Ιστορική αρχιτεκτονική της Περσίας

Η Περσική αρχιτεκτονική αναπτύχθηκε σε μια ευρύτατη περιοχή όπου βρίσκονται οι σημερινές χώρες Ιράν, Ιράκ, Αζερμπαϊτζάν, Τουρκμενιστάν, Αφγανιστάν, Ουζμπεκιστάν και Καζακστάν. Χρονικά, η Περσική αρχιτεκτονική αναπτύχθηκε σε τέσσερις περιόδους. Την πρώτη περίοδο ήταν μέρος της Μεσοποταμιακής αρχιτεκτονικής. Ιδιαίτερη δημιουργική άνθιση είχε τις περιόδους των Αχαιμενιδών και των Πάρθων - Σασσανιδών.

Επιτομή της είναι η Ισλαμική Περσική Αρχιτεκτονική.
Η συγκριτική μελέτη αυτής της αρχιτεκτονικής είναι εντυπωσιακή, καθώς δείχνει σύνθετες αλληλεπιδράσεις. Δεχθηκε επιδράσεις (input) κυρίως από την Ελληνική και την Πρώιμη Ισλαμική Αρχιτεκτονική, αλλά και από την Αρχιτεκτονική των Χετταίων και την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Αρχιτεκτονική. Επέδρασε (output) στην Ορθόδοξη Ρωσική Αρχιτεκτονική, στην Αρχιτεκτονική των Σουλτανάτων του Ντεκάν και κυρίως στην Ινδομογγολική Αρχιτεκτονική των Ινδιών.

Μέσω της Περσικής αρχιτεκτονικής βλέπουμε μια χωροχρονική πορεία, με κατεύθυνση από τη Δύση προς την Ανατολή, με κορύφωση στο μαυσωλείο Ταζ Μαχάλ.

 

 

Μεσοποταμιακή Αρχιτεκτονική (3500 π.Χ. - 540 π.Χ.)
Ο πολιτισμός των Ελαμιτών, με κέντρα την Ανσάν, τα Σούσα και την Τσόγκα Ζανμπίλ, στο σημερινό νοτιοδυτικό Ιράν, ήταν μέρος του Μεσοποταμιακού Πολιτισμού.

Οι πρώτες πόλεις δημιουργήθηκαν στη Μεσοποταμία, το 3500 π.Χ. και άρχισαν να περιτειχίζονται από το 2800 π.Χ. Είχαν ένα ιεραρχημένο οδικό δίκτυο με κύριους δρόμους, με πλάτος που έφθανε μέχρι τα 3 μέτρα, και με στενούς δευτερεύοντες. Στη δόμηση εφαρμόζονταν αυτό που σήμερα ονομάζουμε συνεχές σύστημα. Οι κατοικίες ήταν μονώροφες ή διώροφες και ορισμένες διέθεταν εσωτερικό αίθριο.

Τα κτίριά τους κατασκευάζοντο από οπτόπλινθους και από πλίνθους αποξηραμένους στον ήλιο.

Τα θρησκευτικά τους έργα ήταν μεγάλης κλίμακας και κατασκευάζοντο  εφαρμόζοντας ακριβείς γεωμετρικές χαράξεις.

Ο χαρακτηριστικότερος οικοδομικός τύπος της Μεσοποταμιακής αρχιτεκτονικής είναι το ζιγκουράτ. Άρχιζαν να κτίζονται το 2700 π.Χ και σήμερα διασώζονται 32 ζιγκουράτ.

Το ζιγκουράτ είναι μια συμπαγής, ογκώδης, βαθμιδωτή, πυραμιδοειδής κατασκευή, που στην ανώτερη στάθμη του εδράζεται ένας ναός. Η πρόσβαση στο ναό πραγματοποιείτο με εξωτερικές κλίμακες. Ο πυρήνας του κατασκευάζετο από πλίνθους αποξηραμένους στον ήλιο και οι εξωτερικές του επιφάνειες από οπτόπλινθους, που σε ορισμένες περιπτώσεις είχαν εξωτερική εφυάλωση και καλύπτοντο από πίσσα ώστε να δημιουργείται μια στεγανή επιφάνεια.

Ορόσημο του τέλους των πολιτισμών της Μεσοποταμίας είναι το 539 π.Χ., όταν ο Κύρος Β΄ ο Μέγας κατέκτησε τη Βαβυλώνα.

 

Ζιγκουράτ Τσόγκα. (Πηγή Λίνα Μετινίδου)

 

Αρχιτεκτονική των Αχαιμενιδών (550 π.Χ. - 330 π.Χ.)
Ο Κύρος Β΄ ο Μέγας (550 - 530 π.Χ.), της φυλής των Αχαιμενιδών, κατέκτησε τα Εκβάτανα και δημιούργησε την πανίσχυρη Περσική αυτοκρατορία. Κατέκτησε τις Ελληνικές πόλεις της Ιωνίας και όλη τη Μικρά Ασία, καθώς και το βασίλειο της Βαβυλωνίας, όπου ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Ο Δαρείος Α΄ (522 - 486 π.Χ.) επεξέτεινε την αυτοκρατορία του μέχρι την καρδιά της Αιγύπτου. Ο Δαρείος Α΄ και ο διάδοχός του Ξέρξης (486 - 465 π.Χ.) ηγήθηκαν των Περσικών πολέμων εναντίον των Ελληνικών πόλεων.

Οι Πέρσες, όταν πρωτοαντίκρισαν την λαμπρή αρχιτεκτονική της Μικράς Ασίας,  της Αιγύπτου και της Ελλάδας, έθεσαν ως στόχο να δημιουργήσουν μια αρχιτεκτονική που να μην υστερεί. Το φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα άρχισε να υλοποιείται στις Πασαργάδες, από το 546 π.Χ. που έγιναν πρωτεύουσα.

Επί Καμβύση Β' (530 - 522 π.Χ.) η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε από τις Πασαργάδες στα Σούσα. Το 515 π.Χ. ο Δαρείος Α΄ άρχισε να κτίζει το Ανακτορικό Συγκρότημα της Περσέπολης που το κατέστησε θρησκευτικό, τελετουργικό και οικονομικό κέντρο της αυτοκρατορίας. Το συγκρότημα αυτό περιλαμβάνει το Παλάτι του Δαρείου Α΄, το Παλάτι του Ξέρξη Α΄, την Αίθουσα του Θρόνου, την Αίθουσα των Ακροάσεων και πολλούς χώρους διοίκησης, αποθήκες, κλπ.

Η αρχιτεκτονική των Αχαιμενιδών, ενώ διέθετε την πλούσια κληρονομιά της Μεσοποταμιακής αρχιτεκτονικής και επιδράσεις απο την αρχιτεκτονική των Χετταίων, επηρεάστηκε περισσότερο από την Ελληνική αρχιτεκτονική. Δεν είναι τυχαίο ότι στην διεθνή έκδοση Taschen, η αρχιτεκτονική των Αχαιμενιδών περιλαμβάνεται στον τόμο "Greece". Οι βασιλικοί χώροι είναι υπόστυλοι με μαρμάρινους κίονες, κιονόκρανα και δοκούς, που κτίσθηκαν από Έλληνες τεχνίτες από την Ιωνία και τη Λυκία, οι οποίοι εφήρμοσαν τις γνώσεις τους από τη δόμηση Ελληνικών ναών.

Οι μνημειακές κλίμακες που οδηγούν στην Αίθουσα Ακροάσεων της Περσέπολης, κοσμούνται με άριστα διατηρημένα ανάγλυφα. Αυτά τα ανάγλυφα αποτυπώνουν τον χαρακτήρα της τέχνης των Αχαιμενιδών. Παριστάνουν μία πομπή στρατιωτών, καθώς και υπηκόων από όλη την αυτοκρατορία που έρχονται ως "προσκυνητές" και δώρα φέροντες, στον βασιλέα. Όμως η πομπή παρουσιάζει αυστηρά στυλιζαρισμένες μορφές, υποταγμένες στη δεσποτική τάξη, σε αντιδιαμετρικά αντίθετο πνεύμα από την ανάλογη, γεμάτη ζωντάνια πομπή των Παναθηναίων στις μετόπες του Παρθενώνα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ιερά της Ζωροαστρικής τους θρησκείας, με ανοιχτή πυρά, τα οποία άρχισαν να κτίζονται επί Αχαιμενιδών, αλλά πολλαπλασιάστηκαν στις περιόδους των Πάρθων και των Σασσανιδών.

Οι λαξευτοί τάφοι του Δαρείου και του Αρταξέρξη εντάσσονται στη λαμπρή παράδοση της λαξευτής αρχιτεκτονικής της δυτικής Ασίας. Τα ανάγλυφα έχουν επιρροές από τα ανάγλυφα των Χετταίων, όπως αυτά της Γιαζιλίκαγια.

Το τέλος της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών ήρθε με την κατάληψή της από τον Μέγα Αλέξανδρο και την πυρπόληση της Περσέπολης (330 π.Χ.).

 

(Αριστερά) Ανάκτορα Περσέπολης - κάτοψη (πηγή Public domain), (Δεξιά) Η Πύλη των Εθνών, Περσέπολη. (πηγή Λίνα Μετινίδου)

(Αριστερά) Αίθουσα Ακροάσεων, Περσέπολη, (πηγή Λίνα Μετινίδου), (Δεξιά) Τάφος Δαρείου, Περσέπολη (πηγή Λίνα Τουρλίδα)

 

Αρχιτεκτονική των Πάρθων και των Σασσανιδών(240 π.Χ. - 651 μ.Χ.)
Μετά την κατάκτηση της Περσίας από τον Μέγα Αλέξανδρο, ιδρύθηκε το βασίλειο των Σελευκιδών. Οι Πάρθοι, μια Σκυθική φυλή, κατέλαβαν την Παρθία (250 - 238 π.Χ.) στο βορειοανατολικό σημερινό Ιράν, που ανήκε στο βασίλειο των Σελευκιδών. Ακολούθως κατέκτησαν τη Μεσοποταμία (141 π.Χ.) και άνοιξαν τον Δρόμο του Μεταξιού. Στη συνέχεια επεκτάθηκαν στην περιοχή της Μηδείας και μέρους της Αρμενίας.

Το 224 μ.Χ., οι Σασσανίδες κατέλυσαν την αυτοκρατορία των Πάρθων και ίδρυσαν τη δική τους. Η αυτοκρατορία τους έλαβε τεράστια έκταση, αποτελούμενη από τα εδάφη του σημερινού Ιράν, του Ιράκ, της Αρμενίας, του Αφγανιστάν και μέρους της Τουρκίας, της Συρίας, του Πακιστάν και της Αραβίας. Περί το 600 μ.Χ., προσήρτησε ακόμα τα εδάφη της σημερινής Αιγύπτου, της Ιορδανίας, του Λιβάνου, του Ισραήλ και της Παλαιστίνης.

Οι Πάρθοι κατασκεύασαν τα πρώτα εϊβάν (iwan). Το εϊβάν είναι θολοσκεπής ημιυπαίθριος χώρος, μεγάλου ύψους, που χρησιμοποιείται κυρίως ως διαμόρφωση εισόδου σε παλάτι ή σε ναό ή και για ανάπαυση υπό σκιά. Το παλαιότερο σωζόμενο είναι αυτό που κατασκευάσθηκε από τους Σασσανίδες στο παλάτι του Σαπώρ Α' στη Κτησιφώντα.

Τον 6^ο αιώνα μ.Χ. οι Σασσανίδες κατασκεύασαν το Μέγα Τείχος του Γκοργκάν, μήκους 195 χιλιομέτρων και πλάτους 6 έως 10 μ., που κατά άλλη εκδοχή κατασκευάσθηκε παλαιότερα από τους Πάρθους. Είναι το μεγαλύτερο τείχος μετά το Σινικό Τείχος. Ονομάζεται και "Κόκκινο Φίδι", επειδή κατασκευάσθηκε από κόκκινους πλίνθους.

Η αυτοκρατορία των Σασσανιδών καταλύθηκε από τους μουσουλμάνους, μετά από τη μάχη του Νεχαβέντ  και τη δολοφονία του τελευταίου τους αυτοκράτορα (651 μ.Χ.).

 

(Αριστερά) Κάστρο Ναρίν (πηγή Λίνα Τουρλίδα), (Δεξιά) Παλάτι Σαπώρ Α', Κτησιφών (πηγή Public domain

 

Ισλαμική Περσική Αρχιτεκτονική (900 μ.Χ. - 1760 μ.Χ.)
Η Ισλαμική Περσική Αρχιτεκτονική δημιουργήθηκε από την ανάπτυξη του Ισλαμισμού στο πολιτιστικό υπόβαθρο της Περσίας των Αχαιμενιδών, της Ελληνιστικής Περσίας, των Πάρθων και των Σασσανιδών. Αφομοίωσε δημιουργικά τις αρχιτεκτονικές κατακτήσεις όλων των πολιτισμών που προήλθαν από τη Μεσόγειο και τη δυτική Ασία και στη συνέχεια έδωσε τη σκυτάλη στους Ινδομογγόλους .

Ξεκίνησε περί το 900 μ.Χ. επί Σαμανιδών, στην περιοχή του σημερινού Ουζμπεκιστάν. Ακολούθησε η ανάπτυξή της επί Σελτζούκων. Συνολικά, εκτός από το Ουζμπεκιστάν, αναπτύχθηκε και στο σημερινό Ιράν και σε περιοχές γειτονικών του χωρών, στο σημερινό Αφγανιστάν και Πακιστάν.

Η πιο εκρηκτική εξέλιξη στην ιστορία της Ασίας ήταν οι εισβολές των Μογγόλων του Τζένκινς Χαν (1206-1227) και των διαδόχων του, που δημιούργησαν την αχανή αυτοκρατορία των Μογγόλων. Η διάδοχός της αυτοκρατορία των Τιμουριδών (1370-1507), που ίδρυσε ο Ταμερλάνος, έφθασε να εκτείνεται από τη βόρεια Συρία μέχρι τη δυτική Κίνα. Διάδοχοι των Τιμουριδών ήταν οι  δυναστείες των Σαϊμπανιδών στην Κεντρική Ασία, των Σαφαβιδών στο Ιράν και των Ινδομογγόλων στις Ινδίες.

Σε αυτές τις γεωπολιτικές σχέσεις οφείλεται η ανάπτυξη και η διάδοση της Ισλαμικής Περσική Αρχιτεκτονικής.

Τα κέντρα της Σαμαρκάνδης και του Ισφαχάν είναι τα σημαντικότερα θησαυροφυλάκια της Ισλαμικής Περσικής Αρχιτεκτονικής. Οι κεντρικές τους πλατείες, Registan και Maidan-i Naqshi-i Jahan αντιστοίχως, έχουν συγχρόνως χρήσεις εμπορικές, θρησκευτικές και αναψυχής και περιβάλλονται από υπέροχα μνημειακά κτίρια.

Τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής τους είναι το εϊβάν, ο διπλός τρούλος και οι πολύχρωμες κεραμικές επενδύσεις.

Κληρονόμησαν το εϊβάν από τους Πάρθους, αλλά το ανέδειξαν μορφολογικά, ώστε να αποτελεί ζωτικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής τους.

Οι τρούλοι τους έχουν διπλό κέλυφος. Το εσωτερικό κέλυφος είναι ο θόλος που στεγάζει τον εσωτερικό χώρο, ανταποκρινόμενος στις κτιριοδομικές απαιτήσεις του. Το εξωτερικό κέλυφος φθάνει σε ύψος μέχρι 14 μ. πάνω από το εσωτερικό έχει καμπυλόμορφη επιφάνεια, που γεωμετρικά προκύπτει από την περιστροφή καμπύλης περί κατακόρυφο άξονα, και έχει στόχο να λειτουργεί ως τοπόσημο. Το διάκενο μεταξύ των δύο κελυφών προσφέρει θερμομόνωση, αλλά και θαυμάσια ακουστική στον εσωτερικό χώρο, με κατάλληλες διαμορφώσεις.

Οι κεραμικές επενδύσεις δημιουργούν εκπληκτικές επιφάνειες με σύνθετα γεωμετρικά μοτίβα, καλλιγραφία και έντονη πολυχρωμία. Είναι η συνέχεια της παράδοσης της Νέας Βαβυλωνιακής αυτοκρατορίας.

Σημαντική μεγακατασκευή είναι η Γέφυρα Κχατζού, στον ποταμό Zayandeh, στο Ισφαχάν. Είναι ένα πανέμορφο δείγμα της κοσμικής Ισλαμικής Περσικής αρχιτεκτονικής που λειτουργεί και σαν υδατοφράκτης με θυρίδες-δικλίδες, που ρυθμίζουν τη ροή και τις εκατέρωθεν στάθμες του ποταμού.

 

(Αριστερά) Τζαμί Σέιχ Λόφτ Αλάχ, Ισφαχάν (πηγή Λίνα Τουρλίδα), (Δεξιά) Τάφος Ισμαήλ Σαμανί (πηγή Λίνα Μετινίδου)

(Αριστερά) Τζαμί Μαγκχοκί Αττάρ (πηγή Λίνα Μετινίδου), (Δεξιά) Μιναρές Καλυάν (πηγή Λίνα Μετινίδου)

(Αριστερά) Τζαμί Μπίμπι-Χανίμ (πηγή Λίνα Μετινίδου), (Δεξιά) Τζαμί Κουκ-Γκουμπάζ (πηγή Λίνα Μετινίδου)

(Αριστερά) Μαυσωλείο Γκουρ-ι-Εμίρ (πηγή Λίνα Μετινίδου), (Δεξιά) Τζαμί Σάχ,  Ισφαχάν (πηγή Λίνα Μετινίδου)

(Αριστερά) Μέγα Τζαμί, Ισφαχάν (πηγή Λίνα Τουρλίδα), (Δεξιά) Γέφυρα Κχατζού, Ισφαχάν (πηγή Λίνα Τουρλίδα)

 

Επίδραση στην Ορθόδοξη Ρωσική Αρχιτεκτονική
Η Ορθόδοξη Ρωσική Αρχιτεκτονική αναπτύχηκε από το1010 μέχρι το 1917 μ.Χ.

Οι ναοί τους ακολούθησαν τα αρχέτυπα των Βυζαντινών ναών, αλλά διαφοροποιήθηκαν ως προς την κάτοψη, την έμφαση στην κατακορυφότητα και κυρίως ως προς τη μορφή των τρούλων. Τον 13^ο αιώνα μειώθηκε η Βυζαντινή επίδραση και αυξήθηκε η Μογγολο-Περσική. Η εξωτερική τους εμφάνιση δεν έχει πλέον καμιά σχέση με τη συστολή των Βυζαντινών ναών.

Οι τρούλοι τους έχουν βολβοειδή μορφή, ακολουθώντας τη μορφη των τρούλων της Ισλαμικής Περσικής Αρχιτεκτονικής

 

Καθεδρικός  Αγ. Βασιλείου του Ευλογημένου, Μόσχα (πηγή Γιώργος Φιλιππίδης)

 

Επίδραση στην Αρχιτεκτονική των Σουλτανάτων του Ντεκάν
Τα Ισλαμικά Σουλτανάτα του Ντεκάν αναπτύχηκαν από το 1192 μέχρι το 1690 μ.Χ. σε περιοχές της σημερινής βόρειας Ινδίας και του Μπαγκλαντές.

Εισήγαγαν την Ισλαμική Περσική αρχιτεκτονική με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Τζαμί Μασγίντ στην Gulbarga, που ο Σουλτάνος ανέθεσε το σχεδιασμό του, το 1367, στον Πέρση αρχιτέκτονα Rafi bin Shams bin Mansur.

Επίδραση στην Ινδομογγολική Αρχιτεκτονική
Η Ινδομογγολική Αρχιτεκτονική  αναπτύχηκε από το 1550 μέχρι το 1857 μ.Χ.

Οι Μογγόλοι, υπό τον Ταμερλάνο, εισέβαλαν στο Δελχί το 1398 και αποχώρησαν αφού το λεηλάτησαν. Ο Μπαμπούρ, τρισέγγονος του Ταμερλάνου, ορμώμενος από τη Σαμαρκάνδη, εισέβαλε στο Δελχί το 1505, αλλά αυτός παρέμεινε ως κατακτητής. Έτσι άρχισε η Ινδομογγολική αυτοκρατορία που έφθασε να εκτείνεται στην περιοχή των σημερινών χωρών της Ινδίας, του Πακιστάν, του Αφγανιστάν και του Μπαγκλαντές. Σε αυτή την Ισλαμική αυτοκρατορία αναπτύχθηκε η Ινδομογγολική Αρχιτεκτονική, που είναι μια δημιουργική προσαρμογή της Ισλαμικής Περσικής Αρχιτεκτονικής στα γεωγραφικά-κλιματικά δεδομένα και στην κουλτούρα των Ινδιών.

Ο Χουμαγιούν, γιος του Μπαμπούρ, που βασίλευσε από το 1531 μέχρι το 1556, έφερε μαζί του από την Περσία, όπου είχε μείνει εξόριστος επί 15 έτη, Πέρσες αρχιτέκτονες που ανέπτυξαν την αρχιτεκτονική στην Ινδία.

Στο μαυσωλείο Ταζ Μαχάλ (1653) αρχιτέκτονας ήταν ο Πέρσης Isa Afani, που τον έφερε ο μέγας Μουγκάλ Σαχ Τζαχάλ από την Περσική πόλη Shiraz. Η εκπληκτική αρχιτεκτονική του Ταζ Μαχάλ είναι το αποκορύφωμα μιας εξελικτικής πορείας που άρχισε το 1088 στο Μέγα Τζαμί στο Ισφαχάν, συνεχίσθηκε το 1400 στο Μαυσωλείο του Χότζα Άχμεντ Γιασάουι στο Τουρκεστάν, το 1611 στο Τζαμί Σάχ στο Ισφαχάν, το 1619 στο Τζαμί Σέιχ Λόφτ Αλάχ στο Ισφαχάν και το 1639 στον Tάφο του Τζαχαντζίρ στη Λαχόρη.

Το Ταζ Μαχάλ, είναι ένα κτίριο με εϊβάν που στέφεται με κεντρικό βολβοειδή τρούλο και τέσσερις μικρότερους και περιβάλλεται με τέσσερις μιναρέδες. Αποτελεί μια αρμονική σύνθεση άρτιων γεωμετρικών όγκων. Είναι επενδυμένο, στο σύνολό του, με κατάλευκο μάρμαρο, έχει διακριτικό διάκοσμο που δεν διασπά τη λιτή σύνθεση και αναδύει μια ήρεμη μεγαλοπρέπεια. Μας γοητεύει, καθώς σε αυτό αναγνωρίζουμε μια συμπύκνωση αρχιτεκτονικών αξιών της Μεσογείου και της δυτικής Ασίας που έφθασαν μέχρι τις Ινδίες.

 

Ταζ Μαχάλ, Άγκρα (πηγή Λίνα Μετινίδου)

 

του Χρήστου Φλώρου, Αρχιτέκτονα

Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Blake S., Half the World: the social Architecture of Safavid Isfahan, 1590-1722. Costa Mesa, CA: Mazda Pub., 1999
- Ching F., Jarzombek M., Prakash V., A Global History of Architecture, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey, 2007
- Copplestone T. (editor), World Architecture, The Hamlyn Publishing Group Ltd, Verona, 1968
- Norwich J. J. (editor), The Great Cities in History, Thames & Hudson, London, 2009
- Michell G., Architecture of the Islamic World - Its History and Social Meaning, Thames & Hudson, New York, 1984
- Stierlin H., Greece - From Mycenae to the Parthenon, Taschen, Köln, 1997
- Gombrich E. H., To Xρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998
- UNESCO, History of Humanity, Scientific and Cultural Development, UNESCO Publishing, 1994
- Μπλερ Σ., Μπλουμ Τζ., Ισλαμικές Τέχνες, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2000

Κτίρια και δομικές κατασκευές που περιλαμβάνονται στον Κατάλογο μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ
αριθμός   113, Tchogha Zanbil
αριθμός 1106, Pasargadae
αριθμός   114, Persepolis
αριθμός   968, Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower
αριθμός 1242,  Parthian Fortresses of Nisa
αριθμός   277,  Hatra
αριθμός 1077, Takht-e Soleyman
αριθμός   115,  Meidan Emam, Esfahan
αριθμός   602, Historic Centre of Bukhara
αριθμός   211, Minaret and Archaeological Remains of Jam
αριθμός   603, Samarkand - Crossroads of Cultures
αριθμός   885, Historic Centre of Shakhrisyabz
αριθμός 1188,  Soltaniyeh
αριθμός 1103,  Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi
αριθμός 1345,  Sheikh Safi al-din Khānegāh and Shrine Ensemble in Ardabil
αριθμός 1346,  Tabriz Historic Bazaar Complex
αριθμός   252,  Taj Mahal
Βλέπε  http://whc.unesco.org/en/list