Το σώμα στην Αρχιτεκτονική της Αρχαιότητας

Το να μπορεί κανείς να εντοπίσει και να αποτυπώσει τον συσχετισμό μεταξύ της αρχιτεκτονικής και του ανθρώπινου σώματος είναι κάτι το ελκυστικό, τόσο για αισθητικούς όσο και για συμβολικούς λόγους. Στην υποκειμενική μας θεώρηση για την τάξη του σύμπαντος δεν είναι το άτομο αλλά το ίδιο το σώμα μας το πρωταρχικό σημείο αναφοράς. Είναι αυτό που μας βοηθά να κατανοήσουμε το μικρό και το μεγάλο, το γεωμετρικώς ορισμένο από το ακαθόριστο, το σκληρό και το μαλακό, το στενό και το πλατύ, το δυνατό και το αδύνατο. Ένα υγιές ανθρώπινο σώμα μας φαίνεται ισορροπημένο. Αποτελεί ένα σύνολο αρμονικό στο οποίο τίποτα δεν μπορεί να προστεθεί· μπορούμε να το ντύσουμε ή να το στολίσουμε ωστόσο όχι να προσθέσουμε ένα χέρι ή να επιμηκύνουμε ένα πόδι. Η αίσθηση της ομορφιάς που έχουμε είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη φόρμα του σώματός μας.

Στην ιστορία της αρχιτεκτονικής «προσπάθειες οι οποίες επιδιώκουν να εξανθρωπίσουν το αρχιτεκτονικό σώμα» έχουν γίνει τόσες πολλές όσες και να «γεωμετρικοποιήσουν το ανθρώπινο σώμα»[1].

Ανακαλύπτοντας τους κανόνες (τις αναλογίες) του ανθρώπινου σώματος και των μερών από τα οποία αποτελείται αυτοί αποτέλεσαν οδηγό για αρχιτεκτονικές μετρήσεις και αυτό είναι μέρος της λογικής που αναφέρθηκε παραπάνω. Αν και φαντάζει ελκυστικότερο το να «τετραγωνίσει κανείς τον κύκλο» παρά να διαιρέσει το ανθρώπινο σώμα με ακριβείς αριθμούς και αναλογίες ή να το εγκιβωτίσει μέσα σε απλά γεωμετρικά σχήματα, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις προσπάθειες που έγιναν επί σειρά αιώνων προς αυτήν την κατεύθυνση.

Το παράδειγμα της αρχαιότητας μας διδάσκει ακριβώς αυτό. Τη μεταφορά δηλαδή του ανθρώπινου σώματος στην αρχιτεκτονική σε επίπεδο οπτικής αναφοράς (αναλογίας αλλά και μορφής σε κάποιες περιπτώσεις). Η σχέση δηλαδή σώματος και αρχιτεκτονικής στην αρχαιότητα συνίσταται επακριβώς στην επίλυση του αρχιτεκτονήματος σαν να ήταν σώμα. Μελετάται εξονυχιστικά η ανθρώπινη αναλογία, η οποία θεωρείται προπομπός της αρμονίας (τελειότητας), και μεταφέρεται στο κτίριο ακέραια ή πολλαπλασιασμένη. Ωστόσο αυτή η κατεύθυνση, κινείται απλά σε μιμητικό επίπεδο, δεν συνιστά εμπειρία βιώσιμη και νοηματοφόρο. Επίσης, δεν αποτελεί πληροφορία αναγνώσιμη από τον χρήστη, καθώς βρίσκεται κρυμμένη πίσω από «ενδύσεις» (μετρήσεις, αποτυπώσεις), που ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να συλλάβει οπτικά.

Οι αρχαιοελληνικοί ρυθμοί
Οι  αναλογίες του σώματος αντιστοιχούνταν σε αναλογίες κτηρίων και τμημάτων τους. Οι τρεις κλασσικοί ρυθμοί της αρχαιότητας είναι ένα αρκετά καλό παράδειγμα διαίρεσης και διαστασιοποίησης του ανθρώπινου σώματος και μεταφοράς του στην αρχιτεκτονική σύνθεση και κατασκευή συγκεκριμένων στοιχείων - μελών μίας ολότητας, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις, του συνόλου του αρχιτεκτονικού έργου. Έτσι, και οι τρεις αυτοί ρυθμοί (δωρικός, ιωνικός, κορινθιακός), μέσω της κατασκευαστικής και οπτικής τους έκφρασης, δηλαδή των κιόνων τους, ενέχουν μια σειρά συμβολισμών και μετρικών σχέσεων με το ανθρώπινο σώμα.

Ο δωρικός κίονας - στιβαρός, σοβαρός - εκπροσωπούσε το ανδρικό σώμα και για το λόγο αυτό έπρεπε να εκπέμπει μια αρρενωπότητα η οποία έγκειται στη λιτότητα του σχεδιασμού του και στην απουσία διακοσμητικών και μορφολογικών στοιχείων τα οποία δεν εξυπηρετούν κανένα λειτουργικό σκοπό. Η σχέση διαμέτρου/ύψους στο δωρικό κίονα είναι 1/6, ακριβώς δηλαδή μια αναλογία η οποία απαντάται και στο ανθρώπινο σώμα (διάμετρος ποδιού/ύψος ανθρώπου). Σημαντικό είναι να αναρωτηθεί κανείς το λόγο για τον οποίο επιλέγεται η συγκεκριμένη αναλογία και όχι κάποια άλλη από τις τόσες που μπορούν να καταγραφούν στο ανθρώπινο σώμα. Το ανθρώπινο πόδι, είναι αυτό που στηρίζει όλο το βάρος του σώματος, αποτελεί δηλαδή το στατικό στοιχείο στήριξης του συνόλου του σώματος μας, επομένως έχει αποδειχθεί ότι μία τέτοια αναλογία είναι ικανή να «λειτουργήσει» χωρίς αστοχία έτσι το σώμα του κίονα δεν θα μπορούσε να το στηρίξει καλύτερα παρά «η διάμετρος του ποδιού του». Και μάλιστα η αναγωγή αυτή δε μένει μόνο σε στατικό επίπεδο αλλά και σε αρχιτεκτονικό, αφού αυτή πιθανότατα είναι και η καλύτερη αναλογία (οπτική σχέση) μεταξύ σώματος και ποδιού (βάσης), αν θεωρήσουμε το ανθρώπινο σώμα ως πρότυπο αρμονίας και ομορφιάς. Ένα άλλο στοιχείο το οποίο υπάρχει στο δωρικό κίονα (και γενικότερα στους κίονες της αρχαιότητας) είναι η έντασή τους, για την οποία έχουν γίνει πολλές μελέτες, η οποία τονίζει το γεγονός ότι ο κίονας «φέρει» το φορτίο του θριγκού σαν άνθρωπος ο οποίος κουβαλώντας κάτι βαρύ, «φουσκώνει» από τη δύναμη την οποία ασκεί.

Η εξέλιξη του δωρικού κίονα, ο ιωνικός, είχε πλέον αποκτήσει πιο ραδινές αναλογίες αντάξιες του γυναικείου σώματος το οποίο και εκπροσωπούσε. Για το λόγο αυτόν η σχέση διαμέτρου ύψους αλλάζει και γίνεται 1/8 (από 1/6). Παραμένει λιτός και σεμνός, ωστόσο εμπλουτίζεται με κάποια νέα στοιχεία που τον κάνουν να μοιάζει περισσότερο θηλυκός. Αυτά είναι η σπείρα στην βάση του κατ' αναλογία των σανδαλιών, οι έντονες ραβδώσεις ανάλογες των πτυχώσεων των γυναικείων ενδυμάτων, οι έλικες στο κιονόκρανο ανάλογες των μαλλιών της κεφαλής και άλλα μικρά διακοσμητικά στοιχεία ανάλογα των στολιδιών μιας γυναίκας. Ο ιωνικός κίονας, από πολλούς θεωρήθηκε ο «εκπρόσωπος του μετρημένου κάλλους».

Σε ένα επόμενο στάδιο, εμφανίζεται ο κορινθιακός κίονας όπου οι αναλογίες ύψους/διαμέτρου παραμένουν περίπου ίδιες με τον ιωνικό. Η διαφορά του έγκειται στο γεγονός ότι προστίθενται πλέον αρκετά διακοσμητικά στοιχεία, εμπνευσμένα από το φυτικό βασίλειο, σαν κοσμήματα, αντάξια μιας λουσάτης και νεαρής γυναίκας ή μιας πόρνης.

Ο εξανθρωπισμός του κίονα· η περίπτωση του Ερέχθειου[2]

Ο κάθε ρυθμός χρησιμοποιούνταν κατά περίπτωση, ανάλογα σε ποιον θεό ή θεά ήταν αφιερωμένος ο ναός αλλά και σε συγκεκριμένα σημεία του. Μια εξέλιξη της σχέσης μεταξύ των κιόνων και του ανθρώπινου σώματος, παρατηρούμε στο Ερέχθειο (Ακρόπολη Αθηνών). Ο κίονας πλέον, δε μένει στις αναλογίες, αλλά μιμείται πιστά την ανθρώπινη, και μάλιστα τη γυναικεία μορφή, με τις νεαρές Καρυάτιδες, οι οποίες κομψές και ανάλαφρες παραλαμβάνουν με χάρη το υπέρογκο φορτίο του μαρμάρινου μνημείου. Οι αναλογίες πλέον δεν υπονοούνται αλλά απεικονίζονται, οδηγώντας προς μια ανθρωπομορφική αρχιτεκτονική, η οποία δεν είναι παντελώς άγνωστη στην εποχή μας αλλά και σε καμία χρονική περίοδο της αρχιτεκτονικής ιστορίας.

Μελέτη των αναλογιών - Βιτρούβιος[3]
Μια επαρκώς εκτενή μελέτη και καταγραφή του ζητήματος των αναλογιών του ανθρώπινου σώματος έκανε ο Βιτρούβιος, ο οποίος παρήγαγε ένα αρκετά σημαντικό έργο το οποίο έχει διασωθεί και χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα. Το θέμα των αναλογιών τον απασχόλησε ιδιαίτερα - όπως και θα έπρεπε - σε σχέση με τη δημιουργία αρχιτεκτονικού προϊόντος.

Στο 3^ο από τα βιβλία του «Περί Αρχιτεκτονικής» μελετά τον άνθρωπο, το σώμα του δηλαδή αναφερόμενος πάντοτε στην ιδανική αναλογία, η οποία κατά τον ίδιο είναι η διαμόρφωση των μελών, αλλά και του συνόλου, βάσει ενός κοινού μέτρου, επιλεγμένων μεταξύ των στοιχείων του έργου. Παρατηρεί λοιπόν κατ' αρχάς ότι ο άνθρωπος συντέθηκε από τη φύση - η οποία δημιούργησε τα πάντα όπως τα θέλησε - με κάποιες τέτοιες σχέσεις μεταξύ των μελών του. Έτσι, η απόσταση από το πηγούνι ως την κορυφή του μετώπου αντιστοιχεί στο ένα δέκατο του συνολικού ύψους του, από τον καρπό ως την άκρη του δείκτη ενός ανοικτού χεριού επίσης στο ένα δέκατο, από το πηγούνι ώς την κορυφή του κεφαλιού στο ένα όγδοο, από το επάνω μέρος του στέρνου ως τις ρίζες των μαλλιών στο ένα έκτο, από το μέσο του στήθους ως την κορυφή του κεφαλιού στο ένα τέταρτο, ενώ η απόσταση από το κάτω άκρο του πηγουνιού ως τα ρουθούνια αντιστοιχεί στο ένα τρίτο του ύψους του προσώπου, από το κάτω όριο της μύτης ως το μέσο των φρυδιών επίσης στο ένα τρίτο όπως και από το μέσο των φρυδιών ως τις ρίζες των μαλλιών, και τέλος βλέπει ότι το μήκος του πέλματος αντιστοιχεί στο ένα έκτο του συνολικού ύψους του σώματος, ο βραχίονας αντιστοιχεί στο ένα τέταρτο του συνολικού ύψους και το εύρος του στήθους επίσης στο ένα τέταρτο.

Στη συνέχεια εντοπίζει τον ομφαλό ως κεντρικό σημείο του ανθρώπου, μέσω του οποίου βρίσκει στο ανθρώπινο σώμα τα σχήματα ενός κύκλου και ενός τετραγώνου.  Έτσι όταν ο άνθρωπος σταθεί με τα χέρια και τα πόδια του σε έκταση, μπορούμε να χαράξουμε έναν κύκλο με κέντρο τον ομφαλό και να εφάπτεται ταυτόχρονα και στα ακραία σημεία των τεσσάρων άκρων. Όταν ο ίδιος άνθρωπος σταθεί όρθιος με μόνον τα χέρια σε πλήρη έκταση παράλληλα με το επίπεδο του εδάφους, τότε υπάρχει ένα τετράγωνο σχήμα στο οποίο εφάπτονται τα άκρα των χεριών, της κεφαλής και των ποδιών. Αυτός είναι ο περιβόητος «άνθρωπος του Βιτρούβιου».

Το συμπέρασμά του από τη μελέτη αυτή των αναλογιών και του ανθρώπου είναι το εξής: από τη στιγμή που η Φύση συνέθεσε το σώμα κατά αυτόν τον ιδιαίτερο τρόπο, ώστε οι σχέσεις των μελών του να αντιστοιχούν στη μορφή του συνόλου, δικαίως καθόρισαν («οι αρχαίοι») ότι κατά την οικοδόμηση των περίφημων οικοδομημάτων τους, των ναών τους, θα πρέπει να υπάρχει ακριβής, έμμετρη σχέση μεταξύ των διακριτών μελών τους και της - αντιληπτής ως συνόλου - μορφής του έργου. Γενικότερα λοιπόν η έννοια της αναλογίας θα πρέπει να είναι οδηγός της σύνθεσης και διακριτή στα μάτια του θεατή ώστε το αποτέλεσμα να αγγίζει την έννοια του «αρμονικού» και του «ωραίου».

του Χριστόφορου Ι. Λαζαρίδη, Αρχιτέκτονα

Σημειώσεις

[1] Pierre von Meiss, Elements of architecture, from form to place, Van Nostrand Reinhold, παράγραφος 4.1, Anthropomorphism and architecture, σελ. 57
[2] Πανταζής, Ευάγγελος, (2006/2009), Σχέση της αρχιτεκτονικής και του ανθρώπινου σώματος μέσα στην ιστορία, για το μάθημα 2Θ1 17 Τόπος, Χώρος, Φύλο, τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ, διδάσκουσα: Σάσα Λαδά
[3] Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής (μτφρ. Παύλος Λέφας), Αθήνα, Εκδόσεις Πλέθρον, τόμοι 1,2 και 3. Το υποκεφάλαιο «Μελέτη των αναλογιών - Βιτρούβιος» αποτελεί μετάθεση πληροφοριών που αντλήθηκαν από τους παραπάνω τόμους της σειράς Περί Αρχιτεκτονικής.