Το Φάντασμα της Παιδείας

Και να, που καταλήξαμε στην "παιδεία"! Πριν ήταν ο "πολιτισμός", ακόμα πιο πριν ήταν η "πολιτική", και τώρα, όπου βρεθείς κι όπου σταθείς, ένα νέο καταστάλαγμα εμφανίζεται σαν μαγικό φίλτρο, σαν τη φιλοσοφική λίθο των αλχημιστών, για την "έξοδο από την κρίση"... (και για πάσα άλλη νόσο και μαλακία). Παιδεία (με υπονοούμενο το πι κεφαλαίο) -- αμπιγέ, βέβαια, με την "ανάκαμψη". Μη διανοηθείς, ωστόσο, να ρωτήσεις: «συγνώμη, κύριε... τι ακριβώς εννοείτε λέγοντας "παιδεία"... (ποιος είστε)». Ρώτα, καλύτερα, αν υπάρχει ζωή στο διάστημα.

Λες κι η "παιδεία" είν' ένα (κάτι σαν φυσικό) απόθεμα κάπου έτοιμο, ένα κοίτασμα -- που εμάς περίμενε. Αφού εξαντλήσαμε, π.χ., τον "πολιτισμό" (μας) σ' όλους τους δυνατούς συνδυασμούς -- "πολιτικό" πολιτισμό, "νομικό", "αναπτυξιακό", "τουριστικό", "αθλητικό", "μουσειακό" κοκ. --, κι αφού προηγήθηκε η "δικαίωση του (πολιτικού) αγώνα" σε κάθε πτυχή της μεταπολιτευτικής δημόσιας (κι ιδιωτικής) ζωής, τώρα ανασύρεται (απ' τα έγκατα της σπηλιάς του Πλάτωνα) κάτι σαν το υπερ...όπλο της αρετής των Ελλήνων, ή το πασπαρτού του δαιμόνιου της Φυλής, στο ύψος των εκτάκτων περιστάσεων.

Εντωμεταξύ, όλον αυτόν τον καιρό, η (θεσμική μας καλή) αρχιτεκτονική φιγουράριζε μόνιμα μες στα κάδρα που φωτογράφιζαν τον "πολιτισμό" (παλιότερα την "πολιτική") με την εκλεκτή συνοδεία τους. Τελευταία, κι αυτό το προνόμιο είχε χαθεί. Τη διακρίναμε, την αρχιτεκτονική, να στριμώχνεται με χίλια ζόρια ανάμεσα σε διάφορες άλλες φάτσες, για να μη λείψει κι η μούρη της τελείως απ' το ντοκουμέντο. Κατά το ίδιο χρονικό διάστημα επίσης, παίζονταν και το ψυχόδραμα της χαμηλής της -- χαμηλότατης -- αναγνωρισιμότητας (κι εκτίμησης) απ' το κοινό, που 'δειχνε άλλες, "αποκλίνουσες", προτιμήσεις. Τόσο το χειρότερο για το "κοινό", βέβαια, που κατάφερνε να μένει "απολίτιστο", όταν δεν ήταν κι "απολίτικο" μαζί. Τώρα (το κοινό) θα υποστεί διαπαιδαγώγηση. Ας λάβουμε υπόψη, όμως, τι τρέχει κι αλλού -- για την ακρίβεια, τι τρέχει από αλλού (κατά πάνω μας), ως ένα ακόμα εξωχώριο και πολύ προβαλλόμενο μοντέλο πειθαναγκασμού για τη "διαπαιδαγώγησή" μας.

Απ' τη σκιά των πρόσφατων τρανταχτών παραδειγμάτων [κατάρρευσης] της νεοφιλελεύθερης οικονομίας και πολιτικής -- όπως το (επειδοσιακό) Μιλάνο, η (ανταγωνιστική) Βαρκελώνη, ακόμα και το "ιρλανδικό θαύμα" --, ξεμυτάνε, πολύ επιδέξια, τα νέα υποδείγματα "πολιτισμού", της "nice" (όπως έχει ονομαστεί τώρα) οικονομίας και πολιτικής. Απ' τη Βαρκελώνη, ας πούμε, ώς την Κοπεγχάγη ξαφνικά, έχουμε μια σεισμική μετατόπιση παραδείγματος. Βάλε μαζί και καμιά ντουζίνα (βόρειων κι "υπερβόρειων") πόλεων και κωμοπόλεων [στις οποίες έχουν πέσει πάνω τους όλοι οι μελετητές... για την επιβεβαίωση, κατά τ' άλλα, μιας αυτο-εκπληρούμενης ...προφητείας] μ' ενεργειακή αυτάρκεια, μ' ολοκληρωμένη "ανακύκλωση", σίγουρα άψογα πεζοδρόμια (κυρίως καθαρά), "αφομοιωμένους" μετανάστες (δηλαδή, όσους ακριβώς χρειάζεται, και διακριτικούς σαν να μην υπάρχουν) -- ασφάλεια. [Επιπλέον, δικαιολογημένη ανησυχία για τον υπερπληθυσμό στον πλανήτη, επειδή σαν έξυπνοι άνθρωποι που είναι, αντιλαμβάνονται ότι "υπερπληθυσμός" μπορεί να 'ναι και οι ...ίδιοι.] Έχουμε μαζί, επί τροχάδην, και τα συστατικά του υποδείγματος μιας "global city", όπως άρχισαν τελευταία να την περιφέρουν από δω κι από κει.

Κι ένα απ' τα νόστιμα που κυκλοφορούν τελευταία: στη διάθεση των πολιτών, για τη μετακίνησή τους μέσα στην πόλη τους, υπάρχουν ώς και δημοτικά ποδήλατα με GPS... Σ' αυτά τα (πράσινα) πρότυπα δημόσιας ασφάλειας, τι ρόλο παίζει ο πλεονασμός του (αυτο)εντοπισμού; Δεν φτάνει η ίδια η επιχείρηση της ποδηλατοδρόμησης; Υπάρχει περίπτωση να κλέψει ποδήλατο ο "ενεργός" πολίτης; Τα ποδήλατα δεν πρόκειται να πάθουν τίποτα, όμως φαίνεται ότι οι μόνοι που φοβούνται μη χαθούν είναι οι ίδιοι οι ...ποδηλάτες (μέσα στον ίδιο τον ποδηλατόδρομό τους) -- και ποιον να ρωτήσουν ανάμεσα σε τόσους ...ομοίους τους; Στις αρχαϊκές πόλεις τοποθετούσαν συμβολικά στις πύλες των τειχών τους αγάλματα λεόντων, σ' αυτές τώρα τις πολιτείες τοποθετούνται (προληπτικά) συστήματα γεωγραφικού εντοπισμού, ακόμα κι εκεί που δεν χρειάζονται, είτε χρειάζονται είτε όχι, -- σαν να πρόκειται να φύγουν κι οι ίδιες (μαζί με τους κατοίκους τους).

Τα παραπάνω, ωστόσο, δεν μειώνουν το γεγονός ότι πρόκειται για υπαρκτές (και χαριτωμένες δίχως άλλο) ουτοπίες σε μινιατούρα. Μικρές Κιβωτοί, που στο διάβα της ιστορίας του εικοστού αιώνα, δεν το 'χαν σε τίποτα να μετατραπούν μέσα σε μια νύχτα, από εξαιρετικά δοχεία ζωής, σ' υποδοχές εξαίρεσης κάθε είδους (οικονομικής, πολιτικής, φυλετικής). [«Όλες οι ουτοπίες έχουν τη σκοτεινή πλευρά τους» -- Ballard.] Δεν θα 'πρεπε να εκπλησσόμαστε, καθώς οι σχεδιαστικές τους αρχές μπορούσαν να δουλέ-ψουν μια χαρά κι έτσι κι αλλιώς.

Στις εν λόγω τεταρτοκοσμικές περιοχές περιβαλλοντικής και κοινοτικής συνείδησης (κι εγρήγορσης), το ζήτημα της "education" τίθεται μαζί με το "ηθικό πρόβλημα". Κατά δω μεριά, η "παιδεία" κουβαλάει και κάτι περίεργες συνηχήσεις. Αποτελεί, μήπως, έκπληξη που η σπαραξικάρδια διαπίστωση της έλλειψης, τελικά, "παιδείας" χαρακτηρίζεται συν τοις άλλοις -- τελείως αυτονόητα ή αβασάνιστα -- ως "εθνικό" πρό-βλημα; Το πρόβλημα, όμως, βρίσκεται ακριβώς σ' αυτόν τον ίδιο τον ορισμό του άγνωστου δια του αγνώ-στου [Κούντερα].

Ωστόσο, η "παιδεία" [η ιλλινική παιδεία, εν προκειμένω] δεν είναι κάτι σαν αρχή ή αφετηρία, αλλά μάλλον ιστορικό εκάστοτε αποτέλεσμα -- καθόλου στέρεο ή δεδομένο. Δεν είν' αίτιο ή καταγωγή, αλλά αιτιατό και αιτούμενο -- χωρίς να της παρέχεται (από πού;) η οποιαδήποτε προήγηση ή υπεροχή της εξαιρετικότητάς της έναντι των "άλλων" και της (εκάστοτε υπέροχης κι εξαιρετικής) κουλτούρας τους. Είναι πασιφανές, επίσης, ότι, τώρα ιδιαίτερα, "παιδεία" σε συνθήκες (κηρυγμένης) "έκτακτης ανάγκης", (κηρυγμένου) "εθνικού συναγερμού", (κηρυγμένης) "κατάστασης πολιορκίας" [π.χ. από τις "Αγορές"], δεν μπορεί παρά να σημαίνει διαπαιδαγώγηση από κείνη και προς όφελος εκείνης, που κατέχει τη νομιμοποίηση (δηλαδή την ισχύ) να κηρύξει όλες αυτές τις περιστάσεις ως έκτακτες, και που δεν είν' άλλη από την ιξουσία (σ' όλες της τις κλίμακες και σ' όλα της τα μεγέθη).

Λέγαμε, λοιπόν, ότι κατά έναν περίεργο λόγο οι εγχώριοι "απαίδευτοι" δεν κατόρθωναν (παρ' όλες τις φιλότιμες ας πούμε προσπάθειές τους) να ενστερνιστούν τα υποδείγματα του (ελευθεριακού) Άμστερνταμ απ' το '80, του βαρκελωνισμού της δεκαετίας του '90, του (ηνωμένου) Βερολίνου της νέας χιλιετίας. Μάλ-λον κάτι δεν πήγαινε καλά με τη ...μετάφραση.

Αλλά δεν πειράζει! Τώρα, η αποκρυφιστική γλώσσα του νέου παραδείγματος, της (καθαρής και nice) "πλανητικής" κι "αειφόρου" Κοπενχάγης του 2010, μας λέει το εξής: Αν ως χώρα δεν κατασκευάζεις ποδήλατα (ας πούμε), αν δεν παράγεις καν (οικολογικά) υλικά για πεζόδρομους και ποδηλατόδρομους, αν για κάποιους λόγους έχασες το τραίνο των "nice" μηχανισμών και συστημάτων απέ, αν, τέλος πάντων, δεν γίνεται να καναλιζάρεις την (όποια) παραγωγή σου -- αυτό που σερβίρεται ως "καινοτομία" [μπλιαχ!] -- στη γραμμή του niceism, έχεις τη δυνατότητα να διαθέσεις τους ίδιους τους ανθρωπο-βιολογικούς σου πόρους (με τη συσκευασία που θα γράφει "ενεργός πολίτης"), συμβάλλοντας έτσι στην τροφοδοσία του ...τεταρτογενούς τομέα παραγωγής και στη διόγκωση του Τέταρτου Κόσμου. Επειδή δεν διαθέτεις [δεν κατέχεις] τα μέσα παραγωγής της "nice" οικονομίας [κι αν τα κατείχες, τι δουλειά θα κάναμε 'μεις δηλα-δή;], μπορείς να διαθέσεις το απαιτούμενο βιουλικό (το βιο-καύσιμο) για τη λειτουργία της.

Βιοκαλλιέργεια, λοιπόν, "ενεργών" πολιτών, που 'ναι μια κατ' εξοχήν υβριδική καλλιέργεια. Είναι, δηλαδή, μια διαδικασία παρέμβασης και ρύθμισης του βίου, που -- αυτή είναι η παραδοχή -- μπορεί να προσαρμοστεί και να ευδοκιμήσει στα κατά τόπους παιδαγωγικά συμφραζόμενα της βιοπαραγωγής. Σημαίνει, μ' άλλα λόγια, ότι μπορείς, επιπλέον, να συμβάλλεις στην παγκοσμιοποίηση ακόμα και μ' εθνικοπατριωτικές κορώνες -- επειδή, ακριβώς, και οι (είτε μονοπολικές είτε και πολυπολικές) πλανηταρχικές επιδιώξεις ουδόλως χαλνιόνται από εθνικοκεντρικά καμώματα.

Με τη διαπαιδαγώγηση στις κοινωνίες πειθαρχίας σου 'λεγαν τι να κάνεις και τι να μην κάνεις. Στις σημερινές κοινωνίες ελέγχου σου μαθαίνουν τι να είσαι -- κι αυτό που "είσαι" είναι δυνάμει καθολικό οπωσδήποτε. Ιδεολογικοί μηχανισμοί του ("εθνικού") κράτους πριν, μηχανισμοί της αυτοκρατορικής ιδεολογίας τώρα -- χωρίς, απαραίτητα, ν' αποκλείονται οι μεν από τους δε, ανάλογα με την εκάστοτε ...case study. Στη δική μας περίπτωση, οι συγκινητικές εκκλήσεις απ' τους εκπροσώπους της "καλής" αρχιτεκτονικής για το "έλλειμμα αρχιτεκτονικής παιδείας" στη χώρα, που δεν έκρυβαν μια αριστοκρατική (τρόπον τινά) στάση, τώρα θα ηγηθούν (σαν "ελίτ του τόπου") μιας εθνικο-πατριωτικο-αποστολικής δράσης -- χωρίς ν' αποποιούνται και τη διακριτική τους ευχέρεια για κωλοτούμπες, ανάλογα με τις εκάστοτε αυτοκρατορικές επιταγές.

Σ' αυτό το βιοπολιτικό πλαίσιο, παλιοί-καλοί στόχοι όπως, για παράδειγμα, η "συνοχή του κοινωνικού ιστού" κι η "κοινωνική [ή κοινοτική] αλληλεγγύη", που υπαγόρευαν και τους επιμέρους στόχους της αρχιτεκτονικής "σύνθεσης", απαλλοτριώνονται σήμερα από καινοφανή "παιδαγωγικά/σχεδιαστικά" παράγωγα -- σαν και την (ατομική ή εταιρική) "υπόληψη" και τη συμμετρική της (ατομική κι εταιρική) "ευθύνη". Είν' ενδεικτικό ότι, μεταξύ άλλων φτάσαμε ώς και στην αναβίωση της ...φιλανθρωπίας, μέσω του "φιλανθρωπικού" ακτιβισμού και των "φιλάνθρωπων" πρακτικών της "διανομής" ή της "προσφοράς" [01]. Καθώς, βέβαια και ταυτόχρονα, το (ενδοχώριο κι εξωχώριο) εξουσιαστικό πρόταγμα αναδιπλώνεται [να και το re-folding], κηρύσσοντας συνθήκες τώρα έκτακτης ανάγκης και τακτικότατου πειθαναγκασμού, με ποινή την πάσα κοινωνική και άλλη εξαίρεση [δηλαδή, τη γυμνή γυμνότατη βία].

Κλείνοντας, όλ' αυτά θα έχαναν την όποια "διαλεκτική" τους αξία, αν δεν υπήρχε η σκοτεινή τους πλευρά, που 'ναι κι η πιο ενδιαφέρουσα. Το πραγματικά ενδιαφέρον, λοιπόν, περνά στο ξένο της "παιδείας", που δεν είναι βέβαια ο "απαίδευτος", που επιδέχεται διαπαιδαγώγησης, -- αλλά ο βάρβαρος. Άλλωστε, από την "Πολιτεία" του Πλάτωνα, κιόλας, είχαν αποβληθεί οι ποιητές. Έτσι, η μόνιμη επωδός της επίκλησης, εδώ πέρα, της "παιδείας" καταλήγει κουραστική έως υπνωτιστική. Ή, για τις πιο "ενεργές" περιπτώσεις, συνοδεύει κιβωτούς σωτηρίας που αρμενίζουν στα βαθύτερα σκοτάδια του πλατωνισμού με βάρκα την ελπίδα.

Μένει μετέωρο, νομίζω, ακόμα το ερώτημα: κι όταν όλοι μετέλθουν της "παιδείας", όταν υποστούν τη "διαπαιδαγώγηση", σε τι θα χρειάζονται πλέον οι "πεπαιδευμένοι" αρχιτέκτονες; Στην ουτοπία που σχεδιάζουν, θα 'ναι νομοτελειακά αχρείαστοι -- οπότε, για πόσον καιρό αυτό το μαρτύριο; Θα μπορούσαν ν' αυτο-καταργηθούν από τώρα κιόλας. Ήθελα να πω, ότι (άθελά τους) ίσως αυτό να 'χει κιόλας συμβεί -- μαζί με την ουτοπία τους ευτυχώς.

Σημείωση.
[01] Αναφέρομαι στην παιδευτική και την ηθική (αξεδιάλυτα) πτυχή του περάσματος, από την κοινωνική "πρόνοια", στη "φιλανθρωπική" πλευρά της ...niceity. Ενημερωτικά τελείως, όσον αφορά τη "διανο-μή" βλ. για την επιχώρια "Κιβωτό" στο Ενημερωτικό Δελτίο του ΤΕΕ, κι όσον αφορά την "προσφο-ρά" βλ. σχετικά το αυτοκρατορικότατο "World of Giving" (του J. Inaba) στο bldgblog.