ΠΡΟΧΩΡΩΝΤΑΣ ΔΙΑΓΩΝΙΩΣ

James: "Cheer up! You know what the
             Monty Python boys say."
Helen: "Nobody expects the 
             Spanish Inquisition."(!!!!!)

Peter Howitt, Sliding Doors

Για όλες τις ισχυρές προσωπικότητες, τους ανθρώπους που άφησαν το στίγμα τους, ώστε εμείς να τους θυμόμαστε και να τους αναλύουμε ακόμα, η Ιστορία δεν παύει ποτέ να γράφεται. Το χρέος που έχουμε τόσο ως δημιουργοί όσο και ως ερευνητές, είναι να διατηρούμε τους ορίζοντές μας ανοικτούς και το πνεύμα μας έτοιμο, καθώς, έναντι σε αυτές τις προσωπικότητες, οφείλουμε να είμαστε υποκειμενικοί.

Ο καθηγητής της θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, ύστερα από χρόνια εντρύφησης στο θέμα, τόσο εντός των αιθουσών διδασκαλίας και των αρχείων του Ιδρύματος Le Corbusier όσο και στα ταξίδια του επιτόπου των κτηρίων του Le Corbusier, μας παραδίδει το παρόν βιβλίο, το οποίο εκ των πραγμάτων καλύπτει ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Η συναρπαστική αφήγηση με τις πρωτοπρόσωπες αναφορές και την επεξεργασμένη γλώσσα ξετυλίγει μπροστά μας το αίνιγμα που υιοθέτησε για τον εαυτό του το όνομα Le Corbusier. Οι βιβλιογραφικές αναφορές καθιστούν το κείμενο ένα σχεδόν αύταρκες σύνολο για εκείνους που επιθυμούν να γνωρίσουν το πρόσωπο, αλλά και όσους θέλουν να οδηγηθούν στην εμβάθυνση προς αναζήτηση του μύθου. Γιατί, όπως μπορεί να θυμηθεί όποιος έχει περάσει από τις αίθουσες διδασκαλίας του Ε.Μ.Π. τα τελευταία χρόνια, ο Le Corbusier είναι η απόλυτη (αλλά και αμφιλεγόμενη) αυθεντία στα χείλη των διδασκόντων - κάτι που συνέβαινε και στα χρόνια κατά τα οποία φοιτούσε ο Π. Τουρνικιώτης στην ίδια Σχολή, αλλά όχι και στο ενδιάμεσο διάστημα. Η άποψη των αρχιτεκτόνων για το πρόσωπο του Le Corbusier γίνεται πάντοτε ένα βαρόμετρο της εκάστοτε εποχής και του πνεύματος που επικρατεί - από τη λατρεία, στην αποκαθήλωση, στον κριτικό προβληματισμό, στην αποδοχή υπό προϋποθέσεις.

Ο ίδιος ο Ελβετός Charles Édouard Jeanneret, στα σχεδόν 78 χρόνια που πέρασε στον κόσμο αυτό, χάραξε μια τροχιά κατά μια έννοια αντίστροφη όσον αφορά την παιδεία ενός αρχιτέκτονα, σύμφωνη όμως με τη σκέψη ενός νέου καθώς μεγαλώνει - αμφισβήτηση των προτύπων στη νεότητά του, και αργότερα αποδοχή του αναπόδραστου της παράδοσης και του παρελθόντος. Ο Π. Τουρνικιώτης μας αναφέρει ότι το γνωστό ταξίδι του Le Corbusier προς την Ανατολή έγινε ώστε ο ίδιος τρόπον τινά να επιβεβαιώσει ότι, όσα είχε διδαχθεί στο σχολείο - η αρχαία Αθήνα, η αρχαία Ρώμη, το Βυζάντιο - ήταν όντως έτσι. Στη Μεσόγειο, ο Le Corbusier ψάχνει να βρει την Ιθάκη του - τον τελικό προορισμό του - θα βρει όμως μάλλον την Αρκαδία του - τον ιδιωτικό του παράδεισο και το πεπρωμένο του. Επιχειρώντας να ανατρέψει τα πρότυπα τα οποία είχε διδαχθεί, κατέληξε να τα αποδεχθεί πλήρως, απλώς ερμηνεύοντάς τα διαφορετικά.

Το ταξίδι του διαγράφει διαγώνια πορεία, από το βορειοδυτικό άκρο της Ευρώπης προς το νοτιοδυτικό, και είναι αυτή η διαγώνιος του Le Corbusier η οποία, κατά τον Π. Τουρνικιώτη, θα συνθέσει σημειολογικά τα στοιχεία που θα καθοδηγήσουν τη σκέψη του. Η διαγώνιος ανέκαθεν απασχολούσε τη διανόηση ως η αναπαράσταση ενός συσχετισμού ο οποίος δεν είναι προφανής ούτε αναμενόμενος. Στη Βαρκελώνη υπάρχει η Λεωφόρος Diagonal και στη Θεσσαλονίκη η Διαγώνιος - οδοί οι οποίες δεν χρειάζονται κανένα άλλο όνομα πέρα από τη σχετική τους θέση στη γεωμετρία ενός ορθοκανονικού κανάβου - η τελευταία μάλιστα έδωσε το χαρακτηριστικό όνομά της σε εκδοτικό οίκο αλλά και σε bar. Η διαγώνιος χρησιμοποιείται συχνά στη σκηνογραφία θεατρικών παραστάσεων ή στην τοποθέτηση της κάμερας κινηματογραφικών λήψεων, και επιπλέον αποδίδει τον τρόπο με τον οποίο συνθέτουν το θέμα τους πολλοί ζωγράφοι, μεταξύ των οποίων προφανέστεροι οι κυβιστές και διασημότερος ο Leonardo Da Vinci. Ο ίδιος ο Le Corbusier, όπως αναφέρει ο Π. Τουνικιώτης, έχει χρησιμοποιήσει την ατμόσφαιρα που δημιουργεί μια διαγώνιος στο χώρο, στις κατοικίες για τους βιοτέχνες όταν, εντός μιας τετράγωνης κάτοψης διαστάσεων 7m x 7m, διατάσσεται ακριβώς στη διαγώνιο η σκάλα που οδηγεί στο πατάρι-όροφο, το όριο του οποίου ακολουθεί αυτή την ίδια διαγώνιο. Πάνω από όλα αυτά όμως, η διαγώνιος υποδηλώνει το αόρατο νήμα ανάμεσα σε θεματικά επίπεδα οργανωμένα με αυτονομία και αυτάρκεια, το οποίο συνομιλεί, διακόπτει, μεταφέρει υλικό και δημιουργεί νέες προοπτικές, θεάσεις και προσλήψεις. Έτι περαιτέρω, μια διαγώνιος, η οποία διαπερνά οριζόντια και κατακόρυφα επίπεδα που ορίζουν το χώρο, είναι η θεωρητική υπόσταση που μετρά το χρόνο.

Μια τέτοιου είδους διαγώνιος είναι και εκείνη του τίτλου του βιβλίου του Π. Τουρνικιώτη. Με λόγο κατανοητό και διδακτικό - γνωστό και από τις αίθουσες διδασκαλίας και συνεδρίων - μας παραδίδει με την απλότητα του προφανούς που συγκλονίζει μερικά από τα σημαντικότερα μαθήματα:

-Τα κτήρια είναι βιβλία τα οποία είναι δυνατό να διαβαστούν και να ερμηνευτούν από τον καθένα, με το νόημα που ο ίδιος θα θέσει.
-Η Αρχιτεκτονική γεννιέται μέσα από αντιθέσεις, και το ίδιο στοιχείο μπορεί εξίσου και υπό διαφορετικές συνθήκες να είναι καλό ή κακό.
-Ο Πλάτωνας ήδη στον «Φίληβο» περιγράφει τα ιδεατά στερεά, καθώς και τον ορισμό της Αρχιτεκτονικής, δηλαδή την ίδια την ιδέα της σύλληψης.
-Η αίσθηση στο εσωτερικό των κτηρίων μεγάλων αρχιτεκτόνων είναι αδύνατο να περιγραφεί - με τα λόγια του Π. Τουρνικιώτη: «πηγαίνετε να δείτε».

Τα νήματα στήνονται και η αφήγηση ξεκινά. Ο Le Corbusier του Π. Τουρνικιώτη αποκλίνει από τη μυθική προσωπικότητα που δημιουργήθηκε από τους μεταγενεστέρους του. Ενίοτε αποκλίνει και από τα ισχυρά πρότυπα τα οποία ο ίδιος είχε θέσει. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Le Corbusier ξεκίνησε την πορεία του στηριζόμενος στη μεγαλύτερη (και γνωστότερη) απόκλιση όλων: δεν σπούδασε ποτέ αρχιτεκτονική. Καθώς εξελίσσεται η αφήγηση του Π. Τουρνικιώτη, μαθαίνουμε ή συνειδητοποιούμε ότι ο Le Corbusier ήταν παιδί του Κλασσικού. Η κλασσική αισθητική και δομή της Villa Savoye (που ο ορθολογισμός της κατασκευής της και η επένδυση των επιφανειών της την καθιστούν το απόλυτο ενδιάμεσο δύο αρχιτεκτονικών παραδόσεων). Επιπλέον, η προσωπικότητα του εστέτ ο οποίος αναγνωρίζει ταυτοχρόνως την αξία τόσο του Ορθολογικού όσο και του Ωραίου, συναντούν την πίστη σε έναν πολιτισμό που επεκτείνεται στο διηνεκές, από την αρχαιότητα έως το σήμερα και την υπόσχεση για το μέλλον, διαμέσου της παράδοσης ακόμα και της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Ο Π. Τουρνικιώτης ισχυρίζεται ότι ο Le Corbusier ταυτίζεται με τον Adolf Loos υπέρ της ουσίας του διαρκούς έναντι της μανιώδους αναζήτησης για το νέο, ή μάλλον για το καινούργιο. Επιπλέον, ο Le Corbusier κάνει το διαχωρισμό μεταξύ Κατασκευής και Αρχιτεκτονικής, ώστε να αναγνωρίσει στη δεύτερη την υποχρέωση να συγκινεί. Η «περιττή» προσθήκη των στοιχείων που προσδίδουν στο κτήριο ομορφιά, απογειώνουν αυτό ακριβώς το κτήριο και το καθιστούν αρχιτεκτόνημα. Δεν θα εγκαταλείψει ποτέ αυτόν τον τρόπο σκέψης, και όλα τα κτήριά του φαίνεται ότι κτίστηκαν με αυτό ως δεδομένο και λιγότερο την κατασκευαστική απλότητα και ορθολογισμό. Για να υποστηρίξει τη θέση αυτή, διατείνεται ότι ο Παρθενώνας είναι μια «τρομερή μηχανή» με σκοπό «να συγκινεί», ξεκινώντας τη σειρά των συλλογισμών του περί της μηχανής. Και πάλι, η απόκλιση βρίσκεται στο νόημα που για χρόνια έδιναν στην εμβληματική του φράση: Το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς - με έμφαση όχι στο «μηχανή» (που θα έπρεπε να διαβαστεί ως εργαλείο) αλλά στο «για να κατοικείς». Άλλωστε, από τα λεγόμενά του, φαίνεται ότι ο Le Corbusier καταφέρεται εναντίον της απάνθρωπης μηχανής, δηλαδή των απάνθρωπων κοινωνικών συνθηκών που η χρήση της δημιουργεί στην πόλη, στον αέρα, τον ήχο, το φως. Η βιομηχανία δημιουργεί ανθρώπους, οι οποίοι μετά το οκτάωρο προτιμούν να περάσουν την ώρα τους στο μπιστρό, παρά στο αφιλόξενο σπίτι τους - αυτό είναι κάτι που θέλει να αλλάξει ο Le Corbusier.

Αυτές οι σκέψεις προφανώς και έρχονται έτσι αβίαστα σε ένα μυαλό που δεν έχει περάσει από τα πανεπιστημιακά καλούπια, και κυρίως έχει πλήρη «άγνοια κινδύνου» όταν συνδυάζει αυτά που για αιώνες ήταν αδιανόητο να συνδυαστούν. Η δύναμη και το σθένος με τα οποία υπερασπίστηκε και προώθησε αυτούς τους απίθανους συνδυασμούς, δημιούργησαν το φαινόμενο Le Corbusier και υποβοηθήθηκαν τόσο από τους ανθρώπους της διανόησης όσο και από το πνεύμα της εποχής.

Αντιθέτως με ότι έχει διατυπωθεί έκτοτε για τον Le Corbusier, ο Π. Τουρνικιώτης τονίζει ότι δεν αντιμετώπιζε το Καλό και το Αληθινό ως «καθαυτά ωραία», και σημειώνει ότι «η διαφάνεια του τρόπου κατασκευής δεν αποτελεί αρχιτεκτονική αξία. Ο Le Corbusier, παρά τον ορθολογισμό του, δεν δέχεται την αισθητική αυτονομία του φονξιοναλισμού ή του κατασκευαστικού ρασιοναλισμού». Και οι αποδείξεις είναι πολλές: Στη Villa Stein, η όψη είναι μια μάσκα, έρχεται μπροστά από τα φέροντα στοιχεία, ενώ η γεωμετρία του κτηρίου αποκλίνει από τις σωστές μαθηματικές αναλογίες. Στη Villa Savoye, υποστυλώματα μετατοπίζονται από τον κάνναβο κατά βούληση, δοκοί κρύβονται μέσα στην πλάκα, και γενικά ο φέρων οργανισμός λειτουργεί με επικοινωνιακούς όρους - ορατός σε συγκεκριμένα σημεία ως φορέας του μηνύματος που επιθυμεί ο αρχιτέκτονας.

Όταν στη συνέχεια ο Le Corbusier διατυπώνει τα πέντε σημεία για τη νέα αρχιτεκτονική, και η Villa Savoye προτάσσεται ως η παραδειγματική εφαρμογή τους, στην πραγματικότητα το σημείο που εφαρμόζεται ως επί το πλείστον είναι η ελεύθερη όψη με επιμήκη ανοίγματα ανεξάρτητα του φέροντος οργανισμού του κτηρίου. Προφανώς πρόκειται για την άλλη μεγάλη αλήθεια της Αρχιτεκτονικής: οι κανόνες δημιουργούνται ώστε κάποτε να σπάνε. Το πότε και πώς αποτελεί το θεμελιώδες ερώτημα και την ατέρμονα αναζήτηση του αρχιτέκτονα, η σοφία του οποίου καταδεικνύεται όταν, από τη γενικότητα και δυσκαμψία του θεωρητικού πλαισίου μπορεί να ελιχθεί ώστε να απαντήσει στις λειτουργικές και πρακτικές απαιτήσεις κάθε κτηρίου ξεχωριστά. Με αυτό ως δεδομένο, δηλαδή ότι ο αρχιτέκτων είναι δημιουργός και ως τέτοιος καλείται να αυτοσχεδιάσει για να βρει λύσεις, ο Le Corbusier πολλές φορές φαίνεται να ανακατεύει την τράπουλα, έτσι ώστε να είναι πάντοτε εκείνος που κερδίζει τις εντυπώσεις.

Ο Π. Τουρνικιώτης περιγράφει καθ' όλη τη διάρκεια του βιβλίου, τη σημασία που έδινε πάντοτε ο Le Corbusier στις εικόνες, είτε αυτές παρουσίαζαν τα κτήριά του είτε αυτές αποτελούσαν το συμπλήρωμα στα κείμενα των βιβλίων του. Ο διπλός αυτός λόγος - με εικόνες και με λέξεις που λειτουργούν ανεξαρτήτως και διηγούνται δύο παράλληλες ιστορίες - εγκαινιάζεται στο "Vers une architecture" εξ ου και το βιβλίο αυτό αποτελεί μανιφέστο στην Αρχιτεκτονική όχι μόνο ως περιεχόμενο αλλά και ως μορφή επικοινωνίας. Αυτή η είσοδος της Μεταγλώσσας στην Αρχιτεκτονική μεταφέρει το κέντρο βάρους από την κατασκευή του κτηρίου στην κατασκευή της εικόνας του κτηρίου, η οποία για τον Le Corbusier είναι και η πραγματική κατασκευή του. Η ιστορία της Villa Stein και της Villa Savoye υποστηρίζει ακριβώς αυτό: η πρώτη, μια εξαιρετικά ακριβή κατασκευή, δεν έγινε ποτέ το λειτουργικό «σπίτι-μηχανή» που ονειρεύτηκε (και ευαγγελίστηκε) ο Le Corbusier. Αντ' αυτού ήταν ένα πυροτέχνημα, μια εξτραβαγκάντσα που τελικώς σήμερα έχει εκφυλιστεί σε ανεξάρτητα διαμερίσματα και μια εικόνα παρελθόντων ετών για αρχιτεκτονικά βιβλία. Η δεύτερη, στην πραγματικότητα ένα πολύχρωμο πλάσμα εν μέσω βλάστησης, και όχι ένα λευκό πρίσμα όπως μας παραδόθηκε, στη διάρκεια των δεκαετιών σταδιακά ταυτίστηκε με την εικόνα του εαυτού της στα βιβλία, ήδη από το 1930 στα "Cahiers d' Art", και το 1934 στο "Oeuvre Complete 1929-1934" του Le Corbusier, με φωτογραφίες του Siegfried Giedion. Το βιβλίο για ακόμα μια φορά γίνεται η πραγματικότητα, γίνεται το κτισμένο κτήριο, ενώ το ίδιο το υλικό κτήριο γίνεται ένα σκηνικό, μια αίσθηση, ένα επικοινωνιακό μέσο. Γίνεται ο «αρχιτεκτονικός περίπατος», που περιγράφει ο Le Corbusier, αυτό το traveling εντός του κτηρίου, το οποίο περιλαμβάνει τις εικόνες και την ατμόσφαιρα που οργανώνει ο αρχιτέκτονας-σκηνοθέτης για τους κατοίκους-ηθοποιούς - έστω κι αν ένα από τα εκθέματα είναι και η αποστειρωμένη θέα της Φύσης, καδραρισμένη από το πλαίσιο του παραθύρου, τα πλατωνικά απεικάσματα που είναι πιο απατηλά από τις ιδέες στις οποίες αντιστοιχούν.

Στη σκέψη αυτή του Le Corbusier, το κτήριο γίνεται για πρώτη φορά το Φανταστικό Μουσείο που οραματίστηκε ο André Malraux - μια προσωπική συλλογή εικόνων πέραν του τόπου και του χρόνου - μας λέει ο Π. Τουρνικιώτης, και υπ' αυτή την έννοια αυτό το βιβλίο μας παρουσιάζει το Φανταστικό Μουσείο του ίδιου του συγγραφέα προς τιμήν του Le Corbusier.

Η μεγαλύτερη απόκλιση, η ανατροπή αυτού του βιβλίου είναι αυτή: ο Le Corbusier δεν υπήρξε μόνο αρχιτέκτονας, δεν υπήρξε τόσο αρχιτέκτονας όσο ένας θεωρητικός του λόγου, της εικόνας και της υποβολής αυτών. Η διαγώνιος που ακολούθησε ο Le Corbusier στο χώρο και στο χρόνο, από τη Γαλλία στην Ελλάδα και από τον ορθολογισμό του παρόντος στο κλασσικό πνεύμα του παρελθόντος, ήταν μια πορεία κατά την οποία προσδιόρισε ο ίδιος τον εαυτό του, επινόησε την περσόνα ενός star την οποία και επέβαλε στους άλλους. Ο Le Corbusier, όπως ο Ορφέας, προχωρά μπροστά, εντούτοις δεν μπορεί να αντισταθεί στον πειρασμό να κοιτάξει πίσω.

της Δάφνης Σουλογιάννη, αρχιτέκτων μηχ.