Τα ερείπια στην Μητρόπολη

Τι είναι τελικά τα ερείπια; Ποιος είναι ο ρόλος τους; Τι χαρακτηρίζει το ερείπιο; Τι αντίκτυπο έχουν τα ερείπια στο χαρακτήρα της  μητροπολιτικής Αθήνας; Ποια είναι η σημασία τους στην ταυτότητα της πόλης; Ποια είναι η στάση της αρχιτεκτονικής απέναντί τους; Και ποια η θέση τους στη συνείδηση των κατοίκων της;

Ερείπιο χαρακτηρίζεται οτιδήποτε μαρτυρεί την ανθρώπινη ιστορία, αλλά με μια πολύ διαφορετική και σχεδόν αγνώριστη όψη σε σχέση με αυτή που είχε προηγουμένως. Είναι η κατάσταση μιας προηγούμενης ύπαρξης, είναι το ίχνος και η μαρτυρία μιας ανθρώπινης δραστηριότητας. Η αξία του συνίσταται στην ιστορικότητά του  και όχι στην υλική υπόστασή του.

Το ερείπιο είναι η μαρτυρία του χτες στο χώρο και στο χρόνο  του παρόντος. Είναι η διαδρομή  ενός αντικειμένου από τη στιγμή της υλοποίησής του μέχρι το σήμερα. Είναι η παρουσία της φθοράς του χρόνου στην ίδια την όψη του. Το ερείπιο είναι απόλυτα συνδεδεμένο με το τοπίο και την αστική περιοχή στην οποία βρίσκεται. Το ερείπιο σηματοδοτεί τον χώρο που το περιβάλλει και το αντίστροφο. Μακριά από τον φυσικό χώρο της ύπαρξής του η αξία του μειώνεται.

Η σύγχρονη εικόνα του ερειπίου είναι αυτή που σηματοδοτεί τον χαρακτήρα της πόλης, που ορίζει την ταυτότητα της πόλης. Τα υπολείμματα της φθοράς και της ακρωτηριασμένης όψης, το ίχνος ενός ανθρώπινου γεγονότος είναι αυτό που διατηρείται στην συνείδηση των κατοίκων της πόλης και όχι η αρχική του εικόνα.

Η μητρόπολη της Αθήνας χαρακτηρίζεται από τα αρχιτεκτονικά της ερείπια. Η Ακρόπολη, η αρχαία αγορά, οι ακρωτηριασμένοι στύλοι του Ολυμπίου Διός, η πύλη του Αδριανού καταλήγουν να αποτελούν την ταυτότητα της πόλης. Η Αθήνα σκιαγραφείται από τα ερείπιά της, ταυτίζεται με τα ερείπιά της, καθορίζεται από τα ερείπιά της. Το παρόν της πόλης, η μορφή της, η πολεοδομία της, η αρχιτεκτονική της, οι δράσεις της ορίζονται από το παρελθόν. Η μητρόπολη στηρίζει τη ζωή της στη μνήμη και πορεύεται με αυτή. Το παρελθόν σε αντίθεση με το παρόν και το μέλλον είναι τόσο ισχυρό που διατηρείται στο προσκήνιο.
Η μεγαλοπρέπεια των ερειπίων, σχήμα αντιφατικό αλλά μάλλον μια πραγματικότητα, ορίζει την πόλη. Τα σημάδια του χρόνου, τα υπολείμματα της αρχαίας αρχιτεκτονικής στοιχειώνουν τη ζωή της Αθήνας. Οι κάτοικοί της θα έλεγε κανείς ότι είναι ερωτευμένοι με τα ερείπια της πόλης τους. Δε νομίζω να μπορεί κανείς να φανταστεί το λόφο της Ακρόπολης χωρίς τον Παρθενώνα του  ή τον Παρθενώνα χωρίς το λόφο του. Περιβάλλοντας χώρος και ερείπια έχουν την ίδια ιστορική  και καλλιτεχνική αξία, την ίδια θέση στην συνείδηση των Αθηναίων, μια θέση ίσως αναντικατάστατη.

Είναι όμως αυτή η Αθηναϊκή μητρόπολη; Είναι μόνο η Ακρόπολη και τα υπόλοιπα ακρωτηριασμένα μνημεία; Η πραγματική εικόνα της πόλης είναι αυτή η εικόνα των ερειπίων που συνηθίζει να προβάλει προς τα έξω; Είναι τελικά η Αθήνα μια πόλη χρονικής φθοράς , μια πόλη φαντασμάτων και μόνο αυτό; Τι γίνεται με το παρόν; Ποια είναι η θέση του στην σύγχρονη πόλη; Και ποια η σχέση του με τα απομεινάρια της παλιάς πόλης; Γιατί φοβόμαστε να δείξουμε την πραγματική εικόνα της Αθήνας ; Και αν δεν φοβόμαστε, γιατί την κρύβουμε πίσω από τα ερείπιά της;

Η πόλη της Αθήνας στηρίζει τη ζωή της στα μνημεία της, μια αξία ανεκτίμητη για τους Αθηναίους. Και ναι, αδιαμφισβήτητα είναι ανεκτίμητη αλλά μήπως έχει έρθει η ώρα να ασχοληθούμε με το παρόν; Μήπως ήρθε η ώρα να αποκαλύψουμε τα «κακώς κείμενα» της σύγχρονης ζωής της και να τα εκτιμήσουμε, ή και να τα απορρίψουμε, αλλά τουλάχιστον να τους προσδώσουμε την πρέπουσα προσοχή; Μήπως πρέπει επιτέλους να βγούμε από την κρυψώνα μας και να αντιμετωπίσουμε την πραγματική Αθήνα; Μια Αθήνα που χαρακτηρίζεται από την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα αλλά όχι μόνο από αυτό;

Χαρακτηρίσαμε προηγουμένως το ερείπιο σαν μια κατάσταση προηγούμενης ύπαρξης, σαν μια μαρτυρία ανθρώπινης δραστηριότητας. Επομένως, ερείπιο μπορεί να θεωρηθεί οτιδήποτε χαρακτηρίζεται από υπολείμματα φθοράς, γήρανσης, καταστροφής, ή εγκατάλειψης. Ερείπια δεν είναι μόνο τα έργα τέχνης και τα δείγματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αυτά ίσως είναι τα ερείπια που θέλουμε να προβάλουμε, αυτά για τα οποία η πόλη της Αθήνας περηφανεύεται και δεν ντρέπεται να δείξει. Τι γίνεται όμως με τα υπόλοιπα κατάλοιπα της φθοράς; Ποια είναι η δική τους θέση στον ιστό της πόλης; Ποια είναι η δική τους ιστορία; Το δικό τους παρελθόν;

Ανάμεσα στα στενά του κέντρου της Αθήνας, στα σοκάκια της Πλάκας αλλά και σε όλη την έκταση της μητρόπολης υπάρχουν δείγματα φθοράς και εγκατάλειψης. Ερείπια ενός πιο κοντινού παρελθόντος που μαρτυρούν τη δική τους αλήθεια και τη δική τους ύπαρξη. Μπορεί να μην είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αλλοτινής αρχιτεκτονικής, μπορεί να μην είναι έργα τέχνης, να μην έχουν κάποια ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία, μπορεί να μην αποκαλύπτουν μια «ένδοξη» πτυχή του παρελθόντος της μητρόπολης, να μην έχουν κάτι το ιερό. Έχουν όμως τη δική τους αξία και τη δική τους ιστορικότητα (αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο αυτό).

Τα σημάδια του χρόνου και της εγκατάλειψης, της εξάντλησης και της απομόνωσης  φανερώνουν την ύπαρξη  κάποτε ζωής ανάμεσά τους.  Κάποιος έχει ζήσει ανάμεσα στα τωρινά υπολείμματα, κάποιος έχει μνήμες, έχει γνώριμες μυρωδιές, γνώριμες εικόνες. Κάποιος έχει πολλά να θυμάται από αυτά τα ερείπια, μνήμες ευχάριστες, ή και δυσάρεστες, πρόσωπα αγαπημένα ή όχι, φωνές χαράς ή λύπης, γέλιου ή και θυμού.

Κάποτε υπήρξε ζωή σε αυτό που τώρα έχει γεμίσει σκόνη και σκουριά, αράχνες και ποντίκια, φανερά στοιχεία εγκατάλειψης. Τι υπήρξε άραγε ανάμεσα στα χαλάσματα; Ποιοι ήταν οι ιδιοκτήτες του; Γιατί το εγκατέλειψαν; Και αν δεν εγκαταλείφθηκε, τι συνέβη; Πού είναι τώρα οι ιδιοκτήτες του; Άραγε ζουν ακόμη; Άραγε θυμούνται ότι κάποτε έζησαν εκεί; Θέλουν να θυμούνται;

Ένας ολόκληρος μύθος, μια ολόκληρη ιστορία κρύβεται πίσω από τα ερείπια. Μια ιστορία που μόνο αυτοί που την έζησαν ξέρουν την αλήθεια. Οι υπόλοιποι μπορούμε να κάνουμε μόνο υποθέσεις και να πλάσουμε ιστορίες με τη δική μας φαντασία δημιουργώντας τη δική μας αλήθεια. Πόση γοητεία κρύβεται άραγε στα ερείπια; Στα ερείπια εκείνα που δεν είναι αριστουργήματα αρχιτεκτονικής αλλά χαλάσματα και απομεινάρια;

Είναι πολλοί αυτοί που εμπνεύστηκαν από τα ερείπια και έγραψαν για τη μαγεία τους. Η ατμόσφαιρα και η γοητεία που αποπνέουν είναι τόσο ιδιαίτερη που για ορισμένους υπήρξε πηγή έμπνευσης. Τι είναι αυτό που ενθουσιάζει τόσο τους καλλιτέχνες και τους ποιητές στα ερείπια; Τι το συναρπαστικό βρίσκουν σε αυτά; Τι είναι αυτό που τους γοητεύει τόσο; Τι είναι αυτό που τους αγγίζει και οι κάτοικοι της μητρόπολης δεν μπορούν να το δουν και να το εκτιμήσουν, όπως συμβαίνει με τα ερείπια – μνημεία; Γιατί διαχωρίζει η πόλη τα ερείπια της αρχαιότητας από τα υπόλοιπα που συναντιούνται στον ιστό της; Γιατί διατηρεί αρνητική στάση απέναντί τους; Μήπως ήρθε η ώρα να ανακαλύψει τη γοητεία που κρύβουν; Μήπως πρέπει να αντιμετωπιστούν τα ερείπια όχι σαν σωρός από πέτρες αλλά σαν ένας διάλογος μεταξύ ημιτελούς πραγματικότητας και ανθρώπινης φαντασίας;

“Οι σκέψεις μου πέρασαν στο μεγάλο δωμάτιο απέναντι
από το κεφαλόσκαλο όπου ήταν το τραπέζι, και το είδα γραμμένο,
όπως ήταν, στο πέσιμο του ιστού της αράχνης από το καρρέ,
στα πατήματα της αράχνης πάνω στο ύφασμα,
στα σημάδια των ποντικών καθώς έπαιρναν τις μικρές
γρήγορες καρδιές τους πίσω στις κρυψώνες τους, και στις διστακτικές κινήσεις και παύσεις των σκαθαριών στο πάτωμα.”

……σκέφτεται ο Pit όταν επιστρέφει στα ερείπια του σπιτιού της Miss Havisham, στο βιβλίο Great Expectations του Charles Dickens. (Cesare Brandi, Θεωρία της συντήρησης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα)

Χαρακτηριστική είναι και η περιγραφή της Osbert Lancaster από την αυτοβιογραφία της All Done from Memory .

“Τι θέα! Στο χώρο του παλατιού δεν υπήρχε τίποτα εκτός από
ερείπια έντονης φθοράς….Τα λουτρά, που κάποτε ήταν
αγαπημένος χώρος ξεκούρασης, και ήταν πάντα γεμάτος με χαρούμενο κόσμο, έχασαν την οροφή τους…. Στέκοντας εκεί κοιτάζοντας με φλεγόμενα μάτια την εγκατάλειψη και την ερήμωση και σκεφτόμενη τις παλιές και ευτυχισμένες μέρες,
γέμισε η καρδιά μου από ένα περιπαιχτικό πόνο για τα γήινα και ανθρώπινα…. Οι φιγούρες των προηγούμενων ιδιοκτητών
μου φάνηκαν να πλανιούνται τριγύρω και να γλιστρούν από τις οροφές που κρέμονταν επικίνδυνα, τις μισάνοιχτες
πόρτες και τα δοκάρια που έγερναν. Όλο και πιο ζωντανά 
τα πρόσωπα και οι φιγούρες τους μεγάλωναν από πάνω μου. Εγώ κινιόμουν ανάμεσά τους και μπορούσα να ακούσω τις γνώριμες φωνές τους.
Πόσο διήρκησε αυτή  η παραίσθηση δεν γνωρίζω, αλλά
ξαφνικά επέστρεψα και πάλι στην πραγματικότητα όταν
ήρθαν τα παιδιά μου και με απομάκρυναν από τις εικόνες
που με επηρέασαν τόσο έντονα.” (Cesare Brandi, Θεωρία της συντήρησης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα)

Πώς μπορούν λοιπόν οι κάτοικοι της μητρόπολης να παραγκωνίσουν αυτές τις αναμνήσεις; Πώς μπορούν να τις κρύβουν από την πόλη τους; Ακόμη και αυτά τα ερείπια έχουν το δικό τους παρελθόν και τη δική τους αξία, που για άλλους είναι μικρή αλλά για μερικούς είναι ιδιαίτερα σημαντική.
 Ίσως τελικά πρέπει να αναζητήσουμε αυτά τα ερείπια, να τα ανιχνεύσουμε και μπορεί και να μάθουμε την αλήθεια που κρύβουν. Οφείλουμε να τα αναγνωρίσουμε ως κομμάτι της πόλης, επομένως κομμάτι της ιστορίας της και της ζωής της.

Ποια είναι η στάση της αρχιτεκτονικής απέναντι στα ερείπια; Ποια είναι η σχέση της με αυτά; Έχουμε δικαίωμα να επεμβαίνουμε στα ερείπια της πόλης; Να ανατρέπουμε τη φθορά του χρόνου; Και ποιος καθορίζει αυτό το δικαίωμα; Μήπως δεν είναι θέμα καθαρά αρχιτεκτονικό αλλά συναισθηματικό; Τι εννοούμε όταν λέμε ότι οφείλουμε να σεβόμαστε και να προστατεύουμε τα ερείπια της πόλης; Και ποια είναι αυτά τα ερείπια; Γιατί διαχωρίζουμε τα ερείπια και με ποιο κριτήριο;

Η γοητεία των ερειπίων έγκειται στα σημάδια της φθοράς και του χρόνου. Η ακρωτηριασμένη και αλλοιωμένη όψη είναι αυτή που τα κάνει τόσο γοητευτικά και μυστήρια. Μήπως επεμβαίνοντας και πολεμώντας το χρόνο που τα καταστρέφει αλλά ταυτόχρονα τους προσδίδει μαγεία, αφαιρούμε κομμάτι της γοητείας τους; Μήπως με αυτόν τον τρόπο πετυχαίνουμε την απομυθοποίησή τους; Σταματώντας το χρόνο μήπως τους μειώνουμε την αξία τους; Και σε ποιο σημείο πρέπει να σταματήσει η επίδρασή του; Σε ποιο στάδιο πρέπει να σταματήσει η φθορά του ερειπίου; Και ποια φάση του πρέπει να διατηρήσουμε; 

Με τις γνώσεις που έχουμε από το παρελθόν τους θα μπορούσαμε κάλλιστα να τα επαναφέρουμε στην αρχική τους φάση. Θα μας ικανοποιούσε όμως ένα τέτοιο αποτέλεσμα; Θα ήμαστε ευχαριστημένοι αν φτιάχναμε τον Παρθενώνα όπως ήταν στην αρχαιότητα, με τα χρώματα που είχε; Μήπως τελικά η πραγματική εικόνα των ερειπίων είναι αυτή που έχουμε στη συνείδησή μας και όχι η αρχική; Μήπως η αληθινή τους όψη είναι αυτή η εικόνα της αλλοίωσης και της φθοράς που θυμούνται όλοι οι κάτοικοι της μητρόπολης;
                   
Μαρία Παπαδημητρίου, αρχιτέκτων μηχανικός