[32] 0030 το Δημαρχείο και η σχέση του με τον Καθεδρικό Ναό[33]

0031. Stralsund, βασικό λιμάνι στην Βαλτική και σημαντική χανσεατική πόλη[34]. Η πόλη και κυρίως το κέντρο της «κατασφραγίζεται» (κατά την έκφραση του Δεσποτόπουλου[35]) από τον Καθεδρικό και το Δημαρχείο, μαζί με την πλατεία της Αγοράς (Marktplatz), και είναι μέρος της Ιδεολογικής Φυσιογνωμίας της

 

Η Αγορά στην Ανατολή (Βυζάντιο και Ισλάμ) είχε παρόμοια δομή, αλλά διαφορετική κοινωνική συγκρότηση: στην Ανατολή, η ισχυρή θεοκρατική Εξουσία τύπου «ασιατικού Δεσποτισμού» δεν επέτρεπε στις Συντεχνίες την εξέλιξή τους σε αστικά μορφώματα, το Σύμπλεγμα  της Εξουσίας αποτελείται από την αυτοκρατορική Διοίκηση (Αυτοκράτορα, Βασιλέα, Σουλτάνο), και την εκκλησιαστική Διοίκηση, σχεδόν και στις δύο αυτές ομάδες ανήκαν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες και οι στρατιωτικοί, οι οποίοι στις δύο περιπτώσεις ήταν συνήθως μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας ή και αξιωματούχοι του στρατεύματος. Οι συντεχνίες στην Ανατολή, ήταν κατά τον Σβορώνο[36] «ένα είδος Νομικών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου» ελεγχόμενα πλήρως από την Εξουσία. Ετσι, πολλές φορές δεν υπήρχε «πλατεία» του Καθεδρικού, αλλά ένα ενιαίο συγκρότημα Ανακτόρων, Πατριαρχείου και  καθεδρικού Ναού, που περιβαλλόταν από συνεχές πλέγμα οδών  και πλατειών με καταστήματα και χειροτεχνικά εργαστήρια κλπ. που πολλοί το παραλληλίζουν με τα ανάκτορα των ανατολικών αυτοκρατοριών (Αιγύπτου, Μεσοποταμίας, Κρήτης).

ζιλ ουλ λαχ-ιλ-φιλ ερδ,
η Σκιά του Θεού επί της Γής

0032 Ενας από τους τίτλους του Σουλτάνου[37], αντίστοιχος των Βυζαντινών : αρχικά «Αύγουστος»  -θείος, Αγιος-  και στην συνέχεια «Εν Χριστώ τω Θεώ Πιστός Βασιλεύς και Αυτοκράτωρ Ρωμαίων», και κινέζων αυτοκρατόρων «Υιός του Ουρανού» ή των Περσών κ.α ασιατικών λαών

 

Η «Μεσαιωνική Αγορά» ήταν ο χώρος της διαπάλης αυτών των κοινωνικών τάξεων, που κατέληξε στο γκρέμισμα της φεουδαρχίας με την Γαλλική Επανάσταση του 1789, άσχετο αν αυτή εκφυλίστηκε γρήγορα και διαλύθηκε  από τον Ναπολέοντα -αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία των κοινωνικών και ιστορικών εξελίξεων, που εκφεύγει από το αντικείμενο αυτής της Εισήγησης. Στην Ανατολή, λόγω του συστήματος του «Ασιατικού Δεσποτισμού» δεν φθάσαμε σε τέτοιες καταστάσεις πλήν της περίπτωσης της εξέγερσης των «αστών» της Θεσσαλονίκης το 1347, η οποία υπέστη άγρια καταστολή από τον αυτοκράτορα Κατακουζηνό με την βοήθεια των Οθωμανών οι οποίοι με την ευκαιρία αυτή παρέμειναν από τότε στην Θράκη και στην Μακεδονία.

Τάξη και Αταξία στην Αποσύνθεση της Φεουδαρχίας : η εποχή της «Απολυταρχίας». Στην Αποσύνθεση του Φεουδαλικού Συστήματος,  υπήρξαν, όπως και σε κάθε εποχή, δύο αντιφατικά φαινόμενα : το ένα, η προσπάθεια απελευθέρωσης από έναν παρηκμασμένο πλέον Μεσαίωνα ο οποίος ήταν τροχοπέδη στην πρόοδο της Ανθρωπότητας, το άλλο, η προσπάθεια του Καθεστώτος να κρατηθεί στην Ιστορία και αυτό φυσικά τότε μπορούσε να γίνει, όσο γινόταν, με βίαιες μεθόδους. Εχομε έτσι αφ' ενός την λεγόμενη «Αναγέννηση» η οποία στο μεν οικονομικό τομέα εκφράζεται με την άνοδο των αστών οι οποίοι κατέχουν πλέον ηγετικές θέσεις ως «εμπορικές οικογένειες» σε καθαρά ολιγαρχικό σύστημα (και είναι γνωστές π.χ. στην Ιταλία και σε συγκεκριμένες πόλεις όπου και εμφανίστηκε η μισθωτή εργασία, τις οικογένειες των Uficci, Medici, .........) στον δε πνευματικό τομέα εκδηλώνεται με την απελευθέρωση των εκκλησιαστικών κανόνων στην ζωγραφική και στην γλυπτική κλπ. Βέβαια η αντίδραση ήταν άμεση, εκκλησιαστικοί ηγέτες όπως ο Girolamo Savonarolla (1452-1458) που σε πανυγυρικες πυρές, τις faló delle vanitá («πυρά της Ματαιοδοξίας») καίει δημόσια, έργα τέχνης, βιβλία, φορέματα, σκεύη κ.α. H Ιερά Εξέταση καταδιώκει σκληρά «διά της πυράς» όποιον δεν εντασσόταν στο εκκλησιαστικό πλαίσιο γνώσης που περιοριζόταν από έναν αποστεωμένο Αριστοτέλη, τον Αγιο Θωμά τον Ακουϊνάτη και τον Ωριγένη, και εξαναγκάζει τον Γαλιλαίο να αποκηρύξει το Ηλιοκεντρικό Σύστημα.

Στην  παρακμή του Συστήματος γίνεται προσπάθεια προβολής του με τα συνήθη μέσα: την χρήση μορφών που αντιστοιχούν σε Σύστημα που ακμάζει: Τάξη, Γεωμετρία, Ισορροπία, Απολυτότητα. Ειδικά στα σχέδια πόλεων εκείνης της εποχής, αυτά είναι απόλυτα γεωμετρικά και μάλιστα εντασσόμενα σε κυκλικά σχήματα: πολύγωνα, αστεροειδή, συνθέσεις κύκλων και τετραγώνων κ.α. το μόνο μορφολογικό χαρακτηριστικό που έχει οργανική αιτιολόγηση είναι το σύστημα των «προμαχώνων» (Bastei) που προκύπτει από την αμυντική προσπάθεια των πόλεων να τειχιστούν ενάντια στο πυροβολικό, τα μεσαιωνικά κυκλικά τείχη ήταν ανίσχυρα πλέον και έπρεπε ο εχθρός να εμποδιστεί να πλησιάσει σε απόσταση βολής από τα τείχη[38].

0033. Θεωρητικό οκταγωνικό σχήμα πόλης στην Αναγέννηση[39], με οκτώ πύλες και πλήρη συμμετρική ακτινωτή διάταξη.

 

0034. Η Χριστιανόπολις του Andreae (1619)[40]

 

Η «Χριστιανόπολις» του Johann Valentin Andreae (1619) βασισμένη στην Αποκάλυψη του Ιωάννη.  Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης περιγράφει την «Αγία  Ιερουσαλήμ» η οποία έχει επάλληλα θεμέλια στα τείχη από πολύτιμα μέταλλα και λίθους, και στο κέντρο την κατοικία του Θεού. Τετράγωνη με 12 πύλες, και 12 φύλακες αγγέλους με τα ονόματα των 12 φυλών του Ισραήλ, ενώ οι πύλες έχουν τα ονόματα των 12 Αποστόλων, το μήκος της και το πλάτος της είναι 12.000 σταδίων (;) το ύψος (των τειχών;)  144 πήχες, από τον θρόνο του Θεού πηγάζει ποταμός με το νερό της Ζωής και φύεται το Δένδρο της Ζωής που κάνει 12 καρπούς τον χρόνο... [41].  Το «δένδρο της Ζωής» και το «νερό της Ζωής» προέρχονται από την Παλαιά Διαθήκη και πέρασαν στην λαϊκή Παράδοση στα παραμύθια, με το «Αθάνατο Νερό» κ.α. «Δένδρο της Ζωής» υπάρχει και στην αιγυπτιακή, κινεζική, νορβηγική κ.α. μυθολογίες, σχεδόν πάντα συνδεδεμένο με το φίδι. Είναι χαρακτηριστική η πηγή όλων των αριθμών από το βαβυλωνιακό μετρικό σύστημα, εξηκονταδικό-δωδεκαδικό  (5X12, 12X12, 1000X12 ...)

 

 

0035. «Ο μοναχός Fra Luca Pacioli»[42], 1495, πίνακας του Jacopo de' Barbari. Ο Fra Luca Pacioli εικονίζεται εν μέσω πλατωνικών γεωμετρικών στερεών, κανόνων και διαβήτη.   0036.  «οι αρχιτέκτονες δείχνουν στον Cosimo Α. των Μεδίκων, Δούκα της Φλωρεντίας και της Τοσκάνης (1519-1574) το σχέδιο της οχυρωμένης πόλης Portoferrraio στο νησί Ελβα»[43]. Πίνακας του Giorgio Vasari, Palazzo Vecchio στην Φλωρεντία.

 

0037. Palma Nova[44], εννεάγωνη πόλη σχεδιασμένη από τον Giulio Savorgnano (τροποποιημένο από τον Vincenzo Scamozzi) περί το 1593 με εξάγωνη κεντρική πλατεία. Η απόλυτη γεωμετρική τάξη προσαρμοσμένη στις αμυντικές σχεδιάσεις της εποχής.

 

0038. Palmα Νova όπως τελικά οικοδομήθηκε[45] 0039. Palmα Νova[46] στον ευρύτερο χώρο της.

 

0040. Η κεντρική πλατεία της Palmα Νova[47]

0041. Το Mannheim στην ίδρυσή του το 1607[48] . 0042. και η εξέλιξή του μετά 200 χρόνια[49], χαρακτηριστικό σημείο, στην πρώτη φάση του η δεύτερη οχυρωμένη ακρόπολή του -η γνωστή μας «Ακρόπολη» των αρχαίων πόλεων όπου είχαν υψηλή προστασία οι άρχοντες : Ακρόπολη, Ανω Πόλη, Κάτω Πόλη. Στην επόμενη φάση που δεν υπάρχει πλέον ο «εξωτερικός κίνδυνος» στην θέση της Ακρόπολης οικοδομούνται τα ανάκτορα. Το «σχέδιο πόλης» είναι στην ακρόπολη πολυγωνικό και στην Κάτω Πόλη Ιπποδάμειο.

 

0043. Vincenzo Scamozzi , η ιδανική πόλη[50], 1615. Δωδεκάγωνη με τέσσερεις βασικές πύλες, τέσσερεις δευτερεύουσες και μία (διπλή) κεντρική πλατεία σε ένα απόλυτα γεωμετρικό σχέδιο, ακόμη και ο ποταμός είναι συμμετρικός εντός και εκτός πόλεως.

 

0044. Κυκλική[51] , 0045.  και τετράγωνη[52] ιδανική πόλη από τον Albrecht Dürer (1527)

 

0046. Heinrich Schickhart, σχέδιο για την Freudenstadt[53] , 1604. 0047. Παραλλαγή του σχεδίου της Freudenstadt[54]

 

0048. Thomas de Leu, ιδανική πόλη [55], 1601

 

0049. J.J. Moll,  σχέδιο για μια πόλη 100.000 κατοίκων[56] , 1809

Οι ίδιες αρχές Τάξεως και Γεωμετρίας ισχύουν και στα τεράστια ανάκτορα με τους απέραντους κήπους τους, το Schönbrunn, οι Versailles, η Καρλσρούη κ.α. τα οποία είναι σχεδιασμένα με γεωμετρικά παιχνίδια και ευρήματα, με απόλυτους άξονες και σε τερατώδη μεγέθη. Η Καρλσρούη ιδρύθηκε το 1715 από τον Κόμη Κάρολο-Γουλιέλμο τον Γ. της Βάδης (το γερμανικό κρατίδιο της Baden-Würtenberg). Η παράδοση λέει ότι «ονειρεύτηκε την πόλη καθώς μια μέρα αποκοιμήθηκε κουρασμένος από την αναζήτηση της χαμένης βεντάλιας της συζύγου του. Όταν ξύπνησε έβαλε να σχεδιάσουν την πόλη κατά το όνειρό του ... στην πόλη αυτή εύρισκε την ησυχία του από την σύζυγό του και συνευρισκόταν με τις ερωμένες του, εξ ου και το όνομα της πόλης Karls Ruhe, η ανάπαυση του Καρόλου...»[57] . Αυτά ήταν τα ...προβλήματά τους, αυτές και οι πόλεις που έκτιζαν !

 

0050. Καρλσρούη[58] (Karls Ruhe, η ηρεμία, η ανάπαυση  του Καρόλου) απόλυτα ...συνεπές, όλοι οι ακτινωτοί δρόμοι συγκλίνουν στην ...κρεββατοκάμαρα του βασιληά, τα ανάκτορα και οι κήποι του μαζί με το περιβάλλον δάσος, επίσης γεωμετρικά διαιρεμένο καταλαμβάνουν τα δύο τρίτα της πόλης. Στο επάνω μέρος απέραντοι κήποι, στο κάτω η πόλη, με την ίδια γεωμετρία.

 

0051. Ανάκτορο Schönbrunn[59] (μέσα του 18^ου αιώνα) . 0052. Aνάκτορο  των Versailles[60] (μέσα του 17^ου αιώνα) .

 

Στα σχέδια αυτά των πόλεων και των ανακτόρων του 16^ου - 17^ου αιώνα , της λεγόμενης «Εποχής της Απολυταρχίας». Εξοχικά ανάκτορα των αυστριακών και των γάλλων αυτοκρατόρων σε απόλυτες γεωμετρικές συνθέσεις κτηρίων και κήπων, αρχικά ως «περίπτερα κυνηγιού» και στην συνέχεια οικοδομήθηκαν ως πλήρη ανάκτορα. Και εδώ απόλυτη γεωμετρία και συμμετρία, είμαστε στην εποχή της Απολυταρχίας και του Μπαρόκ, με απλά λόγια στην αποσύνθεση του Φεουδαλικού Συστήματος το οποίο αφ΄ενός αδιαφορεί για τα προβλήματα αλλά και από την άλλη μεριά προσπαθεί με γεωμετρική τάξη να δώσει την εικόνα ενός Ισχυρού, συνεκτικού, απόλυτου και παγιωμένου Καθεστώτος. Ο βασικός εκπρόσωπος της Απολυταρχίας, ο βασιληάς Λουδοβίκος ο 14^ος (1643-1715) είχε πεί το περίφημο L'Etat c' est moi, «το Κράτος είμαι Εγώ» και επίσης το δόγμα του ήταν un Roi, une Foi, une Loi «ένας Βασιληάς, μια Πίστη, ένας Νόμος» (είχε εκδιώξει και εξοντώσει τους γάλλους διαμαρτυρόμενους, τους Ουγενότους, καθιστώντας την Γαλία πλήρως καθολική), πρβλ το ein Volk, ein Staat, ein Führer (ένας Λαός, ένα Κράτος, ένας Αρχηγός) που είχε ως δόγμα ο Χίτλερ.

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι πόλεις αυτές αλλά και τα Ανάκτορα, ήταν τουλάχιστον στην αρχή τους διοικητικά κέντρα των Αυτοκρατοριών, και οι κάτοικοι ήταν κυρίως αξιωματούχοι αυλικοί, και δημόσιοι υπάλληλοι του Κράτους. Πολύ αργότερα, όταν ξέσπασαν Επαναστάσεις, οι βασιληάδες έφευγαν από τα ανάκτορά τους στην πόλη (αν δεν έμεναν μόνιμα ή σχεδόν μόνιμα στα εκτός πόλεως) και εύρισκαν καταφύγιο στα εξοχικά αυτά ανάκτορα, μέχρι ο στρατός τους να καταστείλει την εξέγερση.

Οι σχεδιαστικές ιδέες και οι αρχές τους, χρησιμοποιήθηκαν από τεχνικούς αργότερα, στο τέλος του 18^ου αιώνα ως πρότυπα για την σχεδίαση πόλεων π.χ. την Φιλαδέλφειας και της Ουάσινγκτον στις νεαρές τότε ΗΠΑ.

Σχέδια πόλεων μετά την ΑπολυταρχίΣτα τέλη του 18^ου αιώνα, στην Αμερική, οικοδομούνται  σειρά από νέες πόλεις με σχέδια γάλλων ή βρετανών τεχνικών, όπως για παράδειγμα η Ουάσινγκτον και η Φιλαδέλφεια, η πρώτη από τον ταγματάρχη Pierre-Charles L'Enfant και η δεύτερη από τον τοπογράφο Thomas Holme σε σχέδια που ενέχουν μνήμες ανακτόρων και πάρκων που αναφέρθηκαν. Ιπποδάμεια κατά βάση, αλλά με διακοσμητικά ευρήματα διαγωνίων στις
τομές των οποίων σχηματίζονται πλατείες κ.α. όπου και τοποθετούνται τα κυριώτερα διοικητικά κτήρια. Η Τάξη αυτή στον χώρο επίσης δεν προκύπτει ούτε από οργανικούς λόγους, αλλά ούτε και από ιδεολογικούς, όπως στις αποικίες ή όπως αργότερα στον 19^ο αιώνα. Απλά οι τεχνικοί, «σχεδίαζαν» διακοσμητικά, χωρίς να εκφράζεται κάποια τάξη, εξωτερική ή εσωτερική της πόλης.

0053, Washington,  [61]

0054 Φιλαδέλφεια[62], τέλη του 18^ου αι. ιπποδάμειο σύστημα με διαγώνιες λεωφόρους χωρίς καμμία λειτουργικότητα. Σχεδιαστικά παιχνίδια, εν γένει συμμετρικά.

 

0055. Manhattan, το σχέδιο του 1870[63]

 

0056 Manhattan, το σχέδιο του 1807[64]

 

0057.  Μανχάτταν, η σημερινή κατάσταση[65].

 

Μανχάτταν, στην ινδιάνικη γλώσσα της περιοχής, «το νησί με τους πολλούς λόφους».  Το σχέδιο του 1870, σεβάστηκε το τοπίο και τους «πολλούς λόφους» του και απέφυγε την εντατική εκμετάλλευση του χώρου,  όμως στην συνέχεια τα πράγματα άλλαξαν και εφαρμόστηκε η προηγούμενη πρόταση του 1807. Παρά την εξασφάλιση  αργότερα του Central Parc, η κατάσταση δεν άλλαξε ιδιαίτερα, και το Μανχάτταν, έγινε ένα πυκνοχτισμένο παράδειγμα ακραίας εμπορικής εκμετάλλευσης του αστικού χώρου, η εμφανιζόμενη «τάξη» θεωρείται πρακτική για τον προσανατολισμό μέσα στον χώρο (οδοί και λεωφόροι με αριθμούς και όχι ονόματα) αλλά βέβαια δεν έχει καμμία πολεοδομική έννοια, απλά εκφράζει την άκρατη οικοπεδοποίηση, ιδεολογικά όμως αν το ερμηνεύσουμε, δείχνει την εμπορευματοποίηση του χώρου στην ακραία του μορφή, κύριο οικονομικό και ιδεολογικό πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας, και μάλιστα της εποχής της ανόδου του Καπιταλισμού, της εποχής του  laisser-faire στον 19^ο αιώνα

Τάξη και Αταξία στην σύγχρονη πόλη, στο σημερινό Καπιταλιστικό Σύστημα: στην ακμή και στην  αποσύνθεσή του. Ο Ι.Δεσποτόπουλος τόνιζε σε κάθε ευκαιρία ότι οι σημερινές πόλεις είναι «μη πόλεις» ή «πολεοειδείς σχηματισμοί» ή «φαινομενικές πόλεις» ή ως προς την κοινωνική δομή τους «αποθήκες εργατικών χεριών»[66]. Γιατί όμως το έλεγε αυτό;

Παράλληλα, την ίδια εποχή, σε μια αισιόδοξη έξαρση, τόσο ο Δεσποτόπουλος[67] όσο και οι αυστριακοί  πολεοδόμοι και κοινωνιολόγοι  της ομάδας των λεγόμενων «αυστρομαρξιστών» του Μεσοπολέμου όπως ο Karl Seitz, ο Otto Neurath[68], ο Anton Müller[69], ο Max Ermers[70] ..... ή και κομμουνιστές όπως η Grete Lihotsky, ή ακόμη και στην Γερμανία τα κομμουνιστικά ή αριστερά στελέχη του Bauhaus όπως o Hannes Mayer, o Oscar Schlemer[71], ο Walter Gropius[72], o Fred Forbát[73]...... οραματίζονταν και έκτιζαν  (π.χ. στην Αυστρία ως το 1924) πόλεις με συγκεκριμένη κοινωνική και πολεοδομική δομή, κυρίως δίνοντας έμφαση στη ύπαρξη και λειτουργία του Κοινωνικού (ή Πνευματικού) τους Κέντρου, ως κυρίαρχο συστατικό της δομής τους. Ένα τέτοιο Πνευματικό Κέντρο, εμφυτευόταν στην πόλη ακριβώς για να τονίσει, να τονώσει και να δημιουργήσει ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς μέσα σε μια κοινωνική ομάδα της σύγχρονης πόλης, ουσιαστικά της εργατικής τάξης της, θεωρώντας ότι αυτό θα ήταν και το κυρίαρχο στοιχείο μιάς πόλης με Τάξη και με εσωτερική ισχυρή κοινωνική δομή. Οι παραπάνω διανοητές (Δεσποτόπουλος, Forbát, Gropius, Mayer κ.α) θεωρούσαν ότι ένα τέτοιο Πνευματικό Κέντρο θα ήταν στην σύγχρονη πόλη ό,τι και η ελληνική Αγορά στην αρχαία πόλη, ή ό,τι στον Μεσαίωνα η πλατεία του Καθεδρικού ναού -για την Ανατολή και Δύση, ή για το Ισλάμ η πλατεία του Τζαμιού της Παρασκευής[74].

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος όμως απέδειξε αυτό που και οι ίδιοι φοβόταν[75] : ότι όσο το Κοινωνικό Σύστημα ήταν ακόμη ισχυρό, δεν θα επέτρεπε την επιβίωση στοιχείων που θα προετοίμαζαν την πτώση του όπως στον Μεσαίωνα που είδαμε.

Τάξη και Αταξία στην πόλη λοιπόν. Ας δούμε κάποια παραδείγματα, στην προοδευτική φάση,  ακμή,  του καπιταλιστικού Συστήματος τον 19^ο αιώνα.

 

0058 το σχέδιο Κλεάνθη-Σάουμπερτ για την Αθήνα[76], και 0059 ο ιδεολογικός συμβολισμός του[77].

 

0060. Ερέτρια, σχέδιο του Κλεάνθη[78], 0061 σχέδιο για το Αννόβερο του G.L.F.Laves[79], 1863, Τάξη στην ακμή του Καπιταλιστικού Συστήματος: η νεοκλασική πόλη, συμμετρική, συμβολική, ιδεολογική, αλλά και ταξική: μην ξεχνάμε ότι δίπλα στις πολυτελείς συνοικίες των αστών υπήρχαν και τα εργατικά σλαμς.

 

Στην φάση αυτή, διαγράφονται έντονα οι ιδεολογικές κατευθύνσεις στον πολεοδομικό σχεδιασμό, τονισμός των στοιχείων της Βασιλείας-Αστικής Δημοκρατίας (βασιλευομένης ή μη), αρχαιολατρεία:  για την Αθήνα, Ανάκτορα στην πλατεία Ομονοίας, με τρείς συμμετρικούς άξονες: προς το αρχαίο Στάδιο, τον Κεραμεικό, την Ακρόπολη[80]. Το σχέδο το διακρίνει έντονος ιδεολογικός συμβολισμός, συμμετρία, αλλά και σεβασμός στην παράδοση, προστατεύοντας και εντάσσοντας σ' αυτό την παληά πόλη   (πρβλ. Αννόβερο και Αθήνα). Παρόμοιο είναι και το σχέδιο για το Αννόβερο του G.L.F.Laves (1863), όπου η νέα πόλη περιβάλλει με γεωμετρικό σχέδιο την παληά μεσαιωνική, αναπτυσσόμενη σε τρείς άξονες, όπως και στην Αθήνα.

Στην Ερέτρια του Σταμάτη Κλεάνθη, δύο  άξονες αγκαλιάζουν το λιμάνι, και συνεχίζουν στην πόλη, ενώ ένας τρίτος κάθετος οδηγεί στην Ακρόπολη της Αρχαίας Ερέτριας. Στην συμβολή τους σχηματίζεται το διοικητικό κέντρο της πόλης. Στο επάνω μέρος της άλλος ένας παράλληλος με την θάλασσα άξονας διασχίζει την πόλη δημιουργώντας συμμετρικά τρείς ακόμη πλατείες. Η αρχαία Ερέτρια, επανιδρύθηκε το 1834 για την εγκατάσταση ψαριανών προσφύγων, (αρχικό της όνομα «Νέα Ψαρά») έτσι η σύνδεση με την αρχαία ακρόπολη και την θάλασσα αποκτά ιδιαίτερο συμβολικό χαρακτήρα.

Αποικιακή πολεοδομία : η «τάξη» ως ιδεολογική επιβολή της αποικιοκρατίας
Μια ιδιαίτερη περίπτωση «τάξης» στο σχέδιο της πόλης είναι η αποικιακή πολεοδομία, όπου οι κατακτητές οργανώνουν τον δικό τους χώρο ξεχωριστά και προστατευμένο από τους «ιθαγενείς» . Στην δική τους περιοχή, επικρατεί η «αποικιακή ισχύς» και «μεγαλοπρέπεια», μεγάλοι και πλατείς δρόμοι, πλατείες και κυβερνεία, συμμετρία στην σύνθεση, πρόκειται για μεταφορά των συνθετικών Αρχών που διέπουν την νεοκλασική πόλη στην Μητρόπολη (Παρίσι, Λονδίνο, Βερολίνο...) εδώ όμως με δύο στόχους: να ενδυναμώσουν το αίσθημα υπεροχής τους απέναντι στους «ιθαγενείς», και να δώσουν σ' αυτούς το αίσθημα της κατωτερότητας και της υποταγής τους.

 

0062.   Νέο Δελχί[81]. «Διακοσμητική» σύνθεση τριών κανονικών πολυγώνων με αλληλοσυμπλεκόμενες συνδέσεις , ανάμεσα στα δύο από αυτά ο μεγάλος επίσημος πομπικός άξονας σε κατεύθυνση Α-Δ

 

Το Νέο Δελχί Ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα των Ινδιών, Βασιλέα της Αγγλίας Γεώργιο Ε. το 1911 σε σχέδια από τους βρετανούς αρχιτέκτονες sir Edwin Lutyens και sir Ηerbert Baker, και εγκαινιάστηκε το 1931[82]. Το σχέδιό του είναι τυπικά «εκλεκτικιστικό», ουσιαστικά μια διακοσμητική σύνθεση κανονικών πολυγώνων, κύκλων και διαγωνίων, όπου όμως κυριαρχεί ο μεγάλος πομπικός άξονας των διοικητικών κτηρίων : εδώ οι βρετανοί είχαν να αντιμετωπίσουν μια πανάρχαια αυτοκρατορία και μάλιστα ιδιαίτερα «ασιατικού δεσποτισμού» και ώφειλαν να εμφανιστούν ανώτεροι επικυρίαρχοι από τους Ινδούς άρχοντες. Ετσι, η προσπάθεια μεγαλοπρεπούς τάξης, συμμετρίας, πομπώδους διάρθρωσης και απόλυτης γεωμετρικής τάξης στον χώρο ήταν γι' αυτούς κάτι περισσότερο από «διακοσμητική πολεοδομία».

 

 

0063. Elisabethville[83] 0064. Saigon[84]

 

0065. Ville du Cap (Γαλλικές Αντίλλες) [85]

 

Elisabethville, Saigon, Ville du Cap, (Γαλλικές Αντίλλες), τρείς τυπικές περιπτώσεις «τάξεως» στην αποικιακή πολεοδομία, όχι όμως του επιπέδου του Νέου Δελχί. Πρόκειται μάλλον για ήπια ιπποδάμεια σχέδια που προσπαθούν να οργανώσουν στον χώρο την αποικιακή διοίκηση, τις συνοικίες των ξένων και τα σημαντικά σημεία της πόλης (λιμάνι, διοίκηση κλπ.). Εδώ, εκτός από την Σαϊγκόν που ξεκίνησε από γαλλικό αποικιακό οχυρό σε πολιτισμό πολύ ανεπτυγμένο χωρίς όμως να του αντιπαρατεθεί σχεδιαστικά όπως στο Νέο Δελχί, τα άλλα δύο παραδείγματα (Ελισάμπετβιλλ και Ville du Cap) δεν έχουν απαιτήσεις ιδιαίτερης προβολής του «πολιτισμού» των αποικιοκρατών έναντι εκείνου των «ιθαγενών», και η τάξη στα σχέδια αυτά δεν υπερβαίνει την απλή πολεοδομική πρακτική.

Σχέδια πόλεων στον Μεσοπόλεμο και μετά. Bauhaus, πρώϊμοι σοβιετικοί, Le Corbusier, la ville contemporain, la ville radieuse, Φασισμός, Ναζισμός. Ο Μεσοπόλεμος υπήρξε εποχή έντονων διεργασιών, από την μια μεριά η ίδρυση του πρώτου εργατικού Κράτους στον Κόσμο, της Σοβιετικής Ενωσης και από την άλλη η προσπάθεια του απερχόμενου Συστήματος να κρατηθεί στην Εξουσία, και μάλιστα όπως σε όλες τις ανάλογες στιγμές στην Ιστορία, με βίαια μέσα. Ετσι, από την μια έχουμε την αίσθηση της οικοδόμησης του «Νέου» με πολλές φορές υπερβολική έπαρση, με προσπάθεια έκφρασης τελειότητας που πολλές φορές καταλήγει σε γεωμετρική Τάξη στο σχέδιο,  αλλά από την άλλη η ανάγκη επιβολής της «αίσθησης ισχύος», της σταθερότητας, της ακλόνητης Εξουσίας του Καθεστώτος και η Βία ως μέσο κοινωνικής επιβολής εκφράζονται στην πολεοδομία με τα λεγόμενα «φασιστικά» σχέδια πόλεων (και κτηρίων)   τα οποία διακρίνει απολυτη συμμετρία, γεωμετρική σύνθεση, όχι χωρίς οργανικό λόγο όπως π.χ. στην Φιλαδέλφεια ή την Ουάσινγκτον που είδαμε, αλλά με απόλυτη καθαρή άρθρωση: του Απόλυτου, του Επιβλητικού, του Μεγαλειώδους, του Πομπώδους, που όμως δεν έχουν τις αρετές π.χ. των μεσαιωνικών συγκροτημάτων (Καθεδρικών και Δημαρχείων)  αλλά εκφράζουν μια απολυταρχική δικτατορική κατάσταση, και αυτό ήταν ο Φασισμός και ο Ναζισμός.  Δεν έχει καμμιά σημασία ότι ο Φασισμός αποδέχτηκε και το Μοντέρνο Κίνημα, το ανέχτηκε μόνο ως μορφολογία και τίποτα περισσότερο.

Πρώϊμοι σοβιετικοί και Bauhaus. Εχουν γραφεί πολλά και για τα δύο αυτά θέματα και είναι εκτός του αντικειμένου μας, απλά θα πρέπει να επισημάνουμε ότι μέσα στα πλαίσια αυτής της πεποίθησης της Νέας Εποχής, πέρα από τις αρχές της «κατά στοίχους δόμησης»  η οποία αιτιολογείται ως έκφραση της απόλυτης δημοκρατίας, όπως τουλάχιστον το διατύπωσε ο Φόρμπατ στο άρθρο του το 1933, ο Γκρόπιους, ο Δεσποτόπουλος κ.α. αποδέχτηκαν την έννοια της μνημειακότητας, τουλάχιστον στο κέντρο της πόλης, ενώ και σε ωρισμένα πολεοδομικά σχέδια όπως του Ερνστ Μάϋ υπάρχει η γεωμετρική συμμετρία που εκφράζει την Τάξη του Συστήματος. Αυτό όμως δεν ήταν ο Κανόνας, το πρόβλημα της «Τάξης» εδώ, εξαντλείται στην οργάνωση του χώρου της πόλης  στις γειτονιές της ή στις μεγαλύτερες πολεοδομικές μονάδες κλπ. και φυσικά στα γεωμετρικά σχέδια που προκύπτουν από την κατά στοίχους δόμηση.

 

0066. Kusnezk, των A. και L. Wesnin,   1929[86], 0067. Ernst May σχέδιο για προάστειο της Μόσχας (1930;)[87]

 

0068. Babenkow, Vlassow, Poljakow , Novosibirsk (1930;) [88]

 

0069. Fred Forbát οικιστική μονάδα στο Haselhorst [89]

 

0070. Fred Forbát, Haselhorst[90]

 

0071. Siemenstadt 1929[91]. Γενική διεύθυνση Martin Wagner, Πολεοδομικό σχέδιο Hans Scharoun, σχέδια κτηρίων Walter Gropius, Otto Bartning, Hugo Häring, Fred Forbát, Paul-Rudolf Henning και διαμόρφωση ελεύθερων χώρων Leberecht Migge

Θα μπορούσαμε εδώ να ανοίγαμε μια παρένθεση, για τα συγκροτήματα της Σχολής του Αμστερνταμ και της Βιέννης, όπου το μεν πολεοδομικό σχέδιο π.χ. του Plan Zuid είναι απόλυτα συμμετρικό και μνημειώδες ενώ τα κτήριά του συνεχίζουν την αστική δόμηση με κλειστές αυλές, όπως  και τα συγκροτήματα της Βιέννης. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε εσωτερική τάξη και συνοχή, στο σχέδιο π.χ. της Βιέννης δεν υπάρχει καμμία γεωμετρική διάθεση «τάξεως», όπως και σε άλλα της Σχολής του Αμστερνταμ. Δεν θα επιμείνουμε εδώ, το θέμα έχει αναλυθεί, απλά σε επόμενο κεφάλαιο γιά τα σχέδια του '50 θα δούμε για συσχετισμό,  δειγματοληπτικά δυό εικόνες τους[93].

Le Corbusier. Αντίθετα, ο Le Corbusier, εμφορούμενος πάντοτε από απολυταρχικές και ελιτίστικες αλλά και «μεσσιανικές» ιδέες για τον ρόλο του Αρχιτέκτονα, σχεδιάζει εκφράζοντας συνειδητά  Τάξη στο σχέδιο της πόλης: κοινωνικά οργάνωση της πόλης σε περιοχές εργατών-υπαλλήλων-στελεχών και σχεδιαστικά με απόλυτη γεωμετρία, συμμετρία, προσπάθεια συμβολισμού, κ.α. τα παραδείγματα είναι πολλά, αρχικά το Plan Voisin για το Παρίσι του 1922, και την Ville Contemporaine την ίδια χρονιά, στην συνέχεια τα σχέδιά του για την «ακτινοβολούσα πόλη», (la ville Radieuse) του 1930  με κορυφαίο παράδειγμα Τάξης και πολιτικού/κοσμοθεωρητικού ναζιστικού συμβολισμού στο σχέδιο «για μια φασιστική Αντίς Αμπέμπα» το 1936.  Μεταγενέστερα σχέδιά του όπως για την Chandighar (1954) έχουν αμβλύνει αυτές τις έννοιες τις οποίες όμως συνεχίζουν έντονα οι μαθητές του Lucio Costa Oscar Niemayer  στο σχέδιο της  Brazilia το 1960.

 

0072. Le Corbusier, Plan Voisin, 1922[94]

 

0073. Le Corbusier, La Ville Contemporaine 1922[95]

0074. Le Corbusier, La Ville Radieuse  1930 [96]

 

0075. Addis Abeba του Le Corbusier (1936)[97] 0076. Berlin του Albert Speer (1939)[98]

 

Η φασιστική Αντίς Αμπέμπα του Le Corbusier. Μια σύγχρονη περίπτωση αποικιακής πολεοδομίας, είναι η πρόταση του Le Corbusier «για μια φασιστική Αντίς Αμπέμπα», σχέδιο που πρότεινε ο L.C. στον Μουσσολίνι, στις 19 Αυγούστου του 1936 μόλις τρείς μήνες μετά την κατάκτηση της Αβυσσηνίας από τα φασιστικά στρατεύματα  στις 9 Μαϊου  του 1936, ως νέα πόλη της Africa Orientale Italiana (Ερυθραία, Σομαλία, Αιθιοπία, μαζί με την Λιβύη)[99]. Το σχέδιο χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία ενός μεγάλου πομπικού άξονα ο οποίος συνδέει κυβερνητικά κτήρια και πλατείες, ενώ γύρω υπάρχουν πολυόροφοι πύργοι κατοικιών  σε μονάδες που χωρίζονται από συμμετρικούς μεγάλους διαγώνιους και οριζόντιους άξονες. Η σχεδιαστική αυτή τάξη, προβάλλει την «ισχυρή Εξουσία» (φασιστική) στην κατακτημένη χώρα, με το γνωστό πομπώδες και υπερφίαλο ύφος του Φασισμού.

Μπορούμε να συγκρίνουμε το σχέδιο αυτό με εκείνο του «αρχιτέκτονα του Ράϊχ»  Albert Speer  «για ένα ναζιστικό Βερολίνο»[100] του 1939 : μεγάλος πομπικός άξονας, με διοικητικά και στρατιωτικά κτήρια που εμφυτεύεται μέσα στον ιστό της πόλης, τερατώδη σε όγκο κτήρια στρατιωτικών τελετών και συγκεντρώσεων, με προβολή την στρατιωτικοποίηση της Γερμανίας που ετοιμάζεται για έναν μεγάλο πόλεμο για να πάρει την ρεβάνς από την ήττα του Α.Παγκοσμίου Πολέμου.

Εδώ δεν πρόκειται απλά για «Τάξη» αλλά για «Νέα Τάξη Πραγμάτων».

0077. Le Corbusier, Chandigarh   1954 [101]

0078. Brazilia, Oscar Niemayer, Lucio Costa 1960[102]

Brazilia. Η σύλληψη της ίδρυσης μιάς νέας Πρωτεύουσας στην Βραζιλία , σε νέα «κεντροβαρική θέση» οφείλεται στον τότε Πρόεδρό της σοσιαλδημοκράτη Juscelino Kubitschek το 1956 ο οποίος οραματιζόταν μια νέα σοσιαλιστική Κοινωνία στην Βραζιλία, με παράλληλη αξιοποίηση όλου του χώρου της και όχι μόνο της παραλιακής περιοχής της όπου ήταν όλες οι μεγάλες πόλεις. Η νέα αυτή πρωτεύουσα, εγκαινιάστηκε το 1961.

Τα οράματα του Kubitschek, ήταν πολύ εκτός τόπου και χρόνου, μια και δεν άλλαξαν οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες  στην χώρα, μετά το πενταετές διάλειμμα της διακυβέρνησής του (1956-1961) η Βραζιλία επανήλθε στον τυπικό λατινοαμερικάνικο πολιτικό δρόμο : στρατιωτικές δικτατορίες, υποανάπτυξη, εξαθλίωση του πληθυσμού, μεγάλα ανοίγματα της «ψαλίδας πλούτου και ανέχειας», αστικοποίηση  και παραγκουπόλεις , οι γνωστές favelas, και ταυτόχρονα «παροχή άρτου και θεαμάτων» στον εξαθλιωμένο πληθυσμό (Μουντιάλ, Καρναβάλι του Ρίο, Ολυμπιάδα...).

Από τν άλλη μεριά, η μεταφορά της Πρωτεύουσας  πλησιέστερα στα δάση του Αμαζονίου σίγουρα υποβοήθησε την άγρια εκμετάλλευσή τους και την συνεχιζόμενη καταστροφή τους, παράλληλα με την γενοκτονία των αυτόχθονων πληθυσμών. Πρέπει να σημειωθεί, ότι στις εξαγγελίες αλλά και στον σχεδιασμό της αναπτύχθηκαν οι συνήθεις «συμβολισμοί» και μεγαλοπρεπείς μεγαλοστομίες, για την μελλοντική Βραζιλία, για το σχέδιο της πόλης που είναι όπως ένα πουλί που θα πετάξει στο Μέλλον, ή τόξο που εκτοξεύει το βέλος του κ.α. Το Διοικητικό Κέντρο της μοντέρνας μεν αρχιτεκτονικής αλλά εντυπωσιακά φέρνει την σφραγίδα της Εξουσίας όπως στο Ναζιστικό Βερολίνο ή άλλες παρόμοιες περιπτώσεις. Τάξη και συμβολισμός, είναι περισσότερο από εμφανείς στο σχέδιο, η πραγματικότητα όμως έδειξε ότι πρόκειται για μία ακόμη βραζιλιάνικη πόλη με όλα τα προβλήματα των υπολοίπων -που φυσικά πηγάζουν από το Κοινωνικό Σύστημα. Παράλληλα η πόλη δομείται επάνω στο ιδιωτικό αυτοκίνητο και ζητήθηκε από την θυγατρική της Simca στην Βραζιλία να κατασκευάσει ένα μικρό και φθηνό μοντέλλο για όλους τους βραζιλιάνους (ας θυμηθούμε τον Χίτλερ που υποσχέθηκε «ένα αυτοκίνητο για κάθε γερμανό» και έφτιαξε το Volkswagen -λαϊκό αυτοκίνητο). Στο άρθρο της Στ.Φιλίππου[102], αναλύονται  τόσο οι λειτουργικές όσο και οι συμβολικές αρχές της Μπραζίλια, καθώς και οι σχέσεις της με τις θεωρίες του Le Corbusier και με τον ίδιο τον Le Corbusier, όπως και η «φιλοσοφία» του Kubitschek και των σχεδιαστών της Lucio Costa και Oscar Niemayer, και ακόμη οι οικονομικές και άλλες παράμετροι (διοίκηση, σχέσεις με τον ντόπιο αυτόχθονα πληθυσμό, κλπ).

Η οργάνωση του χώρου στην Ελλάδα του Μεσοπολέμο
Τα σχέδια του Υπουργείου για οικισμούς Μακεδονίας. Στον Μεσοπόλεμο εκπονήθηκαν σχέδια του Υπουργείου Συγκοινωνιών σε συνεργασία με γάλλους αρχιτέκτονες για χωριά της Μακεδονίας, υπό την διεύθυνση του E.Hebrard, που παρέμεινε στην Ελλάδα από την εποχή της Αντάντ ως καθηγητής του Πολυτεχνείου (εκδιώχθηκε από τους Κωνσταντινικούς το 1920 και επανήλθε επί Βενιζέλου).  Πιθανόν η πολιτικο-ιδεολογική προσπάθεια απάλειψης του «οθωμανικού παρελθόντος», σε συνδυασμό με παρωχημένες μπωζαρίτικες μορφολογήσεις στην εποχή της αποσύνθεσης όχι μόνο του νεοκλασικισμού αλλά και του ίδιου του εκλεκτικισμού, να οδήγησε (διεθνώς) σε σχέδια πόλεων διακοσμητικά χωρίς καμμία οργανική αιτιολόγηση.

Μια παρένθεση για το «οθωμανικό παρελθόν»: θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι και οι αρχαίες ελληνικές, αλλά και οι βυζαντινές πόλεις ήταν -αν είχαν προέλθει από φυσική ανάπτυξη- δαιδαλώδεις και χωρίς «Τάξη», όμως στον 19^ο αιώνα αυτό θεωρήθηκε «ανατολίτικο»,  «τούρκικο» και όλα τα νέα σχέδια πόλης προσπαθούσαν να εφαρμόσουν «ευρωπαϊκά»  ιπποδάμεια σχέδια στις παληές πόλεις μας[103]. Αν κάποιες από αυτές διεσώθησαν οφείλεται απλά στην μεγάλη αξία της γής που απέτρεψε τις διανοίξεις ! Αλλωστε ακόμη και στον 20^ο αιώνα, το Υπουργείο Δημοσίων Εργων, Διεύθυνση Οικισμού, εκπονεί και θεσμοθετεί σχέδια πόλεων επί των οποίων εφαρμόζει ρυμοτομία καταστροφική για την όλη παληά πόλη στην προσπάθειά του να «ευθυγραμμίσει» οδούς και να «ιπποδαμοποιήσει» την πόλη για να ξεφύγουμε από το τούρκικο παρελθόν μας !

 

0079. Βέροια , το εγκεκριμένο σχέδιο πόλης: ευθυγραμμίσεις, διανοίξεις, «επιβολή τάξεως» επί της παραδοσιακής πόλης[104]

 

0080.  Κύμη, το Σχέδιο του 1884 επί της τότε υφιστάμενης κατάστασης του οικισμού[105], κτίσματα και νέο οδικό δίκτυο, 0081.  σχέση νέου προς υφιστάμενο (τότε) οδικό δίκτυο[106]. Αμιγές ιπποδάμειο και τάξις, και από κεί και πέρα, γαία πυρί μειχθήτω

 

0082.  χωρίον Χομόνδος[107]. (σημερινό Μητρούσι Σερρών)

 

0083.  Χωρίον Γενή Μαχαλά [108](σημερινή ονομασία Πεπονιά).

 

0084.  Πρόσνικ (σημερινή ονομασία Σκοτούσα)[109]

 

0085.  Κάτω Τζουμαγιά (σημερινή Ηράκλεια Σερρών).[110]

 

Χομόνδος. Διακοσμητικό σχέδιο του «αρχιτέκτονος Μ.Μακρή»[111] με «κέντρο» που περιλαμβάνει αγορά και αδιευκρίνηστα (δημόσια;) κτήρια, σχεδόν στην άκρη του οικισμού με σχολείο και ανεξήγητα υπερμεγέθες πάρκο, η συμμετρία είναι επιδίωξη, αλλά εμφανίζεται σε διάφορες περιοχές ασύνδετα. Ως «αρχιτέκτων Ιωάννης Μακρής», αναφέρεται αρχιτέκτονας δραστηριοποιούμενος στην περιοχή Δράμας και δή στην Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας και μετά στην Διεύθυνση Εποικισμού Δράμας και ως Δημομηχανικός Δράμας. Ο Ι.Μακρής είχε πτυχίο της Scuola d' Archittetura di Napoli (1895). Ως «Μιχαήλ Μακρής» αναφέρεται τοπογράφος του ΕΜΠ (1928) προερχόμενος από την Στρατιωτική Σχολη Ευελπίδων, πρώην Αξιωματικός του Μηχανικού, υπηρετών στην τοπογραφική υπηρεσία του Υπουργείου Συγκοινωνιών. Από την σύγκριση των στοιχείων τους μάλλον πρόκειται περί του Ιωάννου Μακρή, χωρίς όμως να αποκλείεται και ο Μιχαήλ Μακρής ως αξιωματικός του Μηχανικού ο οποίος στην περίπτωση αυτή θα είχε επιστρατευτεί από την Αντάντ. Αλλωστε ο τίτλος του «αρχιτέκτονος» δεν είχε και ιδιαίτερη κατοχύρωση τότε, μπορεί να χρησιμοποιήθηκε με την έννοια ως «αρχιτέκτων του σχεδίου».

Γενή Μαχαλά. Αρχιτέκτων P.Dejong[112]. Το κέντρο περιλαμβάνει μόνο μια άσχετη κυκλική πλατεία με καταστήματα και το Δημαρχείο.  Σχολείο, και εκκλησία σχεδόν εκτός οικισμού!

Πρόσνικ και Κάτω Τζουμαγιά. Μεγαλύτερα χωριά, με πιο ανεπτυγμένο «κέντρο». Στο πρώτο (αρχιτέκτων P.Dejong) εμφανίζονται και δύο ξενοδοχεία (υπήρχαν ίσως χάνια πριν) και πιο ανεπτυγμένο εμπορικό κέντρο, το σχολείο παραμένει πάντα εκτός οικισμού. Στο δεύτερο, «αρχιτέκτων Deyong -sic- υπό την Διεύθυνσιν E.Hebrard»[113] ακόμη μεγαλύτερο, εντυπωσιακή μπωζαρίτικη αξονική συμμετρία, σχεδόν εκτός οικισμού το «εκπαιδευτικόν κέντρον» και εκτός των ορίων του το «Ορφανοτροφείον» και το «Νοσοκομείον». Στο κέντρο το διοικητικό κέντρο με ξενοδοχεία και άλλα και σχεδόν κεντρικά στο βόρειο τμήμα του  μεγάλο «αθλητικό κέντρο». Τάξις και Σύνθεσις, σε αγαστή αρμονία, ποια όμως η ανταπόκρισή τους με τις πραγματικές κοινωνικές συνθήκες του οικισμού;

Οικισμοί-κηπουπόλεις ιδιωτικής πρωτοβουλίας και προσφυγικά κρατικής ευθύνης.
Παλαιό Ψυχικό: τυπική «κηπούπολη» υψηλών κοινωνικών στρωμάτων με σύνθεση (!) «γεωμετρικού σχέδιου» κύκλοι, ακτίνες και άλλα χωρίς καμμία λειτουργική ανάγκη (αρχιτέκτων Αρ.Βάλβης[114]) . Οι κάτοικοι είναι απομονωμένοι, η ζωή τους είναι σε άλλους χώρους στην πόλη και η περιοχή χαρακτηρίζεται ως «υπνούπολη» (Schlafstadt) όπως και οι περισσότερες κηπουπόλεις του Μεσοπολέμου, αλλά και οι «νέες πόλεις» της δεκαετίας του '50  σε όλη την Ευρώπη.

Ιδρύθηκε από υψηλή κερδοσκοπία των εκμεταλλευτών των λατομείων Τουρκοβουνίων (εταιρεία Κέκροψ[115], ανήκε σε υψηλόβαθμα βενιζελικά στελέχη -Ησαϊας, Διαμαντίδης[116]) και σχεδιάστηκε για να στεγάσει σε τότε μοντέρνες μορφές οικισμών, τις κηπουπόλεις, ανώτατα τμήματα της Αρχουσας τάξης (διαδόχους, πρίγκηπες και πριγκήπισσες, τραπεζίτες, μεγαλέμπορους, εφοπλιστές κ.α.) Τυπικά εξεζητημένο σχέδιο με διακοσμητική γεωμετρία χωρίς καμμία απολύτως οργανικότητα, το Π.Ψυχικό είναι πλέον γνωστό για το χαώδες του, όπου χάνεις τον προσανατολισμό σου με τις καμπύλες οδούς και με τις επαναλαμβανόμενες όμοιες κυκλικές πλατείες. Από την άλλη μεριά της Λ.Κηφισίας, το Νέο Ψυχικό όμοιας μορφολογίας, η έκτασή του αποκτήθηκε με διάφορους αθέμιτους τρόπους από υψηλόβαθμα στελέχη του Υπουργείου Συγκοινωνιών, ο επικεφαλής των οποίων έδωσε και το όνομά του στον κεντρικό δρόμο του οικισμού ! [117]

Στο Λεύκωμα του Ψυχικού εικονίζεται έπαυλις μεγάλων διαστάσεων που ανήκει στον «κ.de Jong» και ανηγέρθη το 1928-1929. Ο Piet Leonardus de Jong  (1887-1967) ήταν βρετανός απόγονος ολλανδών μεταναστών, εργάστηκε όπως είδαμε  στην  ανοικοδόμηση  της  Μακεδονίας  μετά  το 1919  και  κυρίως

 

0086.  Παλαιό Ψυχικό[118], ο εν Ελλάδι «πατήρ των κηπουπόλεων», και 0087. Αργυρούπολη, Ηλιούπολη[119].

 

συνεργάστηκε με τον Α.Wace στις ανασκαφές και σχεδιάσεις των ανασκαφών των Μυκηνών, Κνωσσού, Αγοράς των Αθηνών  κ.α.[120]

Ο Εμπράρ μετά την συμμετοχή του ως επικεφαλής του σχεδίου  ανοικοδόμησης της Θεσσαλονίκης από την πυρκαγιά του '17, διορίστηκε καθηγητής στην νεοσύστατη Σχολή Αρχιτεκτόνων στο ΕΜΠ το 1917, απολύεται ως βενιζελικός το 1921 και επαναδιορίζεται το 1927[121].

Αργυρούπολη, Ηλιούπολη κ.α. Εμπορικές οικοπεδοποιήσεις του Μεσοπολέμου[122], με «συνθέσεις» που έχουν (για την Αθηνα) ως πρότυπο το Παλαιό Ψυχικό. Εδώ έχουμε από όλα, κύκλους, ελλείψεις, διαγωνίους, μπακλαβάδες, ορθογώνια, τρίγωνα, τετράγωνα πάντα χωρίς καμμία λογική, χωρίς αιτία, απλά «έχουμε σχέδιο και τάξη».

 

0088.  Νέα Φιλαδέλφεια. προσφυγικός συνοικισμός[123], 0089. Καλογρέζα[125].

 

Νέα Φιλαδέλφεια και Νέα Ιωνία[124]. Γύρω από τα οργανωμένα «συνθετικά σχέδια» εξαπλώνονται αυθαίρετα, νέες οικοπεδοποιημένες εκτάσεις από τους εμπόρους γής κ.α. σε οποιαδήποτε κατεύθυνση και το σχέδιο προκύπτει από τα όρια των ιδιοκτησιών, τα ρέματα ή τους προϋπάρχοντες δρόμους. Επίσης χωρίς λειτουργικότητα «συνθετικό» σχέδιο, εδώ όμως λόγω των ισχυρών κοινωνικών δεσμών των κατοίκων (πρόσφυγες από την Μικρασία) η περιοχή έχει συνοχή και εσωτερική τάξη.

Καλογρέζα, μετα-προσφυγικές οικοπεδοποιήσεις, σε ...ωραία σχέδια κύκλων και ελίκων και διαγωνίων και ακτίνων...Νότια των γραμμών του τραίνου, η Φιλοθέη, με αρχικό όνομα «Νέα Αλεξάνδρεια» ιδρύθηκε επί καταπατημένων εκτάσεων του ελληνικού Δημοσίου από αετονύχη αιγυπτιώτη αρχιτέκτονα ο οποίος εμφάνισε την μικρή διάσπαρτη ιδιοκτησία του πεθερού του ως ενιαία και 20 φορές μεγαλύτερη!![126] Η με διάφορους αθέμιτους τρόπους απόκτηση γής και ίδρυση «κηπουπόλεων» υπήρξε στον Μεσοπόλεμο συνήθης επιχειρηματική δραστηριότητα που κατήγγειλε συνεχώς ο Κώστας Μπίρης[127].

 

0090. περιοχή Νέας Ιωνίας[128], 0091. Δραπετσώνα 1961[133]

 

Νέα Ιωνία. Ανάμικτα προσφυγικά όπου έτυχε να υπάρχει διαθέσιμη ιδιοκτησία (εδώ εκκλησιαστική) με μεταγενέστερες οικοπεδοποιήσεις καταπατητών και μη. Το πολεοδομικό χάος,  στην τυπική του μορφή. Από την άλλη μεριά, η κοινωνική σύνθεση των περιοχών αυτών (πρόσφυγες από την Μικρασία) δημιούργησε εσωτερική τάξη και κοινωνική συσσωμάτωση τόσο στην ευρύτερη περιοχή όσο και στις τοπικές γειτονιές της. Γενικά στις προσφυγικές εγκαταστάσεις, των «Συνοικισμών»  όπως λέγονται, υπάρχει έντονη κοινωνική συνοχή[129], ανεξάρτητα από το σχέδιο, είτε αυτό είναι «οργανωμένο» από το Δημόσιο, είτε αυθαίρετων κτισμάτων από καταλήψεις γής, είτε είναι διαμερίσματα είτε παραπήγματα. Και εδώ βλέπουμε πόσο ισχυρή μπορεί να γίνει η εσωτερική τάξη και κοινωνική συνοχή και συσπείρωση  μέσα από κοινωνικοοικονομικούς λόγους, ανεξάρτητα από τον πολεοδομικό σχεδιασμό.

Αναπλάσεις προσφυγικών οικισμών
Δεδομένης της ισχυρής κοινωνικής συσπείρωσης των προσφυγικών συνοικισμών στην διάρκεια της Μεταξικής Δικτατορίας, της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφύλιου, αλλά και της αναντίρρητης ανάγκης αποκατάστασης των για μισό αιώνα διαβιούντων προσφύγων σε πανάθλια παραπήγματα έγινε από το κράτος στις αρχές της δεκαετίας του '50 μια μεγάλη προσπάθεια αποκατάστασης των προσφύγων.  Η αποκατάσταση έγινε επάνω στους δύο αυτούς άξονες : της παροχής ανεκτής στέγης αλλά και της διάλυσης των κοινωνικών πυρήνων των συνοικισμών. Οικοδομήθηκαν πολυκατοικίες με το σύστημα της κατά στοίχους δόμησης, στις οποίες εγκατέστησαν πρόσφυγες από διάφορους συνοικισμόυς, αγνώστους μεταξύ τους,  ενώ παράλληλα το σύστημα δόμησης δεν ήταν εκείνο που θα ευνοούσε τις κοινωνικές σχέσεις. Ετσι, σε έναν π.χ. συνοικισμό, άλλοι κάτοικοι έπαιρναν διαμερίσματα σε μια περιοχή, άλλοι σε άλλη και άλλοι  οικόπεδα ή χρήματα  για να πάνε αλλού[130]. Αυτό έγινε σχεδόν σε όλους τους συνοικισμούς, μέχρι που οι πρόσφυγες κατανόησαν τις επιδιώξεις της κρατικής πολιτικής, κυρίως μέσα από το «πάθημα» των προηγούμενών τους, και τελικά αντιστάθηκαν σε μια τέτοιου είδους αποκατάσταση.

Δραπετσώνα. Το μοναδικό ίσως παράδειγμα αντίστασης ήταν της Δραπετσώνας, όπου αρνήθηκαν να επιτρέψουν την κατεδάφιση των παραγκών τους μέχρι να εξασφαλισθεί ότι ο νέος οικισμός θα ήταν με την ίδια πολεοδομική διάταξη και συνοχή του παληού και ότι οι κάτοικοι θα παρέμεναν στις θέσεις τους. Το Κράτος προσπάθησε βίαια επί επτά και πλέον  χρόνια να κατεδαφίσει τις παράγκες, από το 1959 ως το 1967, μάλιστα το 1960 εισέβαλε στην Δραπετσώνα με 2000 χωροφύλακες  και μπουλντόζες, οι κάτοικοι αντιστάθηκαν  και η εισβολή απέβη άκαρπη, 3-4 παράγκες που κατεδαφίστηκαν, ανοικοδομήθηκαν την επομένη από όλους τους κατοίκους, και αυτό ήταν η γνωστή «μάχη της παράγκας»[131].  Με την εγκαθίδρυση της Δικτατορίας το 1967 η αντίσταση σταμάτησε και οι παράγκες αντικαταστάθηκαν από οργανωμένη δόμηση, διορώφων αλλά και δεκαορόφων κτηρίων[132].

 

0092. Δραπετσώνα, δεκαετία του '60[134].

 

0093.  Δραπετσώνα, «η Μάχη της Παράγκας»[135],       0094. Δραπετσώνα, η «Μάχη της Παράγκας»[136]

 

0095. Δραπετσώνα, ο νέος οικισμός[137]

 

0096. Δραπετσώνα, ο νέος οικισμός: εμπρός διόροφα, πίσω τετραόροφα και στο βάθος οκταόροφα και δεκαόροφα[138]

 

Πειραιάς-Κερατσίνι-Δραπετσώνα: η «τάξη» στο ρυμοτομικό του Πειραιά και του Κερατσινίου, και το «χάος» στις παράγκες της Δραπετσώνας. Όμως και οι δύο περιοχές λειτουργούσαν με εσωτερική δομή και τάξη, και με διακεκριμένες γειτονιές, όπως τα «Μανιάτικα»  (στην άκρη, δεξιά στον χάρτη, γύρω από τον ναό της Αγίας Σοφίας) τα οποία δεν ξεχωρίζουν στο σχέδιο, στην πραγματικότητα όμως αποτελούν «πόλη μέσα στην πόλη». Οι  προσφυγικές παράγκες της Δραπετσώνας  έχουν την δική τους εσωτερική δομή επίσης ισχυρά συνεκτικών γειτονιών, τόσο στις επί μέρους ενότητες όσο και στο σύνολο της Δραπετσώνας, και παρόμοιες «χαώδεις» σχεδιαστικά αλλά με ισχυρή κοινωνική συνοχή περιοχές ήταν και ο Χαροκόπου, και ο Ιλισσός, και του Γκύζη, και των Αμπελοκήπων κ.α.[139]

Με την πολυκατοικιοποίηση όμως και με τον νέο τρόπο ζωής, καθώς και την ανάμιξη με νέους, ξένους κατοίκους, αμβλύνονται οι συνεκτικοί δεσμοί μέσα στους πληθυσμούς αυτούς και ομογενοποιούνται σε ένα γενικό «στρώμα» μέσα στην Μεγαλούπολη χωρίς πλέον την εσωτερική τους Τάξη. Χαρακτηριστικά και εδώ, τα παληό «τακτικό» ρυμοτομικό των Μανάτικων και οι νέες προσφυγικές πολυκατοικίες της Δραπετσώνας της οργανωμένης «κατά στοίχους» δόμησης δεν ανταποκρίνονται πλέον σε καμμία «τάξη» αλλά εντάσσονται και τα δύο στο γενικό «χάος» της Μεγαλούπολης, αν κάποιες περιοχές «αντέχουν» ακόμη, αυτό οφείλεται στην ισχυρή κοινωνική συνοχή τους που πηγάζει από την ιδιαίτερη ιστορία τους π.χ. Μάνη,  ή Μικρασία.

 

0097. αποσπάσματα από το βιβλίο του Βασίλη Λιόγκαρη «συνοικισμός Χαροκόπου»[140]

 

Η τάξη και η αταξία στις «νέες πόλεις» μετά τον Β.Π.Πόλεμο.
Αφήνοντας στην άκρη όλα όσα έχουν γραφεί για τις «βρετανικές νέα πόλεις 1^ης, 2^ης, κλπ γενεάς» ας δούμε την έννοια της «τάξης» και της «αταξίας» στον ευρωπαϊκό χώρο  της δεκαετίας του '60. και κυρίως στις χαρακτηριστικές του μορφές που επεκράτησαν, ξεκινώντας από τον γερμανόφωνο χώρο (Δυτ.Γερμανία, Σουηδία, Αυστρία). Βασικά πρόκειται για απόλυτη συνέχεια των Μεσοπολεμικών αντιλήψεων του Bauhaus και των πρώϊμων σοβιετικών των κατά στοίχους δόμησης συγκροτημάτων. Μικρό διάλειμμα υπήρξε στην Πολωνία και Ανατολική Γερμανία από το 1945 μέχρι το 1953 περίπου σε σχέδια που εκτός από την εσωτερική οργάνωση είχαν και εξωτερική μορφή σε κατεύθυνση μνημειακή, περισσότερο κοντά στο Plan Suid των ολλανδών πολεοδόμων της «Σχολής του Αμστερνταμ» παρά στα σχέδια του  Bauhaus και των πρώϊμων σοβιετικών, μετά όμως το 1953 ευθυγραμμίστηκαν με τους σοβιετικούς και δυτικούς συναδέλφους τους[141].

Τα τελικά σχέδια για το  Plan Zuid, «Σχέδιο της Νότιας περιοχής», έγιναν από τον Hedrik Berlage το 1917. Η περιοχή αποτελείται από δύο υποπεριοχές στις οποίες είναι εμφανής η μνημειώδης σύνθεση με αλέες και συμμετρικές διατάξεις. Οι κατοικίες έγιναν στο σύστημα των κλειστών οικοδομικών τετραγώνων στην γνωστή μορφολόγηση της «Σχολής του Αμστερνταμ», μορφολόγηση που αποτέλεσε την κατευθυντήρια γραμμή και στα βιενέζικα Superblocks του 1923-1930, τα γνωστά μας «Hof».

 

0098. H.Berlage, Plan Zuid[142] (1917), 0099. Nowa Huta[143] (1949)

 

0100. Stalinstadt [144] (1950), 0101. Hoyeswerda[145] (1955)

 

Η Nowa Huta στην Πολωνία, έγινε το 1949 σε μια ιδιαίτερα εμφανή μνημειακή σύνθεση, και οι κατοικίες είναι επίσης στο σχεδόν κλειστό οικοδομικό τετράγωνο με άνετους εσωτερικούς χώρους.  Η Stalinstadt σχεδιάστηκε το 1950 και είναι στην ίδια μνημειακή πολεοδομική σύνθεση με τις προηγούμενες, αν και με λίγο ανοικτότερα τα εσωτερικά των οικοδομικών τετραγώνων. Αντίθετα, η  Hoyeswerda η οποία σχεδιάστηκε το 1955 είναι τυπική σχεδόν πόλη του Μεσοπολέμου (Bauhaus και πρώϊμων σοβιετικών), χωρίς καμμία συνθετική πρόθεση, στο σύστημα της κατά στοίχους δόμησης κλπ. Στις τρείς πρώτες, η «Τάξη» αφορά γενικότερες συνθετικές αρχές και είναι προφανής η πρόθεση της μνημειακότητας, ενώ αντίθετα στην τελευταία κάτι τέτοιο δεν υπάρχει, εδώ η «τάξη» περιορίζεται στην οργάνωση των συνοικιών και των γειτονιών.

Το «ολλανδικό πείραμα» τέλειωσε άδοξα ήδη το 1930 όταν ανέλαβε διευθυντής Πολεοδομίας του Αμστερνταμ ο van Eesteren ο οποίος ευθυγράμισε και την ολλανδική Πολεοδομία στις μεσοπολεμικές κατευθύνσεις του Bauhaus και των πρώϊμων σοβιετικών, και οι ανατολικογερμανοί πολεοδόμοι του '50 αποδέχτηκαν γρήγορα το σοβιετικό μοντέλο του '30.

 

0102. Hürth , 1^ο βραβείο , Peter Poelzig u.a.[146]

 

0103. Hürth 1961, εξαγορά Heier und Monse[147]

 

0104. Hürth 3^ο Βραβείο Harald Ludmann[148]

 

0105. Hürth 2^ο Βραβείο, 1961. Friedrich Spengelin[149]

 

0106. Hamburg 1961 εξαγορά van der Brook -Bakema[150]

 

0107. Hamburg 1961 εξαγορά Alisson -Peter Smithson, London [151]

 

Πόλεις ή πολεοειδείς σχηματισμοί;  τι τελικά σημαίνει «Τάξη» και «Αταξία» στην πόλη;;
Ο Δεσποτόπουλος, ονομάζει τις σύγχρονες πόλεις «μη πόλεις», «πολεοειδείς σχηματισμούς» (poleoide, σχηματισμοί που μοιάζουν με πόλεις),  «φαινομενικές πόλεις»   (Scheinstädte, σχηματισμοί που φαίνονται ως πόλεις)[152].  Είδαμε το γιατί, μέσα από την Ιστορία  της Πόλης και Ιστορία των Κοινωνικών Συστημάτων. Μια πόλη που δεν πληροί τις κοινωνικές και οικονομικές προϋποθέσεις της «κοινωνικής συμβίωσης», όχι για το «ζήν» αλλά για το «εύ ζην» όπως έχει αναλυθεί από τον  Αριστοτέλη[153], είναι είτε ένας α-κοινωνικός σχηματισμός πολιτών χωρίς πολιτική συνείδηση, είτε μια αποθήκη εργατικών χεριών : και στις δύο περιπτώσεις, δεν είναι πόλη. Η ύπαρξη «τάξης» και «αταξίας» στην πόλη, είτε αυτή αφορά το σχέδιο είτε την κοινωνική  της συγκρότηση, είναι κάτι που ξεκινά από το ίδιο το Κοινωνικό Σύστημα στο οποίο ανήκει η κάθε πόλη στην Ιστορία της, και είδαμε πώς αυτή εμφανίζεται, «εκ των έσω» σε συστήματα που είναι στην ακμή τους ή επίπλαστα «εκ των έξω» στην αποσύνθεσή τους.

 

0108.  η Αγορά των Αθηνών στην κλασική εποχή, 0109.  η Αγορά των Αθηνών στα ρωμαϊκά χρόνια

 

Κοινωνική Τάξη και Κοινωνική Αταξία σε ελεύθερο ή περίπου ελεύθερο πολεοδομικό σχέδιο.

Στην κλασική εποχή η δημοκρατική Τάξη, στην ρωμαϊκή εποχή η άκρατη εμπορευματοποίηση και αποκοινωνικοποίηση
Ο Αριστοτέλης, (ο οποίος θεωρούσε την Δουλεία ως αυτονόητη κατάσταση), τόνιζε δύο πράγματα : το ένα ότι «...η πόλις συνέστηκε του ευ ζήν ένεκα...»  ακόμη ότι «...Πόλις δε η γενών και κωμών Κοινωνία ζωής τελείας και αυτάρκους»  και «...η του ευ ζήν κοινωνία και ταις χάριν οικίαις και τοις γένεσι, ζωής τελείας και αυτάρκους...» και το άλλο ότι «..η δε πόλις, κοινωνία των ελευθέρων εστί...» , τελικά συνοψίζοντας ότι «...ει δε μήτε του ζήν μόνον ένεκεν αλλά μάλλον του ευ ζην (και γαρ αν δούλων και των άλλων ζώων ην πόλις. Νυν δ' ουκ έστι διά το μη μετέχειν ευδαιμονίας  μηδέ του ζην κατά προαίρεσιν ...»[154] τονίζοντας το τελευταίο «(η πόλις έγινε) όχι μόνο για να ζούμε αλλά για να ζούμε με ευδαιμονία -αλλιώς θα υπήρχαν και πόλεις ζώων ή δούλων, κάτι τέτοιο δεν υπάρχει διότι (οι δούλοι και τα ζώα) δεν μετέχουν της ευδαιμονίας με δική τους θέληση...». Και εδώ βέβαια θα αναρωτηθούμε όχι το γιατί ο Αριστοτέλης θεωρούσε τους δούλους ζώα, (αυτή ήταν η κυρίαρχη αντίληψη της εποχής του), αλλά το αν οι σημερινές πόλεις τόσο των αδιάφορων αριθμοποιημένων και α-πολιτικών πολιτών, όσο και των κατοίκων των σλαμς  μπορούν να θεωρηθούν πόλεις ή είναι  «πολεοειδείς σχηματισμοί», «φαινομενικές πόλεις», « αποθήκες εργατικών χεριών», μια και ούτε οι  «bar code πολίτες», οι idiots,  μετέχουν σε κοινωνικό σχηματισμό ή είναι όχι μόνο υλικά αλλά και πνευματικά ευδαίμονες και ούτε οι κάτοικοι των σλαμς μπορεί να θεωρηθεί ότι έχουν το ευ ζην.

 

0110. μια τυχαία περιοχή του Λεκανοπεδίου: το απόλυτο πολεοδομικό χάος, αποτέλεσμα της μετατροπής του αστικού χώρου σε εμπόρευμα. Αυτή η κατάσταση είναι προφανώς εντελώς το αντίθετο από την αρχαία ελληνική, ή βυζαντινή, ή ισλαμική ή και δυτική μεσαιωνική πόλη, όσο και αν «σχεδιαστικά» είναι φαινομενικά τα ίδια. Το Κοινωνικό χάος, ακόμη και εδώ,  εξαρτάται από τις κοινωνικές αντιστάσεις των πολιτών

 

0111. η Μίλητος στην αρχαιότητα.   0112. η Μίλητος ανασχεδιασμένη από τον Δεσποτόπουλο[155], για να δείξει τι σημαίνει μια πόλη χωρίς κέντρο και μόνο με εμπορευματοποιημένη κατοικία. Πού λοιπόν υπάρχει Τάξη και πού Αταξία;

 

Τάξη και Αταξία :  σε τι οφείλει την «Τάξη» της η Μίλητος; Στο γεωμετρικό της σχέδιο ;  Ο Δεσποτόπουλος ξανασχεδιάζει την Μίλητο χωρίς το κέντρο της. Εχει έτσι «Τάξη» αυτή η Μίλητος;  Ή είναι μια αδιάφορη «μη πόλις» στην οποία ικανοποιείται (όσο και με όποια μορφή ικανοποιείται) η ανάγκη κατοίκησης και μόνον; Μια πόλη-υπνωτήριο, μια πόλη χωρίς συλλογική ζωή, (πολιτική, πνευματική, κοινωνική...) δεν είναι πόλις, είναι «φαινομενική πόλις» είναι «πολεοειδής σχηματισμός», είναι «μη πόλις», είναι - είτε για κατοίκους bar-code, μη πολίτες,  είτε «αποθήκη εργατικών χεριών», και για πολλές σύγχρονες χώρες, «σκουπιδότοποι εργατικών χεριών.

Μπορεί να αναστραφεί αυτή η πορεία; Εφ' όσον η κάθε κατάσταση είναι άμεση συνάρτηση του εκάστοτε Κοινωνικού Συστήματος, η αναστροφή της πορείας θα γίνει μόνο με την ανατροπή του  από ένα νέο Κοινωνικό Σύστημα, είτε βίαια όπως με την Γαλλική Επανάσταση ή το «1917» είτε με παρατεταμένη αποσύνθεση όπως στην Αρχαία Ρώμη, είτε με συνδυασμό και των δύο όπως στον Μεσαίωνα.

Η Ουτοπία ή ο Μεσσιανισμός δεν έχουν θέση στην Ιστορία, η Ιστορία έχει τις δικές της νομοτέλειες και σίγουρα δεν είμαστε προφήτες για το πώς και για το πότε, ή αν θα κάνει βήματα μπρός και βήματα πίσω, θεωρητικά όμως σίγουρα θα συμβή, όπως συνέβει τόσες φορές στην Ιστορία της Ανθρωπότητας.

 

του Γ.Σαρηγιάννη,
Ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ

Παραπομπές

[1] Γ.Σαρηγιάννης, Εισαγωγή στην Ιστορία και Θεωρία της Πόλης , Αθήνα 1985 σελ. 54.
[2] οπ.παρ.
[3] N.Papahatzis, Mycenae,Tyrins, Nayplion, Athens 1978 , 58-59
[4] Ι.Τραυλός, Πολεοδομικής εξέλιξις των Αθηνών, Αθήναι 1960, 51
[5] Yann Arthus-Bertrand, the Earth from the air, Paris 2001
[6] Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, λ.Πριήνη
[7] Paris-Athenes-Rome κατάλογος Εκθεσης, Ecole Nationale Superieure des Beaux-Arts Paris1983, 318
[8] Yann Arthus...οπ.παρ.
[9] Mario Morini, Atlante del Storia dell' Urbanistica, Milano 1960, 101.
[10] Leon Homo, Rome Imperial et l'Urbanisme dans l'Antiquite, Paris 1971, 150.
[11] Ανασχεδίαση από το διαδίκτυο (Γ.Σαρηγιάννης, η Βυζαντινή πόλη και Πολεοδομία, υπό εκτύπωση)
[12] J.Despo, die ideologische Struktur der Städte, Berlin 1973, ελλ.μτφρ. Αθήνα 1997, 77
[13] Karl Gruber, die Gestalt der deutschen Stadt , München 1952, 70.
[14] οπ.παρ. 71
[15] Διαδίκτυο λ.Lübeck
[16] Τραυλός, οπ.παρ. 62.
[17] Διαδίκτυο, λ.Lübeck, οπ.παρ.
[18] Α.Guillou, La Civilisation Byzantaine , Paris 1974, ελλ.μτφρ. Αθήνα 1996 σελ. 428-429
[19] J.Despo, οπ.παρ. εικ. 81
[20] Διαδίκτυο, λ. Kaaba
[21] Διαδίκτυο, λ.Mari
[22] Διαδίκτυο, λ. Firuzābād
[23] Διαδίκτυο, λ.Βαγδάτη
[24] W.Rauda, Raumprobleme im europäische Städtebau, München 1956, 31.
[25] K.Gruber, οπ.παρ., 31
[26] Γενικά για την Δυτική Μεσαιωνική πόλη, βλ. Karl Gruber die Gestahlt der deutschen Stadt im Mittelalter, München 1951, Η. Pirenne, Les villes du Moyen Age , Brusseles 1927, ελλ.μτφρ. οι πόλεις του Μεσαίωνα, Αθήνα 2003, συνοπτικά Γ.Σαρηγιάννης η μεσαιωνική πόλις εν τη Δύσει, Τεχνικά Χρονικά 3/1973
[27] Ι.Δεσποτόπουλος Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις ... οπ.παρ. του ίδιου, das neuzeitliche Kulturzentrum, die Agora, οπ.παρ. ιδιαίτερα σημαντική η ανάλυση του Τηλέμαχου Ανδριανόπουλου «Luleå-Hudiksvall-Aθήνα, κύκλος-τετράγωνο-κύκλος, τρία θέατρα του Δεσποτόπουλου» στο 1ο Συνέδριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα ΑΣΚΤ, 22-24 Μαϊου 2014, δες ακόμη Gropius, Architektur, Frankfurt a.M. 1956, σελ. 115 για την αναγκαιότητα και την σημασία της «μνημειακότητας» στην Αρχιτεκτονική και πολεοδομία των Δημοσίων χώρων
[28] Ι.Δεσποτόπουλος, η ιδεολογική δομή... εικ.11 (Μίλητος)
[29] οπ.παρ. εικ. 14 (Σελινούς)
[30] J.Despo, das neuzeitliche Kulturzentrum, die Agora......: «die Steigerung der Production führt zur Steigerung des Austausches, für den ein bestimmter günstig gelegener Platz ausgesucht und mit Mauern rechteckig abgegrenzt wird» , η αύξηση της παραγωγής, οδηγεί στην αύξηση της ανταλλαγής , για την οποία ένας ορισμένος ευνοϊκός χώρος αναζητείται και καθορίζεται τετράγωνος τειχισμένος...» (υπότιτλος στην εικόνα 2)
[31] K.Gruber, οπ.παρ. 75 και 77
[32] Διαδίκτυο λ. Stralsund
[33] οπ.παρ.
[34] οπ.παρ.
[35] Ι.Δεσποτόπουλος, Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις στην σύγχρονη πολεοδομία, Αρχιτεκτονική 33/1962, Jan Despo, das neuzeitliche Kulturzentrum, die Agora. Bauen +Wohnen 1965, δες ανάλυση στην εισήγηση του Λ.Μπαρτατίλα Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος στο πλαίσιο της Γερμανικής Ακαδημίας Τεχνών (Akademie der Künste - Berlin), Ημερίδα του περιοδικού «Κατασκευές» για το Εργο του Ι.Δεσποτόπουλου, Αθήνα 20.12. 2014.
[36] Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τ.Ζ. σελ. 288
[37] Α.Μαλλιάκας, Λεξικόν τουρκοελληνικόν, εν Κωνσταντινουπόλει, 1876, 31.
[38] Γενικά για σχέδια πόλεων βλ. Mario Morini, Atlante dell Storia del' Urbanistica. Milano 1960, Ernst Eggli Geschichte des Städtebaues , Zürich 1962, P.Lavedan-J.Hugueney, L' Urbanisme au Moyen Age. Genéve χ.χ.
[39] Διαδίκτυο λ.Αναγέννηση, σχέδια πόλεων.
[40] οπ.παρ. και Ruth Eaton, die ideale Stadt Berlin 2003, 34 κ.εφ. .
[41] Αποκάλυψη Ιωάννου, κεφ. κα΄. 10-27
[42] Ruth Eaton..., οπ.παρ. 47
[43] Ruth Eaton ..., οπ.παρ. 45
[44] Ruth Eaton ..., οπ.παρ. 62
[45] Διαδίκτυο λ.Palma Nova
[46] οπ.παρ.
[47] οπ.παρ.
[48] Wolf Ortmann, Städtebau früer und Heute, Düsseldorf 1956, 27.
[49] Διαδίκτυο λ. Mannheim
[50] Ruth Eaton..., οπ.παρ. 61
[51] Ruth Eaton..., οπ.παρ.61
[52] Ruth Eaton..., οπ.παρ.60
[53] Ruth Eaton..., οπ.παρ. 64
[54] Διαδίκτυο λ. Freudenstadt
[55] Ruth Eaton..., οπ.παρ. 67, βλ. Επίσης στο Στ.Σίνος, οπ.παρ. 88 κ.εφ. με αναλύσεις παρόμοιων παραδειγμάτων
[56] Ruth Eaton..., οπ.παρ. 104, και ανάλυση στο Στ.Σίνος, οπ.παρ. 107
[57] Wikipedia, λ. Karlsruhe
[58] Διαδίκτυο, λ.Καρλσρούη. Ειδικότερη και σε βάθος ανάλυση, βλ. στου Στ.Σίνου, Θεωρία και Πράξη στην πρό-Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Αθήνα 2011, σελ. 92
[59] Διαδίκτυο, λ. Schönbrunn
[60] Διαδίκτυο λ. Versailles
[61] Διαδίκτυο, λ. Washington. Βασικά βλ. Στ. Σίνος, οπ.παρ. σελ. 91 κ.εφ.
[62] Στ. Σίνος, οπ.παρ. στο κεφάλαιο «τα νέα πολεοδομικά σχέδια ...» σελ. 88 κ.εφ., η εικόνα, από τον Wolf Ortmann, οπ.παρ. 31
[63] Διαδίκτυο λ. street of New York
[64] η εικόνα, διαδίκτυο, οπ.παρ. και Στ. Σίνος, οπ.παρ. 89 κ.εφ. όπου υπάρχει και το τελικό σχέδιο με το Central Park.
[65] Διαδίκτυο, λ. Μανχάτταν
[66] Ι.Δεσποτόπουλος, Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις στην σύγχρονη Πολεοδομία. Αρχιτεκτονική τ.33/1962 και του ίδιου das neuzeitliche Kulturzentrum...,οπ.παρ.
[67] Jan Despo, das neuzeitliche Kulturzentrum, οπ.παρ.
[68] J.Schlandt , Die wiener Superblocks. Verofentlichungen zur Architecture, TU Berlin, Lehrstuhl fur Entwerfen VI, Berlin 1969
[69] Die wiener Siedlerbewegung 1918-1934 ARCH+ Ausstellungskatalog, Aachen 1982
[70] Die wiener Siedlerbewegung 1918-1934 ARCH+ Ausstellungskatalog, 1969
[71] Ullrich Konrads, Programme und Manifeste zur Architektur des 20. Jahrhunderts, München 1964 ελλ. μτφρ. Αθήνα 1977
[72] Walter Gropius, Scope of Total Architecture, London 1956, κα στα γερμανικά με τον τίτλο Architektur, Frankfurt a.M./Hamburg 1956
[73] Fred Forbat , η οργανική πόλις, Tεχνικά Χρονικά 15.7.1933
[74] J.Despo, das neuzeitliche Kulturzentrum, die Agora, Bauen + Wohnen 1965
[75] Ι.Δεσποτόπουλος σύντομη εισήγηση για ορισμένα «επακόλουθα» από το έργο του Bauhaus, Δελτίο ΣΑΔΑΣ, Οκτ.-Δεκ. 1992
[76] Κ.Μπίρης, Αι Αθήναι, Αθήναι 1961, σελ.28, και ακόμη Στ.Σίνος, οπ.παρ. σελ. 92 κ.εφ.
[77] Σχέδιο του συγγρ.
[78] Οι πρώτοι έλληνες τεχνικοί επιστημονες, (συλλ. Έκδ. ΤΕΕ), Αθήνα 1976, 84
[79] R.Wurzer, Anlass, Ziele ...Berichte der Österreichische Geselschaft für Raumordnung und Raumplanung , 6/1976, 5
[80] Κ.Μπίρης, Αθηναϊκαί Μελέται, Αθήναι 1938, του ίδιου, Αι Αθήναι, Αθήναι 1960, σελ. 20, Κατάλογος Εκθεσης «Αθήνα-Ευρωπαϊκή Υπόθεση» Αθήνα 1985, σελ. 93,. Γ.Σαρηγιάννης, Η Νομοτέλεια της εξέλιξης του Αττικού τοπίου στον κατάλογο της Εκθεσης Αττικό τοπίο και περιβάλλον του ΥΠΠΟ, Αθήνα 1989, σελ. 214 κ.εφ. Δ.Ν.Καρύδης, Ανάγνωση Πολεοδομίας, Αθήνα 1990 σελ. 32, Γ.Σαρηγιάννης, Αθήνα 1830-2000, Αθήνα 2000 σελ. 70 κ.εφ.
[81] Διαδίκτυο, λ. New Delhi
[82] Wikipedia λ. New Delhi
[83] Διαδίκτυο, λ. urbamisme colonial
[84] οπ.παρ.
[85] οπ.παρ.
[86] Imre Perenyi Der sowjetische Staadtebau , ... Berichte der ÖGRR, 2/1975, 17
[87] Ι.Δεσποτόπουλος, Πολεοδομική, Σχέδια Πόλεως, Τεχνικά Χρονικά 39/1.8.1933, 762
[88] Ι.Δεσποτόπουλος, οπ.παρ., 765
[89] Ι.Δεσποτόπουλος, οπ.παρ., 770
[90] Ι.Δεσποτόπουλος, οπ.παρ., 770
[91] Διαδίκτυο, λ. Siemenstadt
[92] Maristella Casciato, the Amsterdam School, Rotterdam 2003 με πολύ υλικό, φωτογραφίες, σχέδια και αναφορές σε ευρύτερη βιβλιογραφία. Συνοπτικά βλ. Γ.Σαρηγιάννης «μεταφορά των αρχών του Μοντέρνου Κινήματος στον ελληνικό χώρο, από τον Μεσοπόλεμο μέχρι και την δεκαετία του '60». στο Η ελληνική πόλη και η πολεοδομία του Μοντέρνου (Πρακτικά της 5ης συνάντησης του docomomo - «05 τα τετράδια του Μοντέρνου»), Αθήνα 2015, σελ. 81 κ.εφ. όπου και σχετική βιβλιογραφία.
[93] Διαδίκτυο λ. Le Corbusier, Plan Voisin, και Maurice Besset, Qui etait Le Corbusier? Geneve 1968, 180
[94] Maurice Besset οπ.παρ. 166
[95] Maurice Besset, οπ.παρ. 167
[96] Rixt Woudstra, intern.Failed Architecture, Le Corbusier's visions for fasciste Addis Abeba (διαδίκτυο)
[97] Senatsverwaltung für Stadtenrwicklung : Berliner Plane 1862-1994. Berlin 2002 , 14.
[98] Διαδίκτυο, Rixt Woudstra, intern. Failed Architecture, Le Corbusier's visions for fasciste Adiss Ababa
[99] Senatsverwaltung für Stadtenrwicklung, Berliner Pläne 1862-1994, Berlin 2002
[100] Maurice Besset, οπ.παρ. και διαδίκτυο
[101] Διαδίκτυο λ.Brazillia. Κυρίως βλ. το πολύ καλό και κατατοπιστικό, με σε βάθος ανάλυση του θέματος άρθρο της Στυλιανής Φιλίππου «Μπραζίλια, η μετααποικιοκρατική, μοντέρνα πρωτεύουσα της Βραζιλίας» στα Πρακτικά της 5ης συνάντησης του docomomo το 2010 (05 τα τετράδια του μοντέρνου) η ελληνική πόλη και η πολεοδομία του μοντέρνου Αθήνα 2015.
[102] Στ. Φιλίππου, Μπραζίλια, η μετααποικιοκρατική ...» οπ.παρ.
[103] Βλ. σχετικές αναλύσεις , Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Αθήνα 1997, Κ.Καυκούλα, Ν.Παπαμίχος, Β.Χαστάογλου, Σχέδια πόλεων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1990, Α.Καραδήμου-Γερόλυμπου, Οθωμανική Πολεοδομία των Μεταρρυθμίσεων...Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1990, κ.α.
[104] Υπουργείο Δημοσίων Εργων, Σχέδιον Πόλεως Βέρροιας
[105] Γ.Σαρηγιάννης, Η Αρχιτεκτονική και η Πολεοδομία της Κύμης στον συλλογικό τόμο Κύμη,Ιστορία, Πολιτισμός . Κύμη 2001
[106] οπ.παρ.
[107] Υπουργείον Συγκοινωνιών, Αποσπάσματα μελετών σχεδίων συνοικισμών κλπ. Αθήναι, χ.χ.
[108] Υπουργείον Συγκοινωνιών, οπ.παρ.
[109] Υπουργείον Συγκοινωνιών, οπ.παρ.
[110] Υπουργείον Συγκοινωνιών, οπ.παρ.
[111] Τεχνική Επετηρίς του ΤΕΕ 1934.
[112] Για τον «de Jong» βλ. στα επόμενα
[113] Για τον Εμπράρ, βλ. την ιδιαίτερα αναλυτική μελέτη των Χ.Γιακουμή, Α.Καραδήμου-Γερόλυμπου , Κριστιάν Πεντελεχόρ ντε Λοντίς, Ερνέστ Εμπράρ, εικόνες από την ζωή ενός αρχιτέκτονα, Αθήνα 2001
[114] Κ.Καυκούλα, Η περιπέτεια των Κηπουπόλεων, Θεσσαλονίκη 2007, με ιδιαίτερα σε βάθος αναλύσεις των μεσοπολεμικών κηπουπόλεων του Λεκανοπεδίου.
[115] Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία ο Κέκρωψ, Λεύκωμα «Ψυχικό, προάστειον, κηπούπολις», Αθηνών. χ.χ. περί το 1930
[116] Γ.Σαρηγιάννης, «Πολεοδομικός εκσυγχρονισμός σε ελληνικά πλαίσια ...» στα Πρακτικά ου Συνεδρίου ο Βενιζέλος και η ελληνική πόλη (Χανιά 2002), Αθήνα 2005 σελ. 201 κ.εφ.
[117] Μ.Μπίρης, Κώστας Μπίρης, βίος αφιερωμένος στην πόλη των Αθηνών, Αθήνα 2015, σελ. 27 κ.εφ. και αδημοσίευτο χειρόγραφο ημερολόγιο του Κ.Μπίρη, σελ. 36-37. (βλ. και βιβλιοπαρουσίαση στο www.GreekArchitects.gr από τον Γ.Σαρηγιάννη, ανάρτηση 5.1.2016)
[118] ΓΥΣ χάρτης Λεκανοπεδίου1:10.000, Αθήνα1975 κ.εφ.
[119] ΓΥΣ, οπ.παρ.
[120] Διαδίκτυο λ. de Jong
[121] Για τον Εμπράρ, βλ. Χ.Γιακουμή κ.α.Ερνέστ Εμπράρ, όπ.παρ.
[122] Περισσότερη ανάλυση, βλ. στης Κ.Καυκούλα, «η περιπέτεια των Κηπουπόλεων...» που αναφέρθηκε
[123] ΓΥΣ οπ.παρ.
[124] Ι.Βασιλείου, η Λαϊκή Κατοικία, Αθήνα 1944 . Γενικά για τις προσφυγικές εγκαταστάσεις του Μεσοπολέμου βλ. Ε.Παπαδοπούλου-ΓΣαρηγιάννης , συνοπτική έκθεση γιά τις προσφυγικές περιοχές του Λεκανοπεδίου Αθηνών, Αθήνα 2006, έκδοση Σπουδαστηρίου Πολεοδομικών Ερευνών του ΕΜΠ σε CD.
[125] ΓΥΣ, οπ.παρ.
[126] Γ.Σαρηγιάννης Η ιστορία του Μετοχίου της Καλογρέζας και το ιδιοκτησιακό καθεστώς της περιοχής. Αμαρυσία, 24.2.2003
[127] Μ. Μπίρης, «Κώστας Μπίρης...» οπ.παρ.
[128] Υπουργείο Δημοσίων Εργων, Λεκανοπέδιο 1:40.000 Αθήναι 1940 με συμπληρώσεις 1950.
[129] Τυπικό παράδειγμα ο συνοικισμός Χαροκόπου, βλ. Β.Λιόγκαρη, συνοικισμός Χαροκόπου, Αθήνα 1996
[130] Βλ. δειγματοληπτικά Β.Λιόγκαρης, Συνοικισμός Χαροκόπου» οπ.παρ.
[131] Ημερολόγιο Συλλόγου Θυμοίτης Δραπετσώνας, 2002
[132] Ημερολόγιο Συλλόγου Θυμοίτης , οπ.παρ.
[133] Ημερολόγιο Συλλόγου Θθμοίτης Δραπετσώνας, 2002
[134] Ημερολόγιο...οπ.παρ.
[135] Ημερολόγιο..οπ.παρ.
[136] Ημερολόγιο...οπ.παρ.
[137] Ανασχεδίαση από τον συγγρ. στον χάρτη ΓΥΣ, οπ.παρ.
[138] Ημερολόγιο ...οπ.παρ.
[139] Ιστορικό, σχέδια και φωτογραφίες, βλ. Ε.Παπαδοπούλου-Γ.Σαρηγιάννης, συνοπτική εκθεση για τις προσφυγικές περιοχές του Λεκανοπεδίου Αθηνών, έκδοση σε CD, Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών ΕΜΠ, Αθήνα 2006
[140] Βασίλης Λιόγκαρης, Συνοικισμός Χαροκόπου, Αθήνα 1996, σελ. 282-283
[141] βλ. περισσότερη ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης η αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία ...μέρος Β. στο www.GreekArchitects.gr , ανάρτηση 24.1.2013, του ίδιου Ιδεολογία και Πολεοδομία, Δεσποτόπουλος-Λε Κορμπυζιέ-Προβελλέγγιος στο www.GreekArchitects.gr, ανάρτηση 5.4.2015, και του ίδιου, μεταφορά των αρχών του Μοντέρνου Κινήματος στον ελληνικό χώρο, από τον Μεσοπόλεμο μέχρι και την δεκαετία του '60. στο Η ελληνική πόλη και η πολεοδομία του Μοντέρνου (Πρακτικά της 5ης συνάντησης του docomomo - «05 τα τετράδια του Μοντέρνου»), Αθήνα 2015, σελ. 81 κ.εφ.
[142] Amsterdam Physical Planning Department, Amsterdam, Planning and Development, 1983
[143] Διαδίκτυο, λ. Nowa Huta
[144] Kurt Leucht, Die erste neue Stadt in der DDR, Berlin 1957.
[145] Γρ.Διαμαντόπουλος, Πολεοδομικά συμπεράσματα από την μελέτην του Κοινωνικού περιεχομένου μιάς πόλεως 35.000 κατοίκων . Τεχνικά Χρονικά Επιστ. Εκδοση, 1/1966
[146] Architektur Wetbeverbe 34/1962, 77
[147] Architektur Wetbeverbe 34/1962 76-II
[148] Architektur Wetbeverbe 34/1962, 76-II
[149] Architektur Wetbeverbe 34/1962, 76-II
[150] Architektur Wetbeverbe 34/1962, 101
[151] Architektur Wetbeverbe 34/1962, 97
[152] Ι.Δεσποτόπουλος, Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις στην σύγχρονη Πολεοδομία, Αρχιτεκτονική 33/1962, σελ. 29, 30, J.Despo, das neuzeitliche Kulturzentrum-die Agora, Bauen +Wohnen, 1965, κεφ. V. Städte und Scheinstädte, του ίδιου die Ideologische Struktur... οπ.παρ.
[153]
[154] Αριστοτέλους Πολιτικά, ΙΙΙ 6-24 και ΙΙΙ 935, 1280b- 41. Βλ. ειδικότερη ανάλυση Γ.Σαρηγιάννης Εισαγωγή στο τεύχος φοιτητικών εργασίων «η ελληνική πόλις» Αθήναι 1973, του ίδιου Εννοια και λειτουργία της πόλεως, Αθήνα 1977 σελ. 7, του ίδιου Εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία της πόλης, Αθήνα 1985 σελ. 29 και του ίδιου Η Εννοια της πόλης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη...» στον τόμο-αφιέρωμα στην μνήμη Ντούλας Μουρίκη «Λαμπηδών» τόμος ΙΙ, σελ. 695 κ.εφ.
[155] J.Despo, die ideologische Struktur...ελλ.μτφρ. , οπ.παρ.