Η στήλη «Διάλογοι» ξεκινούν μία νέα ενότητα με θέμα: Διονυσίου Αρεοπαγίτου 17: εμπόδιο ή ευκαιρία;

Το θέμα αυτό δεν έχει πάψει να βρίσκεται στην επικαιρότητα είτε με αντιδράσεις που κατά καιρούς δημοσιεύονται, είτε με την εξέλιξη της νομικής πτυχής του θέματος στο Συμβούλιο της Επικρατείας, είτε με την εξέλιξη του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την αντιμετώπιση των πίσω όψεων των επίμαχων κτιρίων, είτε ακόμα με την επικείμενη πλήρη λειτουργία του Νέου Μουσείου Ακρόπολης.

Επιλέξαμε να ξεκινήσουμε αυτήν την ενότητα με μία επιστολή του François Loyer προς τον Έλληνα Υπουργό Πολιτισμού. Ο Loyer, γνώστης της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, θέτει το ζήτημα και στις δύο διαστάσεις του: της αρχιτεκτονικής και της αστικής. Από τη μία βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα εξαιρετικό δείγμα του ύφους Art Deco στην Αθήνα και μάλιστα από έναν σημαντικό αρχιτέκτονα ο οποίος με αυτό το έργο του πέτυχε να συνθέσει για την εποχή του την διπλή κληρονομιά του νεοελληνισμού. 
Από την άλλη, η πολυκατοικία αυτή εντάσσεται με ιδιαίτερη επιτυχία στο μοναδικό αστικό μέτωπο που αντικρίζει τον Παρθενώνα. Για τον Loyer, «είναι προτιμότερο να φτάσουμε σε μια διευθέτηση του προβλήματος, ώστε οι αντιφάσεις, οι οποίες είναι εγγενείς στην ίδια τη φύση του αστικού, να  απαλυνθούν από μία εμβριθή πρόταση διαμόρφωσης [των πίσω όψεων]».

Τρόπος συμμετοχής στους «Διαλόγους»

Ακολουθεί ολόκληρη η επιστολή του François Loyer.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ  FRANÇOIS LOYER
ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΥΠΟΥΡΓΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ κ. Μ. ΛΙΑΠΗ

Η κατεδάφιση της πολυκατοικίας της Διονυσίου Αρεοπαγίτου 17 στην Αθήνα
θα ήταν λάθος

Η σχεδιαζόμενη κατεδάφιση των δύο πολυκατοικιών της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου, απέναντι από την νότια πλευρά της Ακρόπολης της Αθήνας, θα ήταν σφάλμα δύσκολο να το διανοηθεί κανείς τόσο σε επίπεδο κτηριακής κληρονομιάς όσο και σε επίπεδο αρχιτεκτονικής και πόλης.

Τα μεγάλα έργα στην αρχιτεκτονική κατοικίας στην Ελλάδα είναι σπάνια  την περίοδο του μεσοπολέμου. Η πολυκατοικία στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου 17 (1930) είναι έργο ενός σημαντικού αρχιτέκτονα, καθηγητή στην Πολυτεχνική Σχολή της Αθήνας. Έχοντας λάβει γαλλική εκπαίδευση, ο αρχιτέκτονας συναναστράφηκε την παρισινή πρωτοπορία των αρχών του αιώνα. Η πειθαρχημένη γραφή της πρόσοψης μαρτυρεί μία προφανή συγγένεια με τις συζητήσεις που αναπτύχθηκαν με αφορμή την κατασκευή του θεάτρου Champs-Elysées στο Παρίσι από τον Auguste Perret το 1913. Ο Perret, κατά την περίφημη επίσκεψή του στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης υιοθέτησε την αρχή της επικάλυψης με μάρμαρο. Ο Κουρεμένος παρέχει μία εκδοχή άκρως προσωπική, εμπλουτισμένη από την πολυχρωμία του υλικού. Από αυτήν δεν λείπουν βέβαια οι αναφορές στην νεοελληνική παράδοση του 19ου αιώνα της οποίας εδραιώνεται ως ο συνεχιστής. Η αυστηρή συμμετρία της σύνθεσης υπογραμμίζει με τη σειρά της την κλασική αναφορά, την οποία μαρτυρούν τα μεγάλα αξονικά ανοίγματα υπό μορφή loggia και τα οποία παραπέμπουν στην Αναγέννηση.

Διασταυρώνοντας τον γαλλικό ρασιοναλισμό με την κληρονομιά της θεωρίας της επένδυσης του κτηρίου του Semper, ο αρχιτέκτονας εμμένει να καταδείξει τη μέθοδο επένδυσης στο σκελετό από σκυρόδεμα, πράγμα που τον οδηγεί σε έναν διάκοσμο σχεδόν επίπεδο, ο οποίος ζωογονείται από τα ανάγλυφα και τα ψηφιδωτά. Για αυτά, ο ιστορικός τέχνης δεν θα παραλείψει να αναφέρει τόσο τον Γάλλο σχεδιαστή Eugène Grasset, μαθητή του Viollet-le-Duc, όσο και τον Αυστριακό αρχιτέκτονα Otto Wagner (ιδιαίτερα στο έργο του για την έπαυλη Hüttelbergstrasse στη Βιέννη το 1913). Όσο για την εικονογραφία, αυτή παραπέμπει στη λαϊκή παράδοση, την οποία υπαινίσσεται η παραδοσιακή φορεσιά των γυναικών της Δρόπολης, όπως απεικονίζεται στα ανάγλυφα της εισόδου (αυτά τα τελευταία επικαλούνται εξάλλου τις περίφημες μορφές του Henri Bouchard - το 1913 επίσης - στην ωραία πολυκατοικία του Léon Tissier στη λεωφόρο Raspail 67 στο Παρίσι). Ταυτόχρονα συνδιαλέγεται με την αρχαία μυθολογία (Οιδίπους και Θησέας) την αναζωογονημένη από την σύγχρονη αρχαιολογία. Αυτή η προσέγγιση φανερώνει έναν άνθρωπο με βαθιά παιδεία, ικανό να συνθέσει τη διπλή κληρονομιά του νεοελληνισμού.

Αυτή η όψη-αφίσα, απλή και για αυτό ιδιαίτερα επεξεργασμένη, συμμορφώνεται ωστόσο με τους κανόνες της αρχιτεκτονικής μιας αστικής κατοικίας. Σέβεται τη διευθέτηση των χώρων, τη ρυμοτομία και το ύψος του επιστεγάσματος ώστε να ενσωματωθεί στο κτιστό μέτωπο των όψεων σε αστική οδό. Αυτή η πολυκατοικία - μέγαρο ίσως, όχι όμως μνημείο - έχει σχεδιαστεί για να αποτελεί μέρος μίας αρχιτεκτονικής οικοδομικού τετραγώνου (αποκρύπτοντας έτσι την πίσω όψη η οποία έχει χρηστική γραφή). Αυτό δεν εμποδίζει την επεξεργασμένη διευθέτηση των χώρων, τη μεγαλοπρέπεια στο εσωτερικό, τον εκλεπτυσμένο διάκοσμο. Η πολυκατοικία Κουρεμένου, τελευταίο δείγμα μίας μοντέρνας κουλτούρας γεννημένης με την αρχή του αιώνα, ξεχωρίζει ευχάριστα μέσα στο πλαίσιο της δεκαετίας του ’30 όπου διαδίδεται στην Αθήνα ο τύπος της πολυκατοικίας με τις επιχρισμένες όψεις – λιγότερο επεξεργασμένες βέβαια αλλά εξίσου συνεπείς σε μία παράδοση της ιδιωτικής αρχιτεκτονικής η οποία επικράτησε μετά την Ανεξαρτησία. Η αριστοτεχνία του αρχιτέκτονα έγκειται στο γεγονός ότι πέτυχε να δημιουργήσει μία ανανεωμένη εκδοχή, ικανή να υποστηρίξει το νεωτερισμό της ενώ ταυτόχρονα αποδέχεται την κληρονομιά της ρομαντικής πολυχρωμίας του 19ου αιώνα.

Στο αστικό επίπεδο, το ωραίο αυτό οικοδόμημα γνωρίζει να κρατάει τη θέση του, χωρίς να έρχεται σε αντιπαράθεση με τη συντριπτική παρουσία, ακριβώς απέναντι, της Ακρόπολης. Δεν συναγωνίζεται τον Παρθενώνα, του οποίου οι λιτές γραμμές, οι βαθιές σκιές και η φωτεινή επιφάνεια επιβάλλονται με έναν μνημειακό τρόπο που δεν θα άφηναν περιθώριο για συναγωνισμό. Σε αυτήν την ηρωική γειτνίαση, η πολυκατοικία της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου διαδραματίζει ένα ρόλο ζωντανής συνοδείας – λίγο σαν ακόλουθος τελικά, κομψή χωρίς να γίνεται υπεροπτική. Ο Κουρεμένος επέλεξε να ακολουθήσει τη συνήθη κλίμακα της πόλης των τεσσάρων ορόφων και τη γνώριμη γραφή της κληρονομημένης νεοελληνικής παράδοσης.

Η τόσο επιτυχημένη διαμόρφωση του δρόμου με την μετατροπή του τα τελευταία χρόνια σε δημόσιο περίπατο, εκμεταλλεύεται στο έπακρο τις δυνατότητες αυτής της επινόησης για το ρόλο του κτηρίου. Το κτιριολογικό πρόγραμμα του διαγωνισμού για το νέο μουσείο Ακρόπολης το είχε ορθώς κατανοήσει, επιβάλλοντας τη διατήρηση του πολύμορφου μετώπου των μικρών όψεων που διασπείρονται κατά μήκος αυτής της πλατιάς οδού – περισσότερο λεωφόρος παρά οδός… Και η επιτυχία της πρότασης του Bernard Tschumi έγκειται ακριβώς στη διατήρηση αυτού του προπετάσματος από πολυκατοικίες μικρής κλίμακας, κατορθώνοντας να μετριάσει την άνιση μετωπική σχέση ανάμεσα στο μνημειακό μεγαλείο του Παρθενώνα και τον άβολο όγκο του νέου κτηρίου. Η Αθήνα δεν είναι Μπιλμπάο και η πλαστική ελευθερία που επέλεξε ο Franck Gehry, σε μία εγκαταλελειμμένη λιμενική ζώνη, δεν είναι άμεσα εφαρμόσιμη. Από αυτήν την άποψη, η διατήρηση του αστικού μετώπου της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου είναι απαραίτητη για να αποφύγει κανείς έναν ανταγωνισμό ο οποίος δεν μπορεί παρά να αποβεί εις βάρος του σύγχρονου έργου του Ελβετού αρχιτέκτονα.

Μπορούμε να κατανοήσουμε ότι από την πλευρά του μουσείου οι πίσω όψεις δεν είναι ελκυστικές διότι δεν σχεδιάστηκαν για να είναι ορατές – κανονικά θα έπρεπε να είναι βυθισμένες στο κέντρο του οικοδομικού τετραγώνου. Υπάρχουν απλές λύσεις με τις οποίες μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα – από μία κάλυψη με δένδρα έως τη στερέωση φυτικών προπετασμάτων ώστε να αποκρυφτεί ο κοινότοπος χαρακτήρας αυτής της όψης υπηρεσίας.

Μία Βερολινέζικη παροιμία λέει: «Μην πετάς τα μωρό μαζί με το νερό του μπάνιου». Η αστική πολυκατοικία έχει τους κανόνες της. Όταν διαταράσσουμε το μηχανισμό φανερού-κρυφού ο οποίος ορίζει τις ίδιες τις αρχές της πόλης, δεν μπορούμε παρά να προσφύγουμε στο τέχνασμα του χειρισμού των προπετασμάτων – δοκιμασμένο σε όλη την αρχιτεκτονική των μεγάρων και των μνημείων τα οποία εντάσσονται σε οικοδομικό τετράγωνο. Από τη στιγμή που λύνεται αυτό το πρόβλημα της συνύπαρξης, οι πολυκατοικίες με πρόσοψη στην Αρεοπαγίτου ξαναβρίσκουν τη θέση τους η οποία είναι απαραίτητη για την ισορροπία του διαλόγου μεταξύ της Ακρόπολης και του μουσείου. Εάν επρόκειτο να χαθούν, το κενό που θα δημιουργούνταν θα γινόταν ένα είδος no-man’s land, αποκαρδιωτικό για τον επισκέπτη που μεταβαίνει από το ένα σημείο στο άλλο. Πρέπει άραγε να τον θυσιάσουμε για τον καταναλωτή της καφετέριας του μουσείου; Είναι προτιμότερο να φτάσουμε σε μια διευθέτηση του προβλήματος, ώστε οι αντιφάσεις, οι οποίες είναι εγγενείς στην ίδια τη φύση του αστικού, να  απαλυνθούν από μία εμβριθή πρόταση διαμόρφωσης.

Στο πρόδηλο της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς προστίθεται έτσι το πρόδηλο του αστικού. Ας το επαναλάβουμε: η κατεδάφιση αυτής της πολυκατοικίας θα ήταν λάθος. Η Ελλάδα δεν μπορεί να ξεχάσει την ιστορία της, ούτε η Αθήνα την τοποθεσία της.

François LOYER
Directeur de recherche au CNRS,
Université de Paris-Sorbonne
Grand Prix du Patrimoine du Ministère de la Culture

Μετάφραση: Μανώλης Αναστασάκης
Αρχιτέκτων