Τεμαχίζοντας και κατεδαφίζοντας το παρελθόν

Πώς είναι δυνατόν, λοιπόν, να κάνεις αρχιτεκτονική σε μια χώρα που πριν καλά καλά δημιουργήσει κάτι, την άλλη μέρα το έχει απαξιώσει, βεβηλώσει, καταστρέψει;

Α.Κωνσταντινίδης (φωτογραφία εποχής): Το σπίτι και η ένταξή του στο τοπίο

Τι άραγε να σημαίνει αυτή η καταστρεπτική μανία που χαρακτηρίζει τη σημερινή γενιά που δεν αφήνει τίποτε όρθιο από την πρόσφατη ιστορία της; Τεμαχίζει το εργοστάσιο ΦΙΞ του Τ. Ζενέτου, κατεδαφίζει με πανηγυρισμούς τον Ερυθρό Σταυρό του Ι. Δεσποτόπουλου, αλλά κάτι ίσως ακόμη χειρότερο: ατιμώνει και εξευτελίζει τα πιο σπουδαία κτίρια που άφησαν οι αρχιτέκτονες της γενιάς που έφυγε. Αντί αυτά να αποτελέσουν τα πρότυπα για την αρχιτεκτονική του παρόντος, όχι λόγω της μορφολογίας τους μόνο, αλλά κυρίως του τρόπου ζωής που εξέφραζαν και πρότειναν, παραποιούνται σε τέτοιο βαθμό που δύσκολα διακρίνεις την αρχική τους μορφή.

Τι μπορεί να πει κανείς για την απίστευτη εγκατάλειψη των Ξενία σε όλη την Ελλάδα, που τώρα τελευταία μάλιστα «βγήκαν και στο σφυρί» κινδυνεύοντας με πλήρη αφανισμό, το λευκό χρώμα με το οποίο έβαψε ο νέος ιδιοκτήτης το απέριττο σπίτι του Αρη Κωνσταντινίδη στη Σαρωνίδα μεταλλάσσοντας εντελώς το χαρακτήρα του ή για τις στέγες που προστέθηκαν στις εργατικές πολυκατοικίες στη Νέα Φιλαδέλφεια; Και ο κατάλογος δεν έχει τέλος, γιατί δεν είναι μόνο οι ιδιοκτήτες, αλλά και η Πολιτεία, οι δημόσιοι λειτουργοί και οι εκπρόσωποί της που ευθύνονται επίσης γι' αυτήν την κατάντια!

Κοιτάξτε, για παράδειγμα, πώς βάψανε πρόσφατα το σχολείο του Κ. Παναγιωτάκου στην οδό Φιλολάου στο Παγκράτι, ως διακοσμητικό μπιμπελό, αλλοιώνοντας τελείως το αρχιτεκτονικό του συντακτικό, τη λευκή καθαρότητα των πρισματικών του όγκων, εξουδετερώνοντας μόνο με το λάθος χρώμα όλη τη δύναμη και το σφρίγος που το χαρακτήριζε ως έργο μοναδικό. Πολλοί μπορεί να αναρωτιούνται αν είναι δυνατόν μόνο το χρώμα να αλλάξει το ύφος και το χαρακτήρα ενός κτιρίου. Μα το χρώμα αποτελεί βασικότατο συνθετικό χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής και όχι μόνον.

Τα περισσότερα κτίρια του μοντέρνου κινήματος που χτίστηκαν στην Ελλάδα έχουν παραποιηθεί, κακοπάθει, έχει τραυματιστεί καίρια η αρχιτεκτονική τους φυσιογνωμία από επεμβάσεις ενός κακώς νοούμενου και αχρείαστου «εξωραϊσμού». Είναι χαρακτηριστικό ότι οι επεμβάσεις «εκσυγχρονισμού» που γίνονται δεν απορρέουν από λειτουργικές ή κατασκευαστικές ανάγκες, αλλά τις περισσότερες φορές από διακοσμητικούς λόγους που κατά τη γνώμη ορισμένων αδαών τα «ομορφαίνουν» και τα «βελτιώνουν» αισθητικά.

Το φαινόμενο δεν είναι απλώς λυπηρό, είναι εγκληματικό! Φαίνεται πως δεν καταλαβαίνουμε τίποτε απολύτως από το δίδαγμα και την αλήθεια που αυτά τα κτίρια αποπνέουν. Αδυνατούμε να συλλάβουμε και να κατανοήσουμε το νόημα και την ουσία πάνω στην οποία βάσισαν οι αρχιτέκτονες αυτοί το έργο τους.

Α. Κωνσταντινίδης: Το σπίτι όπως είναι σήμερα, μετά τις «επεμβάσεις» στον περιβάλλοντα χώρο

Αλλά θα αναρωτηθεί εύλογα ο αναγνώστης: αφού σχεδόν τίποτε δεν έχει μείνει όρθιο σ' αυτόν τον τόπο, γιατί να μείνει η αρχιτεκτονική; Για κοιτάξτε γύρω σας, δείτε τι συμβαίνει με το τραγούδι, τη μουσική... όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της τέχνης και της ζωής.

Αφού, λοιπόν, δεν σεβόμαστε αυτό που είναι χθεσινό, γιατί να αφήσουμε όρθια ή να καταλάβουμε τη σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργία και να της δώσουμε τη θέση που της αρμόζει; Αλλωστε, ας είναι καλά τα παράθυρα της τηλεόρασης που καθημερινά, ασταμάτητα μας παρουσιάζουν τα νέα πρότυπα της εποχής, βομβαρδίζοντας τα μάτια και το μυαλό μας με εικόνες ενός τρόπου ζωής καταναλωτικού και ανούσιου, έτσι για να πειστούμε όλοι μας ότι πρέπει πειθήνια να ακολουθούμε τις επιταγές της μόδας και του life-style. Πουλάει; Αρα έχει αξία, είναι σημαντικό, αυτό πρέπει όλοι να μιμηθούμε.

Το αληθινό έργο τέχνης όμως, όπως και αυτό της αρχιτεκτονικής, έχει πάνω απ' όλα ένα ρόλο διδακτικό, ορισμένες φορές μάλιστα ανατρεπτικό! Δεν είναι εύκολο να τιθασευτεί και να τακτοποιηθεί σε κατηγορίες και στιλ, έτσι ώστε να είναι ακίνδυνο. Πολλές φορές πάει κόντρα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εικονικής ευδαιμονίας και του εφησυχασμού μας. Κοντολογίς δεν κάθεται ήσυχα!

Οπως και αυτά τα εξαιρετικά έργα της δεκαετίας του '60 που ακόμη και σήμερα στέκουν παρ' όλες τις φθορές του χρόνου και την ανύπαρκτη συντήρηση, αγέρωχα και φρέσκα, θυμίζοντάς μας πως η αρχιτεκτονική μας έχει πάρει λάθος δρόμο και πως πρέπει να αλλάξουμε αρχιτεκτονική. Φέρνω στο νου μου επίσης τα λιτά κυβιστικά κτίρια της περιόδου του Μεσοπολέμου -μουσεία, νοσοκομεία, κατοικίες, τα μοναδικά σχολεία του '30- και την εικόνα πλήρους εγκατάλειψης και εξαθλίωσης που παρουσιάζουν σήμερα.

Ετσι καταλαβαίνουμε εκείνη τη μαχητική και οραματική αρχιτεκτονική και τα κτίριά της τα θεωρούμε φαίνεται άχρηστα, άσχημα και ενοχλητικά κουτιά! Κι όμως αυτά είναι τα κτίρια που κοσμούν σαν πολύτιμα πετράδια τον κτιριακό πολιτισμό της νεοελληνικής κοινωνίας και μαζί με άλλα, άλλων χωρών αποτελούν την ανεκτίμητη παρακαταθήκη της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του μοντέρνου κινήματος.

Είναι επόμενο, λοιπόν, ο νέος δημιουργός να μη βρίσκει πουθενά στέρεο έδαφος, εκεί να σταθεί και σιγά σιγά να ορθώσει το δικό του έργο, που θα εκφράζει τις ιδέες και τις σκέψεις της δικής του γενιάς. Γιατί είναι αδύνατον να δημιουργήσεις κάτι νέο και ριζοσπαστικό, αν αυτό δεν βασίζεται στα έργα του παρελθόντος εκείνα που παραμένουν ακόμη ενεργά και ζωοποιά.

Πόσο χαμηλότερα ακόμη μπορεί να φτάσει η πολιτισμική μας ένδεια; Φαίνεται όμως πως η πολιτισμική μας στάθμη εξαρτάται από τα μηχανάκια που καταμετρούν την τηλεθέαση, τη ματαιοδοξία και την αποχαύνωσή μας. Βαυκαλιζόμαστε ναρκισσευόμενοι πως έχουμε πολιτισμό τόσο μεγάλο που όλοι οι άλλοι λαοί πρέπει αιωνίως να υποκλίνονται μπροστά μας, λες και το ρολόι του χρόνου σταμάτησε στην κλασική αρχαιότητα.

Αλλοίωση με λάθος χρώμα

Αλλά τι σχέση έχουμε εμείς σήμερα, αυτά που σκεφτόμαστε και πράττουμε με τους συγκλονιστικούς πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν στα ίδια τούτα χώματα; Πού είναι τα δικά μας, τα σημερινά; Πώς μπορεί να βλαστήσει και να αναπτυχθεί κάτι αυθεντικό και ελπιδοφόρο σ' αυτόν τον τόπο, όταν η καθημερινή μας βαρβαρότητα και αγραμματοσύνη το ξεριζώνει και το συνθλίβει;

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ-Καθ. Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 19/05/2006