Αμαλία Κωτσάκη: Η ΣΤΕΓΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Γνωστή και από προηγούμενες μελέτες της η κ.Κωτσάκη, όπως από την μνημειώδη έκδοση γιά τον αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Νικολούδη (εκδ. Ποταμός, Αθηνα 2007), στην τωρινή της έρευνα ασχολείται με ένα ελάχιστα διερευνημένο πρόβλημα, αυτό της ανέγερσης του Δικαστικού Μεγάρου Αθηνών, και με την έρευνά της αυτή, μας δίνει μιά ακόμη σε βάθος ανάλυση ενός πολεοδομικού, αρχιτεκτονικού αλλά και πολιτικού (όπως αναφέρεται και στον υπότιτλο) προβλήματος.

Το θέμα της ανέγερσης του δικαστικού Μεγάρου, όπως πολύ εύστοχα αναλύει η συγγραφέας, έχει πέρα από τις άλλες (αρχιτεκτονικές, λειτουργικές κλπ) πτυχές, δύο βασικές πλευρές: η μία, η πολιτική-ιδεολογική, και η άλλη η σχέση του με το σχέδιο των Αθηνών. 

Στην πρώτη, μέσα από την ανάλυση της κ.Κωτσάκη, διακρίνει κανείς αφ’ ενός την σημασία που δίνει το Κράτος στην Δικαιοσύνη, και αφ’ ετέρου το πώς εκφράζεται αυτή η σημασία στην μορφή του κτηρίου αλλά και στην θέση του μέσα στον ιστό της πόλης.

Στην δεύτερη, που θα μπορούσε να πεί κανείς ότι είναι συνέχεια της πρώτης, διακρίνεται όχι απλά η αναζήτηση κάποιας θέσης που θα ήταν «πρακτικά» ευνοϊκή όπως η ύπαρξη επαρκούς δημόσιου χώρου   αλλά κυρίως η σχέση του υπό ανέγερση Δικαστικού Μεγάρου με την ίδια την πόλη.

Ας δούμε τα πράγματα με την σειρά τους:

•    η σημασία της Δικαιοσύνης, ταυτίζεται σε κάθε καθεστώς με την ύπαρξη αυτού του ίδιου του Καθεστώτος : είναι το βαρύ (υποτίθεται Δίκαιο) Χέρι του Κράτους σε πολίτες που δεν εντάσσονται στα παραδεδεγμένα κοινωνικά πλαίσια, είτε αυτό συμβαίνει στις   προσωπικές διαφορές πολιτών–αυτό που η νομική επιστήμη καθορίζει από την αρχαιότητα ως εμπράγματο, οικογενειακό και ενοχικό Δίκαιο, είτε αυτό αποτελεί «παραβατικότητα» απέναντι του ίδιου του Κράτους. Ετσι κι αλλιώς, το Κράτος οφείλει να έχει καθαρή, δυνατή και αναφισβήτητη την παρουσία του ως εγγυητής της Κοινωνικής Ειρήνης, είτε αυτή απειλείται από καθημερινή παραβατικότητα είτε από Καθεστωτική. 

•    Για τον λόγο αυτό, η Δικαιοσύνη περιβαλλόταν από αρχαιοτάτων χρόνων με Κύρος, είτε θεϊκό είτε ισχύος, παράλληλα όμως αυτό εκφράζεται και στον χώρο απονομής της –και εδώ είναι που η συγγραφέας πραγματοποιεί μια πολύ εμπεριστατωμένη και σε βάθος ανάλυση: η συγκέντρωση όλης της Δικαιοσύνης σε ένα και μεγάλο κτήριο, Μέγαρο, είναι το ένα, το άλλο είναι ότι προφανώς οφείλει να έχει περίοπτο θέση στην πόλη. Αναφέρει η συγγραφέας όλες τις συζητήσεις που έγιναν στο διάστημα των περίπου 150 ετών για την οριστική επιλογή και ανέγερση του Μεγάρου, αναλύει τις πραγματιστικές  απόψεις που είχαν εκφραστεί, όπως π.χ. να είναι κοντά στην Αγορά –λες και οι μόνες υποθέσεις που θα εκδικάζονταν θα ήταν οι εμπορικές διαφορές- αλλά και τις  καθαρά ιδεολογικές, προβολής δηλαδή της Δικαιοσύνης  ως της Τρίτης Εξουσίας σύμφωνα με τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης, πράγμα που οδηγούσε σε αναζήτηση κεντρικότητας και σημαντικότητας της θέσης  του Μεγάρου.

Σκίτσο του Αλ. Νικολούδη, (1930),  το Δικαστικό Μέγαρο και η Ακρόπολη. (Αμ.Κωτσάκη, οπ.παρ. 92)

•    Περνάμε έτσι στην επόμενη θέση, την καθαρά ιδεολογική. Και εδώ, πέρα από την ανάλυση που κάνει η συγγραφέας ως προς τις αναζητήσεις του χώρου και τις συζητήσεις του κτηριολογικού προγράμματος του Μεγάρου,  η ανάλυσή της στρέφεται στο πότε, ποιός και γιατί έδωσε ώθηση στην ανέγερσή του.

Εδώ ας μας επιτραπεί να κάνουμε μια παρένθεση για να τονιστεί η σημασία της ανάλυσης της κ.Κωτσάκη:   Μεγάλα Εργα, πραγματοποιούνται σε δύο εντελώς διαφορετικές περιπτώσεις, η μια είναι όταν το Κράτος είναι κοινωνικά ισχυρό και αναμφισβήτητο, και τότε πραγματοποιεί Μεγάλα Εργα ανάλογα με την Κυρίαρχη Ιδεολογία του. Τα παραδείγματα είναι πολλά σε κάθε ιστορική περίοδο, από τις πυραμίδες της Αιγύπτου, τον Παρθενώνα, την Αγία Σοφία, τα Δημαρχεία και τους καθεδρικούς ναούς στον Δυτικό Μεσαίωνα, μέχρι τα μέγαρα της μετά τον Μεσαίωνα εποχής: κτήρια κοινοβουλίων, ανάκτορα, δικαστικά μέγαρα, πανεπιστήμια, όπερες και άλλα που μπορούμε άνετα να διακρίνουμε σε μεγάλες πόλεις όπως το Παρίσι, το Λονδίνο, την Βιέννη, και ακόμη τηρουμένων των αναλογιών και την Αθήνα.  Η δεύτερη, όταν το Κράτος δεν είναι κοινωνικά ισχυρό και η Εξουσία του αμφισβητείται. Πάλι όμως και εδώ προσπαθεί να επιβάλλει την παρουσία του με τεράστια και πομπώδη Εργα, είτε είναι αυτά οι αλλεπάλληλες αγορές στην αυτοκρατορική Ρώμη, είτε είναι αυτά τα σχέδια του Speer για το ναζιστικό Βερολίνο του «Χιλιόχρονου 3ου Ράϊχ», είτε τα σχέδια του Le Corbusier για μια «φασιστική Αντίς Αμπέμπα», είτε τα γαλλικά Grandes Traveaux της μετά τον Μάη του ’68 εποχής του Πομπιντού, και άλλα πολλά στην φασιστική Ιταλία, στην Μπραζίλια, στην Σαντιγκάρ, παντού…

Επανερχόμαστε στο έργο της κ.Κωτσάκη, όπου βλέπουμε και τις δύο αυτές περιπτώσεις να χρησιμοποιούν ως όχημα και να εκφράζονται  στο Δικαστικό Μέγαρο Αθηνών : η συγγραφέας, αναλύει πολύ εύστοχα την θέση συγκεκριμένων Κυβερνήσεων περί «Δικαιοσύνης» του Τρικούπη, του Βενιζέλου στις δύο φάσεις του, του Κ.Καραμανλή και τέλος της Χούντας αλλά και την «πραγματιστική» όπως σωστά την αποκαλεί, μεταφορά δικαστηρίων στην Σχολή Ευελπίδων.

Πρόταση του Αν.Δημητρακόπουλου, 1938 στην οδό Αθηνάς (Αμ.Κωτσάκη, οπ.παρ. 117)

Πρόταση Α.Φιλήντρα, 1953,  στην οδό Φερρών (Αμ.Κωτσάκη, οπ.παρ. 125)

Πρόταση Ανδρέα Κριεζή, 1954, στην οδό Αθηνάς (Αμ.Κωτσάκη, οπ.παρ. 126)

Έτσι, την μια φορά προωθείται η ανέγερση ενός τεραστίου Μεγάρου, ας αποτολμήσουμε την έκφραση «μπωζαρίτικης μεγαλοπρέπειας της εποχής της Κατάρρευσης» επί εποχής όπου το Κράτος ήταν και ισχυρό, αλλά και σχεδόν αναμφισβήτητο, στην εποχή του Ελευθερίου Βενιζέλου. Μια διευκρίνιση, όταν λέμε «σχεδόν αναμφισβήτητο» δεν εννοούμε τις διαμάχες Βενιζελικών-Κωνσταντινικών, αλλά τις επερχόμενες αμφισβητήσεις του Καθεστώτος, που προέβλεπε ο ίδιος ο Βενιζέλος, και που προσπάθησε να αντιμετωπίσει με τους δρακόντειους Νόμους περί Τύπου και περί Ιδιωνύμου). Το σχέδιο Νικολούδη, ήταν ακριβώς αυτό που χρειαζόταν για την περίπτωση, μόνο που η γειτνίαση και η αντιπαράθεσή του με την Ακρόπολη το καθιστούσε απαράδεκτο, όπως άλλωστε και το σημερινό Μουσείο Ακρόπολης, το οποίο όμως δυστυχώς πραγματοποιήθηκε αλλά στο σημερινό πλαίσιο Αποσύνθεσης των Αξιών…(εδώ δεν είχαμε έναν Μεγάλο Εμπράρ να ξεσηκώσει τον κόσμο και μάλιστα ενάντια σε έναν Μεγάλο Βενιζέλο, αλλά έναν μικρό Τσουμί, ο οποίος από την μια υπέγραφε διαμαρτυρίες κατά της θέσης του Μουσείου της Ακρόπολης, αλλά από την άλλη αναλάμβανε το έργο, με την συμπαράσταση ενός μικρού Βενιζέλου…).

Η δεύτερη προσπάθεια, η οποία τελικά και πραγματοποιήθηκε, ήταν σε αμφισβητούμενο Καθεστώς, εκείνο της «Εθνοσωτηρίου», το οποίο προσπάθησε με Μεγάλα Εργα όπως «το Τάμα του Εθνους» ή το «Δικαστικό Μέγαρο» να επιβάλλει ιδεολογικά την αμφισβητούμενη Εξουσία του. Εδώ έχουμε και την αρχιτεκτονική έκφραση του εγχειρήματος, ένα κτήριο που περισσότερο θυμίζει κτήρια του Φασισμού ή του Ναζισμού του Μεσοπολέμου.

Το Δικαστικό Μέγαρο στις Φυλακές Αβέρωφ, 1969. (Αμ.Κωτσάκη, οπ.παρ. 185)

Η συγγραφέας, διακρίνεται αφ’ ενός από μια πολύ εξονυχιστική και σε βάθος ανάλυση των θεμάτων που θίγονται, θα μπορούσε να πεί κανείς πολύ άνετα ότι δεν υπάρχει τίποτα άλλο να ερευνηθεί ή να προστεθεί, και από την άλλη μεριά, σπάνια επιβάλλει στον αναγνώστη, ακόμη περισσότερο στον μελετητή του βιβλίου της, μια άποψη ή μια θέση, την αφήνει να προκύψει αβίαστα από την ανάλυσή της και την αντικειμενική έκθεση γεγονότων και προσώπων, καταστάσεων και συγκρούσεων.

Στο κείμενό της παρελαύνουν πρωθυπουργοί και υπουργοί, ανώτατα στελέχη του τεχνικού και του δικαστικού κόσμου, αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, ο καθένας με την συμμετοχή του στο θέμα, με τις απόψεις τους, με τις ενέργειές τους και ο καθένας στον τομέα του. Σχεδόν 140 χρόνια συζητήσεων και αναζητήσεων, και μάλιστα σε εντελώς διαφορετικές ιστορικές εποχές, εκτίθενται και αναλύονται με συνέπεια και αντικειμενικότητα στο βιβλίο της κ.Κωτσάκη.

Πιστεύω ότι αποτελεί ένα σημαντικό πόνημα όχι μόνο για την ιστορία του Δικαστικού Μεγάρου, αλλά και για την ίδια την πολεοδομική ιστορία των Αθηνών. Δεν είναι το πρόβλημα απλά η «αναζήτηση θέσης» για το Δικαστικό Μέγαρο, αλλά η σχέση του με την πολεοδομική εξέλιξη των Αθηνών, η οποία μεταβάλλεται δραματικά στα 140 αυτά χρόνια με όλες τις ιστορικές, κοινωνικές και πολεοδομικές αλλαγές που επέρχονται, ισχυροποίηση της νεοκλασικής Αθήνας, προσφυγική πλημμυρίδα, πληθυσμιακή έκρηξη μετά τον Εμφύλιο, καταστροφή των προαστείων της με τον ΑΝ395/68 της Χούντας.  Πρόκειται τελικά για μια ακόμη θεώρηση της Ιστορίας της πόλης των Αθηνών με πρίσμα θεώρησης την αστική παρουσία της Δικαιοσύνης.

Έτσι, το βιβλίο αυτό της κ.Κωτσάκη, έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στην πολεοδομική ιστορία των Αθηνών, ενώ δίνει αφορμές αλλά και στοιχεία για συζητήσεις και αναζητήσεις επάνω σε ιδεολογικά θέματα της πολεοδομίας –και όχι μόνο-  των Αθηνών.

Γεώργιος Μ.Σαρηγιάννης
ομότιμος καθηγητής
Ε.Μ.Πολυτεχνείου