Το έργο και η πορεία ενός σημαντικού δημιουργού

Οι εμπειρίες και οι γνώσεις των προηγούμενων γενιών είναι πολύτιμες καθώς βοηθούν την εξέλιξη ενός πολιτισμού, σε αντίθεση με σύγχρονες τάσεις ιστορικής αμνησίας.

Η έκδοση είναι μια πλήρης παρουσίαση της προσωπικότητας και του έργου του Σακελλάριου από τις δύο συγγραφείς-επιμελήτριες του βιβλίου. Για την αρχιτέκτονα Ελισάβετ Σακελλαρίου είναι φόρος τιμής στη μνήμη του πατέρα της και για την καθηγήτρια, επίσης αρχιτέκτονα, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ συνέχεια του ιστοριογραφικού έργου της για την ελληνική αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα. Το κείμενό μου αναφέρεται στη σημασία του έργου του Σακελλάριου που τόσο συστηματικά και με επιμέλεια παρουσιάζεται στο βιβλίο αυτό.

Ο αρχιτέκτονας επέλεξε να αφήσει τα έργα του να μιλήσουν μόνα τους, έτσι οι παρατηρήσεις μου βασίζονται σε άμεση αντίληψη ορισμένων κτηρίων του και σε ερμηνείες και διαπιστώσεις που προέκυψαν από τη μελέτη των στοιχείων του βιβλίου.

Θα ήθελα να πω εκ προοιμίου ότι η αρχιτεκτονική σύνθεση είναι τέχνη και όχι επιστήμη. Αντλεί βέβαια τόσο από τις γνώσεις ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών όσο και από τις φυσικές και θεωρητικές επιστήμες και την τεχνολογία. Δεν υπάρχουν μοναδικές λύσεις για κάθε κτήριο, πράγμα που κάνει προκλητική και ενδιαφέρουσα τη φάση της έρευνας και σύλληψης της κεντρικής ιδέας μιας αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Γι' αυτό και είναι σημαντικό να μπορεί κανείς να μελετά και να αντιλαμβάνεται τις αξίες και την πορεία του σχεδιασμού δειγμάτων της δουλειάς διαφορετικών αρχιτεκτόνων.

Ο Σακελλάριος με τις αρχιτεκτονικές σπουδές του στο Graz γαλουχήθηκε μέσα σ' ένα κλίμα έντονων προβληματισμών για την Αρχιτεκτονική. Κλίμα που δημιουργήθηκε από τους πρωτοπόρους του μοντέρνου κινήματος, οι οποίοι δρούσαν στην κεντρική και δυτική Ευρώπη, και που ήταν μέχρι ενός σημείου άγνωστοι στην Ελλάδα.

Οι πρώτες αντιλήψεις που ο Σακελλάριος διαμόρφωσε για την Αρχιτεκτονική ήταν μέσα στο διεθνές κλίμα που επικρατούσε τότε στην κεντρική Ευρώπη και τις νέες αρχιτεκτονικές ιδέες. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο νέος αρχιτέκτονας θα πρέπει να προβληματίστηκε με μια διάθεση όχι συμβιβασμού αλλά κατανόησης των συνθηκών και αναγκών του τόπου.

Αυτές οι αρχικές εμπειρίες σημάδεψαν, όπως φαίνεται στη συνέχεια, όλη του τη σταδιοδρομία. Από τη μία πλευρά η κοσμοπολίτικη μόρφωση τον βοήθησε να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του για τις διεθνείς εξελίξεις, τους πειραματισμούς και την αξιοποίηση των νέων ιδεών. Από την άλλη πλευρά σταθερή ήταν η προσπάθειά του να αποδώσει μέσα από τα έργα του ιδιαιτερότητες της Ελλάδας, που απορρέουν από το φυσικό περιβάλλον και τα διδάγματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Στα έργα του πότε υπερίσχυε η μία πλευρά και πότε η άλλη. Γενικά όμως διαφαίνεται ότι δεν αποδεχόταν δογματικές θέσεις και δεν είχε αναστολές στην αξιοποίηση νέων μορφών ή και παραδοσιακών στοιχείων και υλικών, όπως εκείνος έκρινε σκόπιμο.

Τα στοιχεία που αξιοποιούνται στα περισσότερα κτήρια κατοικίας τα οποία μελέτησε, και όχι μόνο, είναι το εύκρατο ελληνικό κλίμα, οι δυνατότητες χρήσης εξωτερικών χώρων το μισό χρόνο, η προστασία από τον ήλιο τους θερμούς μήνες, η προσαρμογή του κτηρίου στη μορφολογία του εδάφους και η δημιουργία ευχάριστων χώρων ανθρώπινης κλίμακας.

Βασικά χαρακτηριστικά της δουλειάς του στις περισσότερες κατοικίες του είναι: η αναζήτηση χωρίς μορφολογικές προκαταλήψεις, ώστε τα έργα του να μην αποτελούν παραλλαγές τυποποιημένων λύσεων, το σπάσιμο των όγκων και το αλληλένδετο των εσωτερικών-εξωτερικών χώρων, η θέα, ο προσανατολισμός καθώς και ο φυσικός αερισμός-κλιματισμός.

Η αναζήτηση του νέου και η ανάδειξη της ιδιαιτερότητας του τόπου φαίνονται από τα πρώτα έργα του στον Βόλο, όπως στην πολυκατοικία Γιαννακοπούλου και το υπαίθριο κινηματοθέατρο «Θέτις». Το πρώτο εκφράζει νέες ιδέες διάταξης του εσωτερικού των διαμερισμάτων, με στενή σχέση εσωτερικών-εξωτερικών χώρων, ενώ το δεύτερο εισάγει νέα αισθητική σε κτήριο κοινής χρήσης στον αστικό ιστό της πόλης. Στα Χάνια του Πηλίου το Πρεβαντόριο, ένα σύγχρονο κτήριο προσαρμοσμένο στο τοπίο με επικλινή δίρριχτη στέγη, όπως αρμόζει στο περιβάλλον του, εναρμονίζεται στο χαρακτήρα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του Πηλίου, χωρίς να τη μιμείται.

Την περιόδο 1955-1965 μελετήθηκαν στην Ελλάδα μια σειρά από σύγχρονες κατοικίες που είχαν επηρεαστεί από έργα αρχιτεκτόνων του Los Angeles, όπως των Pierre Koenig, Craig Ellwood, Rafael Soriano κ.ά., δηλαδή από μονώροφα κτήρια με αραιά υποστυλώματα, οριζόντια πλάκα για στέγη, συνεχόμενους χώρους εσωτερικά και μεγάλα ανοίγματα με γυάλινα συρόμενα πετάσματα αντί εξωτερικών τοίχων. Ο Σακελλάριος εμμένει στο ψάξιμο και τον δικό του δρόμο. Ετσι στις μονοκατοικίες που σχεδίασε την περίοδο αυτή βλέπουμε κτήρια όπου διασπώνται οι όγκοι, δημιουργώντας μεταξύ τους ευχάριστους εξωτερικούς χώρου, οι εξωτερικοί τοίχοι χρησιμοποιούνται για να προστατεύουν τον εσωτερικό χώρο από τον ήλιο, το έντονο φως και το κρύο, χρησιμοποιεί διάτρητα διαφράγματα για φωτισμό-αερισμό, και ανοίγματα παραθύρων για φωτισμό και θέα, όπου αυτό είναι αναγκαίο. Η στέγη άλλοτε είναι οριζόντια και άλλοτε με θόλους, εκεί που ήθελε και εσωτερικά να δώσει διαφορετική αίσθηση, όπως π.χ. το σπίτι του Βογιατζάκη στην Ανάβυσσο.

Αλλα αξιόλογα δείγματα της δουλειάς του αυτή την περίοδο είναι οι κατοικίες του Ιωνα Παράσχου στο Ψυχικό (1957), του Μάρκου Νομικού στο Καβούρι (1958), της Lucy Lambert στο Πόρτο Ράφτη (1959) και άλλα. Το κτήριο όμως που θα έλεγα ότι είναι πραγματικό κόσμημα, είναι το σπίτι στην Παλαιοκαστρίτσα, του 1963, το οποίο συνδυάζει απόλυτα και τις δύο πλευρές του προβληματισμού του: του νέου και ιδιαίτερου και της οργανικής αρχιτεκτονικής του Frank Lloyd Wright, την οποία, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο, θαύμαζε. Αυτή η περίοδος πιστεύω ότι εκφράζει την πιο ώριμη φάση της σταδιοδρομίας του.

Τα έργα με συνεργάτες τον Μανώλη Βουρέκα και τον Προκόπιο Βασιλειάδη και τους νεότερους συναδέλφους του Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα, Αντώνη Γεωργιάδη και Νίκο Π. Χατζημιχάλη στα Αστέρια της Γλυφάδας και στη Βουλιαγμένη εισάγουν νέες ιδέες και κυρίως αξιοποιούν βιοκλιματικές δυνατότητες στο σχεδιασμό με τις ανάλαφρες στέγες ή και πτυχωτές στέγες που επιτρέπουν φυσικό αερισμό και ηλιοπροστασία. Το εστιατόριο «Ωκεανίς» στη Βουλιαγμένη αποτελεί και σήμερα υπόδειγμα βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής.

Τέλος, στο θέατρο της Κέρκυρας διακρίνεται η προσπάθεια έκφρασης του νέου αλλά και προσαρμογής στο πολιτισμικό περιβάλλον της πόλης. Με την ίδια ευαισθησία έχουν μελετηθεί το στέγαστρο στο λιμάνι και το κτήριο του Αεροδρομίου της Κέρκυρας.

Συνοψίζοντας, θα ήθελα να επαναλάβω πόσο σημαντικό διδακτικά είναι για τον ενδιαφερόμενο για την Αρχιτεκτονική να μπορεί να παρακολουθήσει την πορεία ενός δημιουργού, να δει τη συνέπεια, τις αξίες και τις παρεκκλίσεις του μέσα από το ψάξιμο μιας ολόκληρης ζωής.

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΣAKEΛΛAPIOY-HERZOG, ΕΛΕΝΗ ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ
Π. Α. Σακελλάριος, Αρχιτέκτων. An Architect's Vision, Ρ.Α. Sakellarios
«ΠΟΤΑΜΟΣ», ΣΕΛ. 321, ΣΧΗΜΑ 29,5Χ29,5 ΕΚ.

ΣΠΥΡΟΣ ΑΜΟΥΡΓΗΣ ΑΙΑ, Ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου της Πολιτείας της Καλιφόρνιας

Σχετικά άρθα:
«Η αρχιτεκτονική να συμπληρώνει τη φύση»
«Δεν με ενοχλεί που με αντιγράφουν, αλλά το ότι με αντιγράφουν και με αγνοούν», ήταν το μόνο παράπονο του Κερκυραίου αρχιτέκτονα Περικλή Σακελλαρίου (1905-1985). Και δεν είχε άδικο, αφού το έργο του είναι μεν οικείο στους πολίτες, καθώς περιλαμβάνει σημαντικές παρεμβάσεις, από τις λουτρικές εγκαταστάσεις στη Γλυφάδα και στη Βουλιαγμένη ώς το κτίριο της αμερικανικής πρεσβείας, το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου στο Καβούρι και τις υποδειγματικές μονοκατοικίες του, αλλά παραμένει... αγνώστου πατρός. Ακόμη και οι ειδικοί γνωρίζουν ελάχιστα για το σύνολο της δημιουργίας και της καθοριστικής συμβολής του στην ελληνική «άνοιξη της αρχιτεκτονικής» κατά τη δεκαετία του '60.