Το Σύνδρομο της Αθήνας

A

"Η αξία των γλυπτών είναι οικουμενική, γι' αυτό έπρεπε να συγκεντρωθούν σε αυτό το μουσείο" -- είπε ο υπουργός πολιτισμού. "Αυτό είναι το κορυφαίο γεγονός. Ακόμα πιο σημαντικό και από τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων" -- είπε μια πολιτικός. Όλα δείχνουν ότι ο υπερθεματισμός δεν έχει τέλος, ούτε καν συγκρατημό. Όλα συγκλίνουν σε μια ρουφήχτρα, μια αχόρταγη τρύπα, ένα κβαντικό κενό. Θα μπορούσαμε να το πούμε Ιερό Βράχο, Αθήνα, Λεκανοπέδιο. Και θα 'ταν σαν να καταμετράμε μια παράδοξη ακτινοβολία, μια απορρόφηση ενέργειας από κάποιο "σημείο μηδέν". Θα 'ταν ίσως σωστό, αλλ' όχι αρκετό.

Νέο μουσείο; Λάθος. Νέα ακρόπολη είν' αυτό που εγκαινιάστηκε. Θα θέλαμε να πεισθούμε ότι το "μνημείο" συνεχίζει να υπάρχει εκεί απέναντι. Κι, ωστόσο, η παλιά ακρόπολη -- το μνημείο όλων των μνημείων -- τι απέγινε; Κι η άλλη, η νέα ακρόπολη για ποια πόλη προορίζεται;

Γι' ακόμα μια φορά μ' ακόμα μεγαλύτερη ένταση, μιλούν για πολιτισμό που "ακτινοβολεί" στην κυριολεξία. Εντούτοις, σαν να μην ήταν αρκετή η ακτινοβολία του, αυτό το νέο κτίριο έρχεται να την ενισχύσει ώς εκεί που δεν πάει. Όλα τα συμφραζόμενα δείχνουν κάποιου είδους εκπομπή. Πολιτισμός που ακτινοβολεί γίνεται μορφή ενέργειας -- κι αυτή είναι που χρειάζεται προσοχή. Πώς κατανοούμε αυτή τη νεόφαντη ενέργεια, την παραγωγή ενέργειας από τον πολιτισμό, την πολιτισμική μορφή ενέργειας; Διότι αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι ο πολιτισμός, αλλά η "ακτινοβολία" του. Για την ακρίβεια, η "αξιοποίηση" αυτής της ακτινοβολίας. Όπως το 'πε κι ο υπουργός, "η ιστορική μνήμη πρέπει να μπει στην υπηρεσία της οικονομικής ανάπτυξης, γιατί διαφορετικά θα μετατραπεί σε ιστορική αμνησία". Κι αβαντάρισε η κρατική τηλεόραση μιλώντας για "αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, ιδιαίτερα σε μια εποχή οικονομικής κρίσης". Να πούμε τίποτα για εξάντληση των πολιτιστικών και διανοητικών πόρων;

Τι μπορεί να 'ναι αυτός ο κτιριακός ενισχυτής μιας τέτοιας εκπομπής; Πριν απ' όλα κάτι περίεργο συμβαίνει με την κλίμακά του. Στις κάθε είδους διαμεσολαβήσεις της εικόνας του αποφεύγεται η σύγκρισή του με τα παρακείμενα υφιστάμενα κτίρια -- αλλά μπορεί να 'ναι ιδέα μου. Με πολλή επιείκεια, θα μπορούσες να πεις ότι δεν είναι και τελείως παράταιρος με τη συγκεκριμένη, τοπική, κλίμακα. Και ταυτόχρονα, ότι καταφέρνει να μη συγκρατηθεί αρκετά, ώστε να υπονοηθεί ότι ανήκει σ' ένα άλλο σύμπαν αγνώστου ταυτότητας αρχιτεκτονικών αντικειμένων. Αυτή η "ενδιάμεση" κλίμακα, ανάμεσα στο ενταγμένο και στο εκτός κλίμακας, είναι μια κλίμακα συμπτωματική. Κάτι σαν fit to paper, μια σχεδιαστική εκροή προσαρμοσμένη (με scaling) στο διαθέσιμο οικόπεδο. Ιδίως, μάλιστα, όταν και το ίδιο το οικόπεδο μπορεί να "παίζει". Φοβάμαι, όμως, ότι δεν πρόκειται γι' αδεξιότητα των επιτελείων σχεδιασμού κάθε κατηγορίας, αλλά για συνθήκη της ψηφιακής εργασίας. Είναι που μας σχεδιάζει ο αλγόριθμος, πριν ακόμα πιάσουμε το ποντίκι.

Πριν είκοσι περίπου χρόνια, ο Τσουμί -- κατά σύμπτωση -- είχε γράψει: "Γιατί θα έπρεπε οι αρχιτέκτονες να μιλούν ακόμη για μνημεία; Tα μνημεία τώρα είναι αόρατα. Eίναι εκτός κλίμακας [disρrοροrtiοnate] -- τόσο μεγάλα (στηv κλίμακα του κόσμου) που δεν μπορούν να ειδωθούν. Ή τόσο μικρά (στην κλίμακα των τσιπς των ηλεκτρονικών υπολογιστώv) που δεν μπορούν να ειδωθούν επίσης". Σήμερα πια, έχουμε μια ιδέα για το τι απέγινε εκείνη η προαναγγελία του θαύματος της υψηλής ανάλυσης (high resolution) και του υψηλού προσδιορισμού (high definition). Δεν είναι μόνο που τα μνημεία έχουν καταρρεύσει σε πίξελς, ή που τα κτίρια πηδούν απ' το ψηφιακό διάστημα στον πραγματικό χώρο.

Ας εισέλθουμε, όμως, στο μουσείο με τον τρόπο που μας προτείνεται. Μια ανασκαφή εκτίθεται κάτω απ' τα πόδια των επισκεπτών. Ό,τι ήταν κρυμμένο, πατημένο, μπαζωμένο κάτω και μέσα στις θεμελιώσεις των κτιρίων, που υπήρχαν στη θέση έλευσης του νέου μουσείου, έχει αποκαλυφτεί. Το διαβόητο παλίμψηστο της πόλης έχει υποστεί, βέβαια, κάποιες διορθώσεις. Δεχόμαστε ότι, καθώς περπατάμε πάνω στα γυάλινα δάπεδα, έχουμε μια διάφανη σχέση με την ανασκαφή κι οπτική επαφή με τη συγκεκριμένη στάθμη του παρελθόντος. Δεν είναι μόνο τα πινέλα και τα σκουπάκια που καθάρισαν το έκθεμα, αυτό έχει καδραριστεί κι από πάνω. Με νυχτερινό φωτισμό γίνεται περισσότερο αισθητό. Είναι σαν να επιπλέεις ή να αιωρείσαι πάνω από τη φαντασμαγορία των ερειπίων.

Σήμερα, από παντού, με κάθε τρόπο, βυθιζόμαστε στο πνεύμα της "διάδρασης" ή "διαντίδρασης". Υπάρχει άραγε "σωστή" χρήση της; Αυτό που εκτίθεται σ' αυτήν την προθήκη έχει περάσει από την άλλη μεριά του γυαλιού. Και δεν είναι τα ίχνη κάποιου παρελθόντος που 'χουν καθαριστεί, αλλά τα πέλματα των ίδιων των χρηστών. Επιπλέον, μια τέτοια ..."διεπαφή" καθιστά και τα ίδια τα πέλματα διαφανή κι ανάλαφρα, σχεδόν εκτός βαρυτικού κι ιστορικού πεδίου. Δεν χρειάζεται, τώρα, να μείνουμε στην οφθαλμολαγνική συμπαραδήλωση μιας τέτοιας οπτικής γωνίας. Ας προχωρήσουμε μέχρι το τέλος αυτής της διαφάνειας και της αποκάθαρσης των πελμάτων.

Εδώ δεν συντήκονται μόνο η πολιτιστική "κληρονομιά" με την "οικονομική" ανάπτυξη, ο πολιτισμός με τον τουρισμό, η εθνική ανασφάλεια με το μάρκετινγκ, το γυαλί με το μάρμαρο, κι όλα τα συναφή. Αυτά είναι αντισταθμιστικές διεργασίες για την εγχώρια κατανάλωση. Ο πυρήνας, όπου συμβαίνει η πεμπτουσία της πολιτιστικής δραστηριότητας, είναι η "αίθουσα εικονικών αναπαραστάσεων".

Ο ρόλος παρόμοιων αιθουσών είναι να μας πείσουν, ότι η προσομοίωση συμβαίνει μόνο κατά την πολυμεσική σύντηξη της ιστορίας [της όποιας ιστορίας] με το θέαμα. Ότι όλος αυτός ο κόσμος των εικόνων είναι φτιαχτός, ενώ ο απέξω είναι πραγματικός. Ότι το μνημείο εκεί έξω υπάρχει. Ότι τα εκθέματα του μουσείου είναι κι αυτά πραγματικά. Ότι είν' ακόμα εφικτή η αποκατάσταση [μέσω οθονών] κάποιας σχέσης μας με το παρελθόν και την ιστορία. Ότι, τέλος, η φυγή μας προς την εικονικότητα δεν είναι οριστική, αλλά μια αναστρέψιμη διαδικασία. "Και όταν με το καλό έχει τελειώσει η επίσκεψη και ξαναβρεθείς στο προαύλιο χώρο, τότε θα ξαναδιαβάσεις το κτήριο με τους όρους του εσωτερικού του πια." Ακριβώς έτσι, καλόβουλα, θα μπορούσε να περιγραφεί ένα φαινόμενο αντεπιστροφής, όπου η εκπομπή ακτινοβολίας μεταστρέφεται σ' αναρρόφηση.

Σ' αυτήν τη αίθουσα είναι που λιώνει το κουκούτσι της υλικότητας κι η καρδιά της πραγματικότητας. Το σύνδρομο της Κίνας στο τεχνικο-επιστημονικό επίπεδο βρίσκει το ανάλογό του στο τεχνικο-πολιτιστικό ατύχημα. Μόνο που σ' αυτήν την περίπτωση, η ψυχρή και διαδραστική εκπομπή δεν εκβάλλει σε κάποιον αντίποδα πάνω στη γήινη σφαίρα. Το πλήθος των επισκεπτών, ταξιδιώτες για την εικονικότητα με πρόσχημα την ιστορική εξερεύνηση, απορροφάται από μια "δεύτερη" ζωή, από έναν "δεύτερο" πλανήτη. Με τον ίδιο τρόπο που απορροφάται και το κυρίως θέμα (το "μνημείο") απ' το συμπλήρωμά του (το "μουσείο"), από μια "δεύτερη" ιστορία.

Αναμφίβολα, μιλάμε για κάποιον διαντιδραστήρα εικονικότητας, και για τις ιδιότητες ενός σύγχρονου πολιτιστικού διαντιδραστήρα. Πού είναι το παράξενο, όταν το γνωστό Σύνδρομο εκτρέπεται κι αντεπιστρέφεται; Οι αντίποδες μοιραία έρχονται ν' αναπληρώσουν αυτό το κενό πραγματικότητας που ανοίγεται. Τα ξένα εκβάλλουν στα μέρη μας μια ανεπιθύμητη εκροή γυμνής ανθρώπινης παρουσίας. Μαζί με τη σκόνη του χρόνου επανεμφανίζεται η τύρβη της γυμνής ζωής.

Διαφάνεια των δαπέδων, ελαφρότητα των πελμάτων. Σερφάρισμα πάνω απ' το παρελθόν, την ιστορία, την πραγματικότητα. Χωρίς προσκόμματα και προστριβές. Η μνήμη ουδετεροποιημένη -- μέχρι νεωτέρας. Όλ' αυτά, ας το επαναλάβω, έρχονται να συμπληρώσουν τη σοφιστικότητα των απανταχού πλακοστρώσεων και πεζοδρομήσεων. Να ολοκληρωθούν στο κύκλωμα των θεματικών και διαθεματικών περιπάτων. Να προσομοιωθούν σ' έναν κύκλο υψηλού ενεργειακού στάτους, όπου επιταχύνονται ίχνη, πέλματα, αξίες. Είπα "κύκλο":

Στις μέρες μας, από παντού και με κάθε τρόπο βυθιζόμαστε στο πνεύμα των (τοπολογικών) ισομορφισμών. Πώς άραγε να κρατηθεί κάποιο "μέτρο" στη χρήση τους; Τοπολογικά μιλώντας, λοιπόν, η εν λόγω μονάδα εκπομπής πολιτιστικής ενέργειας είναι, επίσης, μικρογραφία ενός υπερ-επιταχυντή τύπου ...CERN. Ενταγμένη στο μεγάλο πείραμα που θα παρουσιάσει το ελλείπον σωματίδιο για την αποκάλυψη του μυστικού της Δύσης. Όπου θα εξηγείται η αρχή, και ως αρχή, η γένεση του (Δυτικού) πολιτισμού. Παρ' όλ' αυτά, πολιτιστικοί διαντιδραστήρες αυτού του τύπου είναι περισσότερο, απ' οτιδήποτε άλλο, τεχνολογικά τοτέμ τοποθετημένα έξω από τις πόρτες της Δύσης.

[Μια παρένθεση: Το πείραμα των πειραμάτων στο CERN δεν ματαιώθηκε. Κάτι τέτοιο δεν θα ομολογούνταν, ακόμα κι αν συνέβαινε. Κι αν -- προσωρινά -- σταμάτησε, δεν είναι για οικονομικούς ή τεχνικούς λόγους. Αυτοί μπορεί και να ξεπεραστούν. Εκεί που κόλλησε είναι η υπερ-λογική τρύπα, το κβαντικό κενό, του ίδιου του εγχειρήματος απ' το ξεκίνημά του κιόλας.] Πείραμα των πειραμάτων, μνημείο των μνημείων, μουσείο των μουσείων. Υπερθεματισμοί, υπεροχές, υπερόπλα. Δύση της Δύσης.

B

Μια μέρα πριν τα εγκαίνια "του μουσείου", έγιναν τα εγκαίνια του νέου κτιρίου της δημοτικής αστυνομίας. Το βράδυ της ίδιας μέρας, "μαγικές εικόνες" της παστρικής κι έρημης πλατείας Δημαρχείου απαθανατίζονταν από εκατοντάδες κάμερες, περιφρουρούνταν από χιλιάδες μισοκοιμισμένους τηλεθεατές, αντανακλούνταν στους μυριάδες επισκέπτες του μαυσωλείου της γης (που βρίσκεται στην ηλεκτρονική τοποθεσία του Google Earth). Στη δε "μπλογκόσφαιρα" μπορούσες να συναντήσεις πολλές "στρογγυλάδες" σαν κι αυτή: "Είναι [το "ΝΜΑ"] η νέα παιδική χαρά των ανά το κόσμο πιτσιρικιών που λέγονται φιλότεχνοι". Η υπόδειξη δεν είναι κραυγαλέα;

 

 

Τις ίδιες ώρες το πιο τρομακτικό κενό (σε πραγματικό χώρο), λοιπόν, άνοιγε στην πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα [στην Αθήνα]. Εκεί όπου έμελλε να χαθεί κάθε έλεος. Μια περιφραγμένη και μανταλωμένη παιδική χαρά μας δίνει την εικόνα -- σε scaling -- του πολιτισμικού zoning για το νέο αιώνα. [Τι σενάριο! Ποιο χέρι συγγράφει την πραγματικότητα;] Το από δεκαετίας-δεκαπενταετίας άγχος για το πόσο "μητροπολιτικό κέντρο" έχει γίνει η πρωτεύουσα, φτάνει σε μια ενδιαφέρουσα λύση του. Όλοι οι "αστικοί μύθοι", που στυλιζάρισαν αυτόν τον καημό, βρίσκουν την πικρή τους δικαίωση στο συρματόπλεγμα μιας (άδειας) "παιδικής χαράς". Ο εικοστός πρώτος αιώνας άρχισε κιόλας να φτιάχνει τα δικά του μνημεία (σε πραγματικό χώρο), με ιδιαίτερη προτίμηση για την παιδική ηλικία...

Χωρίς αμφιβολία, στο μεταξύ, κάπου λάθρα θα φτιάχνονται "κέντρα υποδοχής" (μεταναστών), για να μην καταλάβουμε ότι η χώρα μετατρέπεται σε στρατόπεδο που μόλις απόκτησε και την ακρόπολή του.

Γ

Οπωσδήποτε διαντιδραστήρες τέτοιας ολκής, ακτινοβολώντας, δημιουργούν μια ζώνη αποτροπής στα πέριξ. Η ρητορική της ακτινοβολίας -- και μάλιστα "οικουμενικής" --, όταν μεταφέρεται στο έδαφος, απαιτεί εκκαθαρίσεις ευρείας χωρικής και χρονικής κλίμακας. Ωστόσο, στο μεταξύ, ένα μερίδιο της προσοχής έχει στραφεί σ' ένα μικρό αγκάθι στο μεγάλο μάτι του μουσείου. [Τελικά ποιοι σχεδίασαν το μουσείο; οι Νικολέτι ή οι Τσουμί;] Που μπορεί, ένα αγκάθι, και να 'ναι η αντιδικία που νοστιμίζει τη σούπα της συναίνεσης. Πάντως κεντρίζει μια ευαισθησία, κυρίως στομωμένη όταν δεν είναι μπουκωμένη.

Κι όμως, αυτός ο πομπός πολιτισμού δεν μπορεί ν' ανεχτεί ούτε καν την αντιξοότητα δύο κτιρίων "αρ ντεκό" ή "εκλεκτικιστικών", που κόβουν την απερίσπαστη οπτική σύνδεση του μουσείου με το θέμα του. Αν τα κτίρια αυτά ήταν "νεοκλασικά", η συμβολική τους εκκαθάριση θα 'ταν σίγουρα ακόμα πιο βαριά. Θα πρόδιδε προηγούμενες διορθώσεις που 'γιναν για τη χάρη του νεο-κλασικισμού. Το ότι τώρα γκρεμίστηκαν και κάποιες πολυκατοικίες, αυτές ήταν θεμιτές απώλειες. Τη δουλειά που 'χαν να κάνουν, την έκαναν.

Στο εικονικό και ψηφιακό διάστημα, δεν γκρεμίζεις, παραμετροποιείς. "It's all moving pixels" (B. Sterling). Στον χώρο των υλικών, δεν χρειάζεται να το γκρεμίσεις ακριβώς, και να το ξαναχτίσεις λίγο παραπέρα. Η (πιο τελευταία) λύση, που εξετάζεται, είναι παλιά και δοκιμασμένη. Μετατόπιση, γλίστρημα, deportation. Οι ράγες, για κάποιον λόγο, ταιριάζουν στις μεταγωγές και στις απελάσεις. [Ιδίως προς τα βορειοκεντρικά ηπειρωτικά.] Δεν γκρεμίζεις, το τσουλάς εκεί που πρέπει.

 

 

Δ

Πόλη χωρίς μετανάστες είναι στρατόπεδο.

Βέβαια σας πληροφορώ, ότι υπάρχουν πόλεις που παραμένουν στρατόπεδα και μετά την απομάκρυνση του επιχώριου στρατού κατοχής τους. [Θα 'θελα να 'ξερα ποια Πρέβεζα (λογοτεχνικά μιλώντας) θα χωρούσε τον Καβάφη.]

Οι μετανάστες, όπως κι οι πρόσφυγες, έρχονται σαν ευλογία της ιστορίας που ξαναφέρνει τον πολιτισμό στην πόλη. Ζωντανεύουν τόπους, πόλεις, χώρες που κατά κανόνα έχουν περάσει οδυνηρά ξεκαθαρίσματα, εκκαθαρίσεις, καθαριότητες και νοικοκυρέματα. Με σημερινούς όρους, αποτελούν αντισώματα που προστατεύουν από την αναβίωση του υγιεινισμού και τη νεο-βαρβαρότητα της στατιστικής.

Η προσφιλής Ευρώπη είν' έτοιμη να πάρει την κατιούσα των ποσοστώσεων. Κι η χώρα των "δικών" (μας παιδιών) εκλιπαρεί κουτοπόνηρα να καλυφτεί πίσω από "κοινά κι ενιαία σύνορα".

Ποιος πολιτισμός δεν έχει τιμήσει τον άγνωστο θεό; Ποιος πολιτισμός μπόρεσε να 'χει τέχνη χωρίς βαρβάρους;

Η Δύση στέλνει πολιτισμό, και της έρχονται μετανάστες. Αυτή κι αν είναι "ασύμμετρη απειλή". Η γυμνή ζωή. Μήπως θα μπορούσε η Δύση να το ξανασκεφτεί; Μπα! Αφού η Δύση είναι αποκλειστική. Αυτή κατέχει τον ορισμό των πραγμάτων, όπως τα πεπόνια και τα μαχαίρια.

Α ναι, κάπου μπαίνει και μια ΜΚΟ για την αρχιτεκτονική.

Γιώργος Κουτούπης, Δρ Αρχιτέκτων – Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Σερρών