Η αρχιτεκτονική προσαρμοστικότητα του Massimiliano Fuksas.

Η Συνομιλία έγινε στα ιταλικά

Η αφορμή για την κάτωθι συζήτηση-συνέντευξη δόθηκε από τον ερχομό του διάσημου αρχιτέκτονα (ο οποίος δεν νιώθει αρχιτέκτονας αλλά δημιουργός του χάους και όχι της αταξίας) στην Αθήνα για την διάλεξη «Από την Αθήνα με αγάπη» στις 31/1/2006, στα πλαίσια των εκδηλώσεων του Megaron Plus. Ο Massimiliano Fuksas, έθεσε τον  προβληματισμό του για το ρόλο της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και την επιτακτική ανάγκη της ηθικής διάστασης στον αστικό σχεδιασμό και εξήγησε τα κυριότερα έργα του.
Ο γνωστός αρχιτέκτονας θεωρεί πως οι αλλαγές στην αρχή της τρίτης χιλιετίας (μετατοπίσεις πληθυσμών, οικονομικές και κοινωνικές αντιθέσεις, ο σύνθετος χαρακτήρας της σύγχρονης διαβίωσης) απαιτούν μια νέα προσέγγιση από τη μεριά της αρχιτεκτονικής σε μια εποχή όπου η πρόοδος δεν αποτελεί μια επιδίωξη αλλά μια αναπόφευκτη και ανεξέλεγκτη συνθήκη. Μια προσέγγιση που ο ίδιος βασίζει σε μια αισιόδοξη θεώρηση των πραγμάτων και κυρίως στην προσαρμοστικότητα.

Συνέντευξη:

Στην παρουσίαση που κάνατε στο Μέγαρο Μουσικής στην Αθήνα, είπατε ότι σκοπός σας ήταν να «φυλακίσετε ένα σύννεφο σε ένα κουτί». Με αφορμή αυτό αλλά και το έργο που υλοποιείτε στο EUR της Ρώμης, το «σύννεφο» (η Ιδέα) προορίζεται να «φυλακίζεται», δηλ. να προσαρμόζεται ή να περιορίζεται στην θέληση του εργοδότη, ή το «κουτί» μπορεί εν τέλει να φυλακιστεί σε ένα σύννεφο; 

Κοίτα, μπορούμε να φυλακίσουμε ακόμα και ένα κουτί σε ένα σύννεφο. Το ερώτημα όμως δεν είναι μονάχα ο «εγκλωβισμός» αλλά η σχέση που δημιουργούμε μεταξύ τους, καθώς και η σχέση μεταξύ των μερών του έργου. Δηλ. μεταξύ μιας γεωμετρίας πολύ απλής όπως ένα κουτί και μιας γεωμετρίας πολύ πιο σύνθετης όπως του επονομαζόμενου σύννεφου. Από αυτή την διαλεκτική, τον διάλογο, γεννιούνται χώροι που ονομάζω Χώρους για το Συναίσθημα.

Υπάρχει ακόμα ελευθερία έκφρασης για τον αρχιτέκτονα, ή υπόκειται στους σκοπούς των εργοδοτών που συνήθως περιορίζονται στο μέγιστο κέρδος και στο ελάχιστο κόστος;

Το πρόβλημα είναι να καταφέρεις να βρεις μια ισορροπία μεταξύ αυτού που μια κοινωνία ζητά, με οικονομικούς όρους και εκείνου που εμείς θέλουμε. Εγώ δεν έχω ποτέ φόβο για τον πελάτη ή για εκείνον που θα μου αναθέσει ένα έργο. Το πρόβλημα βρίσκεται στον καθορισμό ενός πεδίου διαλόγου, μετά, όλα θα έρθουν. Βέβαια, στο τέλος δεν μπορείς να δουλέψεις με όλους.

Ίσως γιατί αλλιώς ο αρχιτέκτονας θα γίνει ένας χαμαιλέοντας της αρχιτεκτονικής, σωστά;

Πραγματικά. Δεν μπορούμε να δουλεύουμε με τον οποιονδήποτε. Πρέπει να δουλεύουμε μόνο με εκείνους που έχουν την θέληση να συνεργαστούν με έναν αρχιτέκτονα.

Αυτό όμως δεν ακούγεται κάπως ελιτίστικο; Οι περισσότεροι αρχιτέκτονες δεν έχουν πάντα την ευκαιρία να επιλέγουν τον εργοδότη τους.

Ο Michelangelo δεν εργαζόταν για τον φούρναρη, αλλά για την κυβέρνηση των Μεδίκων και για τον Πάπα Giulio II. Δυστυχώς έτσι είναι. Είναι απαραίτητο πάντα να διαθέτεις ένας εργοδότη που να σου έχει εμπιστοσύνη, να του αρέσει και να επιζητά να δημιουργήσει Αρχιτεκτονική. Όποιος θέλει να κάνει Αρχιτεκτονική είναι ευπρόσδεκτος, όμως πρέπει και να εμπνέεται από την τέχνη.

Υπάρχει θέληση για την Αρχιτεκτονική σήμερα;

Περισσότερο σήμερα απ’ ότι στο παρελθόν και στα τελευταία 20 χρόνια θα έλεγα, μιλάμε για Αρχιτεκτονική. Οι Αρχιτέκτονες γίνονται πιο γνωστοί απ’ ότι στο παρελθόν, έχουν γίνει σχεδόν δημόσια πρόσωπα. Ναι, πιστεύω ότι υπάρχει ένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Οι εφημερίδες, τα έντυπα και τα Μ.Μ.Ε. ασχολούνται όλο και περισσότερο.

Είναι της μόδας λοιπόν;

Κοίτα, δεν ξέρω τι είναι «Μόδα». Η Αρχιτεκτονική ανήκει στον χώρο της Έκφρασης, οι άνθρωποι εκφράζονται και με την Μόδα. Ο Armani, ο Dior και άλλοι, αποτελούν κομμάτια μιας ιδιαίτερης  ιστορίας. Όλοι ανήκουν στην Ιστορία της Δημιουργίας, στην μεγάλη και μικρή Ιστορία της Ανθρωπότητάς της Καθημερινότητας, όπως το Σινεμά και όχι μόνο το διάσημο Σινεμά αλλά και το πιο απλό.

Είστε ένας Εξπρεσιονιστής της Αρχιτεκτονικής. Σήμερα ποια είναι η σχέση Αισθητικής και Αρχιτεκτονικής;

Δεν πιστεύω ότι είμαι εξπρεσιονιστής. Είμαι όπως είμαι. Είμαι ταυτόχρονα εξπρεσιονιστής και ρατσιοναλιστής. Είμαι ταυτόχρονα υπέρ της ψευδαίσθησης και της πραγματικότητας. Πιστεύω ότι συνθέτω τα αντίθετα.

Στον κατάλογο της 7ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας όπου και ήσασταν επιμελητής, γράψατε ότι: «Οποιαδήποτε  άκαμπτη δομή γίνεται χίλια κομμάτια. Επιβιώνει μόνο εκείνος που έχει την εξυπνάδα να μεταβληθεί παίρνοντας ενέργεια, αλλά και αποδίδοντάς την πίσω». Τα κτήριά σας είναι εφήμερα ή προσαρμόσιμα;

Πιστεύω ότι είναι προσαρμόσιμα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για διάφορα πράγματα και για διαφορετικές χρήσεις. Είναι κτήρια που για μια στιγμή γεννιούνται για μια συγκεκριμένη τυπολογία και σε μια δεύτερη στιγμή μπορούν να χρησιμοποιηθούν για κάτι άλλο. Οι «Φούσκες» στο Bassano di Grapa μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως εργαστήριο και ως showroom και ως αίθουσα συνεδριάσεων-παρουσιάσεων αλλά και για πολλά άλλα πράγματα.
Το εφήμερο είναι κάτι που δεν κρατάει πολύ. Το ατσάλι, το τσιμέντο, η πέτρα που χρησιμοποιώ, είναι υλικά που αντέχουν στον χρόνο.

Η Αρχιτεκτονική πολλών γνωστών ονομάτων αναζητά το όριο και πολλές φορές την υπέρβασή του. Η ικανοποίηση βρίσκεται στο μάτι ή στο πνεύμα;

Πρώτα έρχεται το μάτι το οποίο μεταφέρει στο πνεύμα τα πράγματα που αποτύπωσε και έπεται το συναίσθημα που αγγίζει την καρδιά. Η αλήθεια είναι ότι πρέπει να ωθούμαστε στο να πηγαίνουμε πάντα μακρύτερα, αλλιώς...

Ας μιλήσουμε για την Πόλη. Έχετε γράψει ότι μπορούμε να αναλύσουμε την πόλη ως Κενά. Κενά υπό την έννοια των δικτύων που δημιουργούνται στον αστικό ιστό ή ως συσχετιζόμενοι χώροι που παράγουν με την σειρά τους ένα υβριδικό χώρο;

Η πόλη μπορεί να ιδωθεί όχι μέσω της οπτικής επαφής με τον κτιριακό πλούτο αλλά κοιτώντας τους δρόμους, τις πλατείες, τους χώρους πρασίνου, ό,τι δεν έχει οικοδομηθεί, ακόμα και τους χώρους που δεν έχουν περιφραχθεί ακόμα. Το Κενό είναι αυτό που παράγει την πόλη και το αστικό φαινόμενο.

Μπορεί όμως να την προσδιορίσει;

Όχι, αλλά αποτελεί μέρος της πόλης. Είναι το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της. Στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, τα «κενά» έχουν γίνει πιο σημαντικά από τα «γεμάτα». Ίσως γιατί το κενό παράγει την ένταση μεταξύ των διαφόρων κατασκευών.

Η Αρχιτεκτονική μπορεί να αλλάξει τον κόσμο;

Μόνη της όχι, μπορεί όμως να συμμετάσχει στην αλλαγή. Οπωσδήποτε έχει μια κάποια συνεισφορά. Βέβαια δεν μπορεί να επιφέρει την επανάσταση, ούτε να αλλάξει κυβέρνηση, όμως κάτι κάνει. Μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των κατοίκων.

Σήμερα με την παγκοσμιοποίηση η επώνυμη Αρχιτεκτονική κατευθύνεται προ το συμφέρον των πολλών ή των ολίγων;

Αυτό εξαρτάται από τον εκάστοτε αρχιτέκτονα, από αυτό που κάνουμε. Πιστεύω πχ. ότι το έργο μου της Fiera του Μιλάνου είναι υπέρ των πολλών. Ένα άλλο μικρότερο έργο μου, όπως εκείνο για την Ferrari στο Maranello, είναι ένα κτήριο που θα χρησιμοποιηθεί αυστηρά από τους 500 εργαζόμενους που απασχολούνται εκεί. Η ποσότητα δεν έχει σημασία. Σημασία έχει η ποιότητα, η ποιότητα ζωής που υπάρχει στο εσωτερικό των κτηρίων μου.

Υπάρχουν τόποι προνομιούχοι ή ιεραρχίες στην πόλη που καταλύονται μπροστά στην ταχύτατη εξέλιξη;

 Όχι, αλλά πιστεύω ότι οι ιεραρχίες και αυτό που συνέβη τα τελευταία χρόνια, δημιούργησαν ένα ιστορικό κέντρο πολύ μικρότερο σε σχέση με τις περιφέρειες των πόλεων, έτσι οι ιεραρχίες μέσα στην πόλη μειώθηκαν.

Η σύγχρονη αρχιτεκτονική μοιάζει να αγγίζει τα όρια της αυτοαναφοράς. Μπορεί κατ’ αυτόν τον τρόπο να ενσωματωθεί με την πόλη; ή παίζει ένα ρόλο πιο πολύ αστικού «βελονισμού»;

Δεν πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική είναι αυτοαναφερόμενη. Είναι αυτοαναφερόμενη όπως μια συμφωνία ή ένα κοντσέρτο για βιολιά και πιάνο. Είναι μια έκφραση της κουλτούρας μας, μια αιώνια έκφραση όπου ακόμα και όταν δεν σκέφτεσαι τους άλλους όταν την δημιουργείς, είναι για τους άλλους, χρησιμοποιείται από τους άλλους, ανήκει στους άλλους.

Ποια είναι η γνώμη σας για την σύγχρονη Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική. Προς τα που κατευθύνεται;

Μου φαίνεται ότι το επίπεδο της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής είναι πολύ καλό. Δεν πιστεύω ότι έχει προβλήματα κατεύθυνσης διότι έχει ήδη κερδίσει την μάχη της ελεύθερης έκφρασης και έχει ξεπεράσει το μοναχικό και ακαδημαϊκό λεξιλόγιο. Σήμερα ο καθένας χρησιμοποιεί το λεξιλόγιό του, την διάλεκτό του και αυτό είναι άκρως ενδιαφέρον.

Ποια η γνώμη σας για την σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική;

Πολύ ενδιαφέρουσα υπήρξε η αρχιτεκτονική των δεκαετιών ’50 και ’60. Μετά υπήρξε ένα κενό και τα πράγματα δυσκόλεψαν. Οι περιφέρειες γιγαντώθηκαν και χάθηκε κάπως το ενδιαφέρον για την Αρχιτεκτονική. Αυτά τα τελευταία χρόνια νομίζω ότι η αρχιτεκτονική επανέρχεται στο προσκήνιο και στην Ελλάδα.

Τι σκέφτεστε σχετικά με την εκπαίδευση του αρχιτέκτονα; 

Προφανώς τα πανεπιστήμια δεν παράγουν μεγάλους αρχιτέκτονες. Παράγουν άτομα με ένα πτυχίο αρχιτεκτονικής. Συχνά συγχέεται αυτό με αποτέλεσμα να περιμένουν πολλοί από το πανεπιστήμιο να δημιουργήσει μεγάλα ονόματα. Όχι. Το πανεπιστήμιο θα δημιουργήσει αρχιτέκτονες. Εάν μετά γίνουν μεγάλοι ή μικροί αυτό εξαρτάται από πολλές συνισταμένες. Το ταλέντο είναι ανεξάρτητο από την σχολή. Βέβαια υπάρχουν και ορισμένες σχολές που ξεχωρίζουν όπως εκείνη της Ρώμης, η «Ecole Special» και άλλες.

Κλείνοντας, τι θα κάνετε τα επόμενα 10 χρόνια; (ερώτηση που του είχε γίνει και από τον μεγάλο δάσκαλό του Β.Zevi). 

 Θα αφοσιωθώ στα παιδιά μου...ή μάλλον τα παιδιά μου θα αφοσιωθούν σε μένα! Θα συνεχίσω να κάνω αρχιτεκτονική όπως σήμερα ενώ σκέφτομαι να ασχοληθώ περισσότερο με την ιδέα της πόλης και ιδιαίτερα με τα σημαντικά μέρη της πόλης. Αυτό με ενδιαφέρει πολύ. Εγκαταστάσεις κατοικίας με σκοπό την καλύτερη διαβίωση των πολλών.
  
 

Ο Massimiliano Fuksas με Λιθουανικές ρίζες όπως δεν παραλείπει να αναφέρει, γεννήθηκε στις 9/1/1944 στη Ρώμη, απ’ όπου και φοίτησε παίρνοντας πτυχίο Αρχιτεκτονικής από το La Sapienza, το 1969. Εργάστηκε στη Ρώμη (1967), στο Παρίσι (1989) και στη Βιέννη (1993) κι από το 2002 ίδρυσε καινούριο γραφείο στη Φρανκφούρτη. Σ’ όλες αυτές τις πόλεις καταφέρνει να ζει και να εργάζεται. Άλλωστε όπως δήλωσε και στην Αθήνα, είναι πολίτης του κόσμου.

 Το 1994 και 1997 υπήρξε μέλος της Αστικής Επιτροπής του Βερολίνου και του Σάλτσμπουργκ, ενώ από τον Ιούνιο του 1997 είναι σύμβουλος της I.F.A. (Institute Francais d’Architecture). 
Από το 1998 ως το 2000 διετέλεσε Διευθυντής της 7ης Διεθνούς Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας. Το 1998, βραβεύθηκε από το Vitruvio International a la Trayectoria του Μπουένος Αϊρες σε αναγνώριση της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, ενώ την επόμενη χρονιά (1999) του απονεμήθηκε το Μεγάλο Βραβείο της Γαλλικής Αρχιτεκτονικής. Ένα χρόνο μετά, τιμήθηκε με το παράσημο της Τάξης των Γραμμάτων και των Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας κι ανακηρύχθηκε Μέλος της Εθνικής Ακαδημίας του Σαν Λούκα στην Ιταλία. Από τον Ιανουάριο του 2000, αρθρογραφεί συστηματικά στο εβδομαδιαίο έντυπο L’Espresso.

Το 2002, έγινε επίτιμο μέλος του Αμερικανικού Ινστιτούτου των Αρχιτεκτόνων και το 2003 Ακαδημαϊκός της Διεθνούς Ακαδημίας της Αρχιτεκτονικής της Σόφιας. Από το 2004 είναι μέλος της Αρχιτεκτονικής Ακαδημίας του Παρισιού. Από τον Ιανουάριο του 2000 υπογράφει την αρχιτεκτονική στήλη του εβδομαδιαίου περιοδικού L’ Espresso.
Έχει υπάρξει Επισκέπτης Καθηγητής σε φημισμένα Πανεπιστήμια, όπως το Ecole Speciale d’ Architecture στο Παρίσι, την Αkademie der Bildenden Künste στη Βιέννη και το Columbia University της Νέας Υόρκης.
Εδώ και χρόνια έχει αφιερωθεί στη μελέτη του προβληματικού τρόπου διαβίωσης στις μεγάλες μητροπόλεις. Είναι δημιουργός σημαντικών αρχιτεκτονικών έργων σε πολλές πόλεις του κόσμου: Παρίσι (αστική ανακαίνιση των πολυκατοικιών κοντά στο Σηκουάνα στην περιοχή του Κλισί, Κέντρο Εκπαίδευσης και Έρευνας Maximilien Perret de Vincennes), Νάπολη (το τουριστικό λιμάνι Marina di Stabia), Στρασβούργο (αίθουσα συναυλιών), Μιλάνο (το Νέο Εκθεσιακό Κέντρο Εμπορίου), Βιέννη (Δίδυμοι Πύργοι), Ισραήλ (Κέντρο Peres για την Ειρήνη στη Γιάφα), Ζάλτσμπουργκ (εμπορικό κέντρο και επέκταση του Ευρωπάρκου) και πολλά άλλα.

 Από τα τελευταία του έργα το Nuova Sede del Palazzo della Regione Piemonte στο Τορινο (2004), το Ερευνητικό πολυκέντρο στο Bassano di Grappa στη βόρεια Ιταλία (2004) ενώ ετοιμάζονται: το «Σύννεφο», εκθεσιακό κέντρο στην περιοχή EUR της Ρώμης, πιθανόν το 2007, και το κτήριο που θα στεγάσει τα Κρατικά Αρχεία της Γαλλίας στο Παρίσι, έργο που θα ξεκινήσει στα τέλη του 2006.

Νικόλας Μιτζάλης