Τα γραπτά μένουν – Μια βόλτα στη Ραφήνα

«Ποιος αξιώθηκε ποτέ να δει όπως εγώ μέλλον στο θάνατό του;»
Γ. Χειμωνάς, Ο Εχθρός του Ποιητή

 

Ένα κτήριο αντιπροσωπεύει τον εαυτό του, τις λειτουργίες του και τους χρήστες του, εντούτοις ταυτοχρόνως παρουσιάζει και τον αρχιτέκτονά του, την εποχή του, την κοινωνία του. Είναι την ίδια στιγμή τόσο ένα κτήριο όσο και μια μακέτα που έφτιαξε ο αρχιτέκτονας, ώστε να εκτεθούν οι θέσεις του στο κοινό, αλλά και να διατηρηθούν στο χρόνο. Υπάρχουν άπειροι τρόποι να σχεδιαστεί ένα κτήριο, υπάρχουν όμως ελάχιστοι τρόποι αυτό το κτήριο να εκφράζει ταυτοχρόνως μια άποψη - του αρχιτέκτονα, του ιδιοκτήτη ή και των δύο μαζί - δηλαδή ο εξής ένας: το κτήριο που τελικά οικοδομήθηκε.

Μια παρόμοια περίπτωση αποτελεί η κατοικία στη Ραφήνα, την οποία μελέτησε ο αρχιτέκτων μηχανικός (και πολεοδόμος-χωροτάκτης) Αντώνης Τρίτσης. Χτίστηκε το 1964 ως εξοχική διώροφη (με Ισόγειο και Όροφο-πατάρι) κατοικία μιας τετραμελούς οικογένειας, εν μέσω μιας έκτασης με πυκνή βλάστηση, σε ύψωμα με θέα προς τη θάλασσα.

 

 

Η σύνθεση που συνέλαβε ο αρχιτέκτων στηρίχθηκε στην κεντρική ιδέα ενός τετραγώνου διαστάσεων 8,90Χ8,90μ. που θα αποτελούσε την κάτοψη του κτίσματος, το οποίο όμως τελικά δεν θα ήταν κύβος, καθώς θα υπολείπετο σε ύψος από τα 8,90μ. για αισθητικούς λόγους. Έστω και με αυτές τις διαστάσεις, η μορφή ενός άρτιου ορθογώνιου παραλληλεπιπέδου πανταχόθεν ελεύθερου και σε συνομιλία με τη φύση, καταγράφεται ως μια δυνατή εικόνα, γεμάτη σημαινόμενα που κατάγονται από το Μοντέρνο.

 

 

 

Παράλληλα με την όψη της εισόδου και σε κοντινή απόσταση σε αυτή βρίσκεται ο εξωτερικός μαντρότοιχος με την αυλόπορτα, έτσι ώστε η είσοδος στο χώρο να γίνεται από στενωπό, ενώ η υπόλοιπη περίφραξη τοποθετείται μακριά από το κτήριο. Η είσοδος βρίσκεται στη βόρεια πλευρά και σηματοδοτείται από το υπερκείμενο μπαλκόνι του ορόφου που την καλύπτει, εκτεινόμενο έως τον προαναφερθέντα μαντρότοιχο. Εκτός από τη σημειολογική προστασία και σηματοδότηση της εισόδου, ο μαντρότοιχος ως προστατευτικό φράγμα στην πλάτη της και το μπαλκόνι ως σημειακή στέγαση επιτελούν σημαντικό έργο, αφού όσοι κατοικούν στη Ραφήνα ξέρουν ότι ο βορεινός άνεμος είναι ιδιαιτέρως επιθετικός.

 

 

Ο επισκέπτης εισέρχεται στο χώρο υποδοχής της κατοικίας, έναν ιδιαιτέρως χαμηλού ύψους χώρο, ο οποίος εξελίσσεται προοδευτικά στην τραπεζαρία, σε μια μικρή γκαρνταρόμπα, στο WC των ξένων και στην κουζίνα, όλα σε περιμετρική διάταξη. Αυτό που συμπληρώνει την ενιαία τετράγωνη κάτοψη είναι ο χώρος του καθιστικού, ο οποίος βυθίζεται κατά ένα ρίχτι 20εκ. σε σχέση με το επίπεδο της εισόδου. Το εντυπωσιακό είναι ότι ο χώρος του καθιστικού έχει το διπλάσιο ύψος από τον χώρο της εισόδου, καθώς είναι ελεύθερος έως την πλάκα του δώματος. Με αυτό τον τρόπο, ο χαμηλού (περισσότερο από το σύνηθες) ύψους χώρος της υποδοχής προετοιμάζει για την ανάταση όταν ο επισκέπτης θα περάσει στην ευρυχωρία (καθ' όλες τις διαστάσεις) του καθιστικού.

 

 

 

Στο καθιστικό βρίσκουμε το γωνιακό τζάκι - το οποίο πλέον έχει διαμορφωθεί σε ενεργειακό (επιλογή την οποία πιθανότατα θα ενέκρινε και ο ίδιος ο Τρίτσης) - και περιμετρικά τους κτιστούς καναπέδες. Ένα ρίχτι πιο ψηλά βρίσκονται οι μπαλκονόπορτες για την πίσω αυλή. Πάνω από τις μπαλκονόπορτες, και ενώ μεσολαβεί τμήμα της κτιστής εξωτερικής τοιχοποιίας στην περασιά της πλάκας ορόφου και μόνο για το πάχος της (χωρίς καμία κρέμαση δοκαριού), υπάρχει δεύτερο άνοιγμα με τοξωτή άνω απόληξη, όπως και τα υπόλοιπα ανοίγματα σε καθιστικό και τραπεζαρία. Τα δύο ανοίγματα που υπάρχουν στο χώρο της κουζίνας (δηλαδή στον χώρο του χαμηλού ύψους), έχουν ύψος έως την κάτω παρειά της πλάκας του ορόφου.

 

 

Στον χώρο του καθιστικού βρίσκεται και η ξύλινη σκάλα προς τον Όροφο-πατάρι (ο οποίος δηλαδή δεν εκτείνεται σε ολόκληρη την κάτοψη του Ισογείου). Η κάτοψη του Ορόφου έχει σχήμα Γ, έχοντας θέα προς το καθιστικό, και περιλαμβάνει τα υπνοδωμάτια και το λουτρό. Περιμετρικά στο πατάρι υπάρχει ξύλινη χαμηλή κουπαστή που λειτουργεί και ως πλάτη για τον αντίστοιχο περιμετρικό ξύλινο πάγκο, ο οποίος στην πραγματικότητα είναι ένα ανεστραμμένο δοκάρι. Το μόνο σημείο διακοπής της κουπαστής αλλά και της θέασης προς το Ισόγειο είναι το κεντρικό τοιχείο, το οποίο εκτείνεται καθ' όλο το ύψος του ορόφου.

 

 

 

Ολόκληρος ο χώρος του ορόφου είναι ενιαίος, εκτός από το λουτρό, το οποίο περικλείεται από τοιχοποιίες και τοποθετείται στην αντιδιαμετρική γωνία του κενού του παταριού. Το λουτρό έχει ως άνοιγμα ένα φινιστρίνι με θέα προς τη θάλασσα, όμοιο με το άνοιγμα στο WC των ξένων που βρίσκεται στο Ισόγειο, ακριβώς από κάτω. Οι τρεις μπαλκονόπορτες που βρίσκονται στον όροφο, οδηγούν σε τρία μπαλκόνια: το ένα, όπως προαναφέρθηκε, άνω της πόρτας εισόδου, το δεύτερο άνω της πόρτας της κουζίνας και ενός τμήματος της αυλής, και το τρίτο μεγαλύτερο κατά μήκος της εξωτερικής τοιχοποιίας, κάθετο ως προς το σημείο εισόδου στο οικόπεδο, με θέα προς τη θάλασσα. Και στον όροφο, οι προαναφερθείσες μπαλκονόπορτες εκτείνονται σε ύψος έως ότου συναντήσουν την κάτω περασιά της πλάκας δώματος του κτηρίου, χωρίς να μεσολαβεί κάποιο δοκάρι.

Τα μπαλκόνια αποτελούν μια οντότητα συγγενή του ούτως ή άλλως συνεπούς ως προς το Μοντέρνο ύφους του κτηρίου. Έχουν μονολιθική, λιτή υπόσταση, μοιάζοντας με μια μονοκοντυλιά που γυρίζει στις άκρες ως ένα μικρό κάθισμα (όπου πάλι κρύβονται ανεστραμμένα δοκάρια), ώστε να ολοκληρωθεί το σχήμα της. Χωρίς το παραμικρό κιγκλίδωμα ή στηθαίο, αυτά τα μπαλκόνια στέκονται θαρραλέα, διαλαλώντας την υποταγή τους στο απέριττο και καθάριο του Μοντέρνου, θυμίζοντας κάτι από την αποστροφή του κειμένου του Γ. Χειμωνά «Το σπίτι είχε ίλιγγο», στο βιβλίο Η Εκδρομή.

Η λιτότητα της μορφής του τετραγώνου συνάδει με την καθαρότητα των μορφών εντός του σχεδόν κύβου, καθώς δεν εμφανίζονται πουθενά ελεύθερα υποστυλώματα ή δοκάρια. Τα μόνα που εκτείνονται του κελύφους είναι η λεπτή πλάκα του παταριού πάνω από τα τρία τεταρτημόρια της κάτοψης του Ισογείου, και το κεντρικό τοιχείο. Και, καθώς στον αρχιτέκτονα δεν αρκούσε να γνωρίζει μόνο εκείνος την αλήθεια αλλά ήθελε να την αντιληφθούμε και εμείς οι υπόλοιποι, το εν λόγω τοιχείο (στο οποίο στηρίζεται η πλάκα του παταριού) σταματά περίπου 30εκ. πριν από την πλάκα του δώματος, έτσι ώστε να γίνει ξεκάθαρα εμφανές ότι δεν τη στηρίζει. Αυτό το αρχιτεκτονικό tour de force κατέστη δυνατό ακριβώς επειδή, από στατική άποψη, το κτήριο μελετήθηκε ως ένα σώμα από τοιχεία περιμετρικά, ένα κέλυφος που εσωτερικά καθίσταται άκαμπτο, καθώς δημιουργείται ένα Ταυ (Τ) στο χώρο από το κεντρικό τοιχείο και την πλάκα δαπέδου του ορόφου.

Και δεν είναι η μοναδική ακροβασία: πρόκειται για μια κατοικία που σχεδόν φωνάζει ότι δεν θέλει να λέγεται «σπίτι». Οι χώροι με το μικρό ύψος είναι πολύ χαμηλοί, ο χώρος με το μεγάλο ύψος είναι πολύ ψηλός, τα μπαλκόνια χωρίς προστατευτικό στηθαίο σου απαγορεύουν(;) να τα πλησιάσεις, η χαμηλή κουπαστή γύρω από το πατάρι σού επιτρέπει μόνο να καθίσεις και όχι να σταθείς δίπλα της, τα τεράστια ανοίγματα σαν να θέλουν να βάλουν μέσα στο χώρο όσο το δυνατό περισσότερη από την ούτως ή άλλως κυρίαρχη φύση που τον περιβάλλει. Όμως τελικά αυτό είναι το σπίτι - και αυτή είναι και η οικογένεια που έζησε και ζει μέσα σε αυτό. Η επαφή της με τη φύση ήταν πάντοτε δεδομένη και οι εκτός κλίμακας χώροι δεν ενόχλησαν ποτέ τα μέλη της, καθώς μπορούσαν πάντα να βρουν ένα σημείο ιδιωτικότητας μέσα σε αυτό το κτήριο που δεν έχει τοίχους. Η δυσκολότερη ακροβασία που εκτελεί ο αρχιτέκτονας - και απολύτως επιτυχημένα, θα μπορούσα να συμπληρώσω - είναι η μελέτη μιας ελεύθερης κάτοψης με θύλακες ιδιωτικότητας, ακόμα και στο ανοικτό πατάρι με τα υπνοδωμάτια, χρησιμοποιώντας την ευρηματική τοποθέτηση των επιμέρους χώρων στο κτηριολογικό πρόγραμμα, τα ελάχιστα στατικά στοιχεία, ακόμα και το βάθος του παταριού που προφυλάσσει από τα βλέμματα του Ισογείου. Το γνωστό μειονέκτημα μιας τετράγωνης κάτοψης είναι πάντοτε ότι οι επιμέρους χώροι καταλήγουν να έχουν μεγάλο βάθος, δεδομένο που γι' αυτή την κατοικία έγινε πλεονέκτημα.

Η κατοικία στη Ραφήνα στέκεται δίπλα στο δάσος και στον γκρεμό, στον άνεμο και στη θάλασσα, ανεπηρέαστη από τους καιρούς, φέροντας κάτι από την αιώνια νεότητα του δημιουργού της. Είναι το σημείο συνάντησης - αν και καλά κρυμμένο - των αναγκών μιας οικογένειας από τη μια πλευρά με τη μελέτη του αρχιτέκτονα μηχανικού από την άλλη, του οποίου το έργο δεν παρεμποδίστηκε ούτε αλλοιώθηκε, αλλά αντιθέτως κάλυψε τις ανάγκες των ιδιοκτητών. Το κτήριο τοποθετήθηκε στο οικόπεδο, έτσι ώστε να ακολουθεί τον σωστό προσανατολισμό και την κυρίαρχη θέα, εντούτοις γίνεται εξ αρχής αντιληπτό ως ένας κατιών του Μοντέρνου και της δεδομένης ιδεοκρατίας του. Αποτελεί ένα πολύτιμο μάθημα για κάθε αρχιτέκτονα, μια παραδειγματική εφαρμογή ενός σαφούς και ισχυρού συστήματος αρχιτεκτονικών και δομικών αξιών, καθώς και κομμάτι της νεώτερης αρχιτεκτονικής μας παράδοσης, τεκμήρια της οποίας σπανίως πλέον εντοπίζουμε στον περιβάλλοντα (αστικό και περιφερειακό) χώρο. Εν πάση περιπτώσει, αποτελεί ένα δείγμα δημιουργικής γραφής που εξακολουθεί να ισχύει, επιβιώνοντας του δημιουργού της, μια διακήρυξη ιδεών τόσο του αρχιτέκτονα όσο και μιας ολόκληρης γενιάς.

Δάφνη Σουλογιάννη
αρχιτέκτων μηχ.

 

Τις ευχαριστίες μου τόσο στην οικογένεια που με δέχτηκε στο σπίτι της, όσο και στην οικογένεια που συνεργάστηκε με τον Αντώνη Τρίτση δημιουργικά και παραγωγικά, δίνοντάς του τη δυνατότητα να εφαρμόσει τις ιδέες του, ώστε σήμερα αυτή η κατοικία να αποτελεί σημαντική αρχιτεκτονική κληρονομιά όλων μας.