Η χύτρα που θέλει να εξοβελίσει την κοπέλα για να συνομιλήσει με την θεά.

O Νίκος Παλιατσέας, συμμετείχε στον διαγωνισμό του περιοδικού για την ανάπλαση των πίσω όψεων των διατηρητέων της οδού Αρεοπαγίτου με μια πρόταση που προκάλεσε τις περισσότερες διχογνωμίες στα μέλη της κριτικής επιτροπής αποσπώντας όμως τελικά Α΄ Έπαινο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Χαιρετίζουμε την ιστορική 2335/2009 απόφαση του Ε΄ Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας, που έκανε δεκτή την αίτηση κατοίκων της περιοχής του Μακρυγιάννη με την οποία ζητούσαν να ακυρωθεί η από 30.8.2007 απόφαση υπουργού Πολιτισμού με την οποία εγκρίθηκε η ολική άρση προστασίας του χαρακτηρισμένου ως μνημείου ακινήτου επί της οδού Διονύσου Αρεοπαγίτου 17.
Δικαιώνεται έτσι ο αγώνας όσων τάχθηκαν κατά της κατεδάφισης των διατηρητέων κτιρίων της οδού Αρεοπαγίτου. Με την απόφαση αυτή απομακρύνεται ο κίνδυνος της κατεδάφισης κυρίως για νομικούς λόγους, δεδομένου όμως ότι η η πρόταση για μεταφορά των κτιρίων σε άλλες θέσεις από το ΥΠΠΟ εξακολουθεί να ισχύει (σύμφωνα με το δελτίο ειδήσεων του Sky T.V στις 15/07/2009) και οι πολέμιοι της ύπαρξης των κτιρίων διατηρούν τα επιχειρήματα τους, κρίνουμε σκόπιμο στα πλαίσια του διαλόγου που έχει ανοίξει και θα παραμείνει ανοιχτός τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο, να παραθέσουμε το παρακάτω κείμενο που γράφτηκε κατά την διάρκεια των εγκαινίων του μουσείου και πριν από την γνωστοποίηση της απόφασης του ΣτΕ εκφράζοντας την αγωνία του συντάξαντα μπροστά στον εφιάλτη μιας πιθανής κατεδάφισης: 

 
«Με άλλα λόγια, χρειάζεται μία πίστη σ’ αυτά τα αρχαία σημάδια μέσα στον τόπο τους, η πίστη πως έχουν δική τους ψυχή. Τότε θα μπορέσει ο προσκυνητής – πρώτη φορά τον ονομάζω έτσι – να πιάσει διάλογο με αυτά».
Γ Σεφέρης Πάντα πλήρη Θεών     

Η ΧΥΤΡΑ ΠΟΥ ΘΕΛΕΙ ΝΑ ΕΞΟΒΕΛΙΣΕΙ ΤΗΝ ΚΟΠΕΛΑ ΓΙΑ ΝΑ ΣΥΝΟΜΙΛΗΣΕΙ ΜΕ ΤΗΝ ΘΕΑ.

Ο Σωκράτης στον Ιππία Μείζονα του Πλάτωνα συζητώντας περί ομορφιάς αναφέρει ότι μια καλοφτιαγμένη χύτρα (χύτρα κεκεραμευμένη υπό αγαθού κεραμέως……)1 είναι μεν δυνατόν να χαρακτηριστεί ωραία αλλά και η πιο ωραία από τις χύτρες αν την  συγκρίνουμε με τις κοπέλες είναι άσχημη, ενώ αν κανείς συγκρίνει τις κοπέλες με τις θεές θα συμβεί το ίδιο που έγινε όταν συγκρίθηκαν οι κοπέλες με τις χύτρες δηλαδή και η πιο όμορφη κοπέλα θα φανεί άσχημη μπροστά στην θεά. Στην προκειμένη περίπτωση στον ευρύτερο χώρο της Ακρόπολης, εφ’ όσον γίνει δεκτή ως προς την εξωτερική εμφάνιση (φόρμα) σύμφωνα με τις κατωτέρω απόψεις των F.Loyer και B.Tschumi η εξής αντιστοιχία:

• Ο Παρθενώνας - Η θεά
                                      

• Τα νεοκλασικά της Αρεοπαγίτου – Η ωραία κοπέλα  ---  «Η πολυκατοικία της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου 17   διαδραματίζει ένα ρόλο ζωντανής   συνοδείας  – λίγο σαν ακόλουθος τελικά, κομψή χωρίς να γίνεται υπεροπτική») Επιστολή προς ΥΠΠΟ του κριτικού της αρχιτεκτονικής Francois Loyer.

• Το Ν.Μ.Α. – Η καλοφτιαγμένη χύτρα ---«Το Ν.Μ.Α. …… το αντιλαμβάνομαι ως διάφανο περιτύλιγμα ….. Ο αληθινός θησαυρός δεν είναι το κτίριο αλλά το περιεχόμενο του» B.Tschumi Απογευματινή 13/07/2009

θα πρέπει κατά την άποψη μας, να αποκλειστεί ως ύβρις το ιδεολόγημα της απαίτησης συνομιλίας από όλα τα σημεία του Νέου Μουσείου Ακρόπολης (Ν.Μ.Α.) απ’ ευθείας με την Ακρόπολη και να αναγνωριστεί ότι η κατεδάφιση - θυσία των δύο διατηρητέων της Αρεοπαγίτου εφόσον συντελεστεί (η τελευταία  αναδίπλωση του ΥΠΠΟ περί μεταφοράς των κτιρίων 17 και 19 σε άλλες θέσεις δεν αναιρεί το πρόβλημα), θα αποτελέσει έναν πρωτόγνωρο βιασμό, μια αντιουμανιστική ενέργεια, μια πράξη μη κοσμιότητας στην πόλη (not civility in the city)2, με πρόσχημα την υπεροχή μιας αμφιλεγόμενης θεωρητικής άποψης, οπότε και θα εδραιωθούν οι Βρετανικές θέσεις περί μη επιστροφής των μαρμάρων του Παρθενώνα που είναι στο Λονδίνο.

Η μεγιστοποίηση της προβολής του μουσείου των Bernard Tschumi και Μιχάλη Φωτιάδη που είναι ίσως το σημαντικότερο πολιτιστικό έργο των τελευταίων δεκαετιών στην Ελλάδα, είναι μεν θεμιτή, όχι όμως σε βαθμό να επιφέρει την βίαιη εκμηδένιση δύο γειτονικών διατηρητέων κτιρίων που δοκιμασμένα στον χρόνο «συνυπάρχουν με την ιδέα της ωραιότητας είναι ανίκητα από κάθε εννοιολογική σχετικότητα προσφέροντας ποιότητα της άφθαρτης παρουσίας» 3 διακριτικά απέναντι στον Παρθενώνα και πολύ περισσότερο δίπλα στο Νέο Μουσείο.

Η αρχιτεκτονική βία αποτελεί θεμελιώδη έννοια στην σκέψη του αρχιτέκτονα B. Tschumi («Δεν υπάρχει αρχιτεκτονική χωρίς βία», «Η αρχιτεκτονική ορίζεται ως η ηδονική και ενίοτε βίαιη αντιπαράθεση χώρων και δραστηριοτήτων», «Με τον όρο βία δεν εννοώ την βαναυσότητα που καταστρέφει τη φυσική ή συγκινησιακή ακεραιότητα, αλλά μια μεταφορά για την ένταση της σχέσης ανάμεσα στα άτομα και στους περιβάλλοντες χώρους τους»)4. Στην προκειμένη περίπτωση του Ν.Μ.Α. διερωτάται κανείς εάν θα έχουμε την υλοποίηση της βαναυσότητας όταν μετά την τυχόν κατεδάφιση ακόμη και με μετατόπιση των κτιρίων σε άλλες θέσεις, ένα ψυχρό κρυστάλλινο φιλί θανατηφόρας στην περίπτωση αυτή αρχιτεκτονικής, θα αγγίξει ανεπανόρθωτα ένα υποβλητικό τοπίο «με σωστική διαλαμπή της απέραντης ομορφιάς»5 του νεοκλασικισμού κλπ., έναν χώρο που δίνει την αίσθηση ότι επέζησε ένας απόηχος του Ευρωπαϊκού εκλεκτικισμού σε μια πόλη που δεν διαθέτει ούτε μια πλατεία με νεοκλασικά κτίρια εξ ολοκλήρου στο σύνολο της.

Παρά τις χρηστικές και γεωμετρικές αρετές που υμνούνται με διθυραμβικό τρόπο τις ημέρες αυτές των εγκαινίων, έχουμε ένα κτίριο:

• με χαλύβδινες κυματοειδείς λαμαρίνες (χαρακτηριστικό της αυθαίρετης Νεοελληνικής δόμησης, γνωρίζει άραγε ο κ. Tschumi ο οποίος χρησιμοποιεί 6 το υλικό αυτό, ότι έχει παντελώς απαγορευτεί σε παραδοσιακούς προστατευόμενους οικισμούς η χρήση κυματοειδών τσίγκων στις στέγες των κτιρίων).

• με ενιαίους αντιθετικούς ως προς τον γαλανό αττικό ουρανό σκούρους υαλοπίνακες, 

 

                                                                                       
• με εμπορικές χρήσεις εστίασης (‘‘A mezzanine welcomes a bar and restaurant with views toward the Acropolis’ 7), στον πιο προστατευόμενο ίσως δρόμο της χώρας.

• με μορφολογία επίπεδου μοντερνισμού (χωρίς καμπύλα στοιχεία εκτός των λαμαρινών και των κιόνων), από μπετόν, γυαλί και ατσάλι, που αποτελεί συλλογική τραυματική αισθητική εμπειρία μιας και ήταν υπεύθυνος για την καταστροφή της πόλης της Αθήνας μέσα από την διαδικασία κατεδάφισης της πλειονότητας των αξιόλογων κτισμάτων και ελεύθερων χώρων της.

• με ογκώδεις κολώνες που μαζί με το στέγαστρο τους δημιουργούν ένα ανάρμοστο σύνολο προς στην αισθητική όχι μόνον του γύρω αστικού ιστού αλλά και αυτού τούτου του μουσείου(ο κ. Tschumi αναφέρει ότι «Ήθελα, όμως, να σκεφτώ όπως ο Πυθαγόρας» 8, ο Πυθαγόρας όμως πρωτίστως εναντιωνόταν στην αμετρία 9)

  
       

Εάν το κυρίαρχο δρώμενο της λειτουργίας του Ν.Μ.Α., είναι η άμεση οπτική επαφή με τα αρχαιολογικά εκθέματα και τον Παρθενώνα, τότε αυτή επιτελείται με εκπληκτικό τρόπο στον τελευταίο όροφο του, όπως φαίνεται  κατωτέρω:

 

             
Συνεπαρμένος από το αισθητικό δέος μπροστά στην τελειότητα της έκτυπης πλαστικότητας των εκθεμάτων  με φόντο τον «λαμπρομέτωπο ναό»10, ο επισκέπτης, θα είναι ευεπίφορος στην ιδέα της κατεδάφισης των νεοκλασικών κτιρίων, όταν μάλιστα θα αμαυρώνουν το όλο σκηνικό οι παρεμβαλλόμενες εγκαταλελειμμένες πίσω όψεις τους που έχουν χαρακτηριστεί ακαλαίσθητες από τους πλέον έγκριτους αρχιτέκτονες:(«Οι ακαλαίσθητες οπίσθιες όψεις των πολυκατοικιών ως άμορφο παραπέτασμα υπενθυμίζουν την θλιβερώτερη έκφανση της νεοελληνικής οικοδομικής κακοδαιμονίας»11).
                                  
Η ανάγκη αντιμετώπισης των πίσω όψεων των δύο διατηρητέων κτιρίων που δεν αφορά μόνον τους ιδιοκτήτες τους, ενέπνευσε έναν πρωτοφανή διάλογο για τα Ελληνικά δεδομένα με αποκορύφωμα την διεξαγωγή ενός διεθνούς διαγωνισμού με 172 συμμετοχές 12, με μία όπως χαρακτηρίστηκε «all stars» κριτική επιτροπή.

Ενδεικτικά παρατίθεται κατωτέρω η πρόταση μας στον διαγωνισμό για τις πίσω όψεις, με διαμόρφωση τους ανάλογα με τα αισθητικά στοιχεία των κυρίων όψεων, ώστε να παρεμβάλλεται πίσω από τα εκθέματα και μεταξύ της Ακρόπολης η  ωραιότητα του νεοκλασικισμού - εκλεκτικισμού που αποκαθιστά την ενότητα ύφους στα κτίρια.

Παράλληλα παρατίθενται και δύο φωτογραφίες μία με τα κτίρια και μία χωρίς αυτά όπως τις παρουσίασε ο κ. B. Tschumi στην ομιλία του στο Megaron Plus (8-10-2007) δηλώνοντας ότι είναι ουδέτερος στο ζήτημα της κατεδάφισης («Η επιλογή είναι δική σας!») 13, οδηγώντας όμως εύκολα στο συμπέρασμα ότι είναι προτιμότερη η κατεδάφιση από την διατήρηση των κτιρίων, αφού είναι προφανής η υπεροχή της «ακίνητης γεωμετρίας της γης»14 και του αλάξευτου τοπίου του Ιερού Βράχου έναντι οιουδήποτε κτίσματος-δημιουργήματος ενώπιον του, ενώ επίσης δεν υπήρχε σύγκριση με μια παράλληλη παρουσίαση της όψης των κτιρίων μετά από παρέμβαση-ανάπλαση, ούτε έγινε παρουσίαση της θέασης και από την πλευρά της Αρεοπαγίτου και του Ιερού Βράχου προς το μουσείο:

 

 

Το εάν υφίσταται πρόβλημα άμεσης γειτνίασης των δύο κτιρίων με το Ν.Μ.Α. ή παρεμπόδισης του διαλόγου με τον Παρθενώνα, εφόσον αυτά αναβαθμιστούν ως ανωτέρω, αφήνεται στην ελεύθερη κρίση καθενός, όπως και εάν το προβαλλόμενο στις φωτογραφίες υπερμεγέθες στέγαστρο είναι επίσης κατ’ αναλογία μια «θορυβώδης παρέμβαση»15 στον διάλογο οπότε θα πρέπει και αυτό ομοίως να κατεδαφιστεί, ενώ δεν πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός ότι δεν είναι ρεαλιστικό να κατεδαφιστεί οτιδήποτε μπροστά στην Ακρόπολη. Η αλήθεια βέβαια στα αισθητικά ζητήματα και στις συνέπειες τους στην κοινωνία δεν είναι δυνατόν να μονοπωληθεί από κανέναν αλλά πάντα πρέπει να αποτελεί το ζητούμενο μέσα από συγκεκριμένα επιχειρήματα και ανάλυση όλων των παραμέτρων ενός ζητήματος ώστε να εξάγονται ασφαλή συμπεράσματα.

Με εξ αρχής διάγνωση της ανυπέρβλητης αξίας του δρώμενου της έκθεσης των αρχαιολογικών ευρημάτων απέναντι στον Παρθενώνα ο κ. Β, Tschumi ανταποκρίθηκε στην πρόκληση ενός εγχειρήματος που είχε εξ αρχής ιδιαιτέρες δυσκολίες: το απαιτούμενο υπερμεγέθες για την περιοχή κτιριακό πρόγραμμα σε ασφυκτικό οικόπεδο, ένα χαμηλό για τα διεθνή δεδομένα οικονομικό budget (130 εκατομμύρια € από τα οποία μεγάλο μέρος δεν δαπανήθηκε για τις κατασκευές οι οποίες μάλιστα είχαν ιδιαιτέρες απαιτήσεις σεισμικής αντοχής, όταν κτίρια στο Abu Dabi, πολυεθνικών κολοσσών κλπ. στοιχίζουν πολλαπλάσια, άραγε ο διεθνής πολιτισμός τόση σημασία δίνει για ένα τέτοιας εμβέλειας έργο;) περιοριζόμενος σύμφωνα με τα λεγόμενα του σε ένα αρχιτεκτόνημα – σκεύος (όπως αναφέρθηκε παραπάνω: «Ο αληθινός θησαυρός δεν είναι το κτίριο αλλά το περιεχόμενο του»), με εξ αρχής επομένως παραίτηση από την προτεραιότητα της εξωτερικής εμφάνισης (φόρμας) που είναι κυρίαρχο κανονιστικό πλαίσιο του συγκεκριμένου χώρου λόγω της αισθητικής τελειότητας του Παρθενώνα και της γήινης ωραιότητας της Αρεοπαγίτου, με αγνόηση του μέτρου, της συμφωνίας με τον περιβάλλοντα χώρο, του προβλήματος της αναμέτρησης των όγκων, της ενότητας των μερών, την ανάγκη αποφυγής της σύγχυσης από την εμπλοκή της μιας αισθητικής με την άλλη των γειτνιαζόντων ανόμοιων.

Περαιτέρω ο κ. Β. Tschumi σε συνέντευξη του ενδεχομένως αφήνει την διατεινόμενη μέχρι τώρα ουδετερότητα του στο θέμα της κατεδάφισης αναφέροντας ότι:«Από την άλλη υπήρξαν ωρισμένες συντηρητικές φωνές που ήθελαν να διατηρηθούν οι πολυκατοικίες του 1930»16 δηλαδή χαρακτηρίζει ανεδαφική μια μεγάλη μερίδα, αν όχι την μεγαλύτερη, των αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών, διανοουμένων και της κοινής γνώμης (γκάλοπ σε site 66,9%, υπογραφές συμπαράστασης από 45.000 άτομα, που δεν μπορούν χαρακτηριστούν σαν «ντόπιοι ακτιβιστές» όπως επίσης ισχυρίσθηκε ο κ. Ν. Ουρουσωφ στους New York Times17).

Τα 17 κτίρια της Αρεοπαγίτου αποτελούν μια ενότητα με οπτική συνέχεια και ένα μοναδικό συνεκτικό σύνολο με αρμονία και σαφήνεια, που πέρα από την διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς - μνήμης και της ιστορικής αξίας τους, είναι αναπόσπαστα αισθητικά στοιχεία ενός χρηστικού αντικειμένου που στη προκειμένη περίπτωση είναι ο περίπατος σε ένα μοναδικό παγκόσμια τοπίο αρμονίας και ωραιότητας. Η α-σχημία της σύγχρονης Αθήνας από τον Παρθενώνα ανακόπτεται μόνο στην εγγύς γύρω περιοχή από την Πλάκα, την νεοκλασική ζώνη της Αρεοπαγίτου τον λόφο Φιλοπάππου κλπ. που λειτουργούν ως οπτικό διαχωριστικό φράγμα πρασίνου και παραδοσιακής ήπιας αρχιτεκτονικής, το νέο μουσείο με τον μοντερνισμό του θα διεισδύσει ακόμη περισσότερο σε αυτόν χώρο εάν κατεδαφιστούν τα δύο κτίρια.

Όσοι λοιπόν θεωρούν ότι τα παραπάνω αποτελούν συνολική αδιαπραγμάτευτη αξιακή πολιτιστική συνθήκη για τον πολίτη αυτής της πόλης, όπου ως παράγουσα έννοια η αισθητική και όχι ως αρχαιολατρία από αυταναφορική έννοια εξακοντίζεται σε σημαινόμενο ουσίας σύγχρονης αντίληψης ζωής, αποκαλούνται συντηρητικοί από τον κ. Β. Tschumi (εάν όντως αποδόθηκαν σωστά τα λεγόμενα του), με ανάλογο ίσως τρόπο όσων ερμήνευαν την μυθολογία με την έκφραση μαγική σκέψη και για τους οποίους  Z. Lacan είχε αναφέρει: «Μαγική σκέψη, έτσι εκφράζεται η μοντέρνα επιστημονική βλακεία κάθε φορά που βρίσκεται μπροστά σε κάτι που ξεπερνά τα μικρά σταφιδιασμένα μυαλουδάκια εκείνων οι οποίοι θεωρούν ότι, για να εισδύσουν στον χώρο του πολιτισμού, η αναγκαία προϋπόθεση είναι τίποτα να μην τους εμπλέκει σε κάποια επιθυμία που θα τους εξανθρώπιζε»18

Η σφοδρότητα των παραπάνω θέσεων δεν είναι δυνατόν να αντικρούσει το γεγονός της πραγματικότητας της ύπαρξης ενός εξωστρεφούς μουσείου που θα στεγάζει με σύγχρονο, άνετο και αισιόδοξο τρόπο τα αρχαιολογικά εκθέματα, αλλά διατυπώθηκε ως έκφραση αγωνίας για την διατήρηση του αστικού μετώπου της Αρεοπαγίτου αφού και η παραμικρή αφαίρεση από το υπαρκτό του τοπίου θα υποβιβάσει σε μετριότητα το όλον της υποβλητικότητας της, εξάλλου ο μοντερνισμός και στις πλέον πρωτοποριακές μεγάλης σύλληψης ιδέες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, δεν έχει ξεπεράσει μέχρι σήμερα τον κλασικισμό και τις επιρροές του, αφού η κυβερνητική εξουσία ακόμη δεν τον χρησιμοποιεί για τα κτίρια της (Λευκός Οίκος, Downing St. κλπ.), επομένως έχει αβέβαιο μέλλον ώστε στο όνομα του να κατεδαφίζονται και να ευτελίζονται τμήματα παραδοσιακών ιστών όπως η Αρεοπαγίτου.

Αναφερόμενοι τέλος στην έννοια της αποδόμησης που είναι  θεμελιώδους σημασίας στην αρχιτεκτονική θεωρία του  κ. B. Tschumi όπως αναλύεται αυτή από τον ίδιο στην περίπτωση του Ν.Μ.Α.19: επιμερίζεται σε 3 μεμονωμένες παραμέτρους: στην συλλογή των αρχαιολογικών ευρημάτων, τις ανασκαφές και τον Παρθενώνα χωρίς να λαμβάνεται υπόψη μία τέταρτη: η συμφωνία με το όλον. Το σύγχρονο αρχιτεκτονικό γίγνεσθαι που συνήθως αδημονούσε να διαρρήξει τους αστικούς ιστούς και κάθε είδους ελεύθερους χώρους στα κέντρα των πόλεων, τώρα φαίνεται ότι αρκείται να εκτυλίγει τους κάθε είδους πειραματισμούς του κύρια στην περιφέρεια των πόλεων πχ. Λονδίνο:Canary Wharph, Παρίσι:La Defense20, έτσι και στο θεματικό τμήμα της Αρεοπαγίτου του νεοκλασικισμού-εκλεκτικισμού και της  ήπιας αρχιτεκτονικής δεν θα πρέπει να εμπλακεί περισσότερο μια αισθητική διαφορετικού ύφους.

Ο ίδιος ο μεγάλος αρχιτέκτονας του οποίου το λοιπό έργο δεν αμφισβητείται, είναι προφανώς ικανός να λάβει υπ’ όψη του την απώθηση της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών από την κατεδάφιση έστω και αν αυτή ενεργοποιήθηκε με την συλλογιστική του « Je ne sais quoi»21 για μια ίσως άνευ προηγουμένου στα παγκόσμια χρονικά αυτοκριτική αναιρετική αποδόμηση των  μέχρι τώρα θέσεων του, αφαιρώντας από τους υπερμάχους της κατεδάφισης κάθε θεωρητικό υπόβαθρο, απαλλάσσοντας έτσι τους πολίτες αυτής της πόλης από το άχθος μιας καταστροφής και επιφέροντας την «κάθαρση» σε ένα τέτοιου είδους «πάθημα». Αλλιώς κινδυνεύει να καταγραφεί στην συνείδηση μας ως ένας αμέτοχος παρατηρητής μιας κατεδάφισης που ως μελλοντικό δρώμενο δεν θα είναι τίποτε άλλο παρά μια τραγωδία για την ωραιότητα και τον πολιτισμό.

Νίκος Παλιατσέας 

 

 

1. «Είπερ η χύτρα κεκεραμευμένη είη υπό αγαθού κεραμέως λεία και στρογγυλή και καλώς ωπτημένη,… καλήν ομολογητέον είναι» ήτοι:«Αν η χύτρα είναι από επιδέξιο αγγειοπλάστη φτιαγμένη, λεία, στρογγυλή και καλοψημένη …πρέπει να συμφωνήσουμε ότι είναι ωραία» Ιππίας Μείζον(ή περί του καλού) σελ 80-83 μτφ. Φιλολογική ομάδα Κάκτου. Εκδότης Οδ. Χατζόπουλος. 
 
2. H πόλη ["city"] και κοσμιότητα ["civility" = αβρότητα, ευγένεια, καλοί τρόποι] έχουν ετυμολογικά κοινή ρίζα. Λ. Λουλούδης (Εφημ. Αυγή 6-10-2006).

3. Απόσπασμα από συνέντευξη του ποιητή Νίκου Καρούζου.

4. Architecture and disjunction σελ. 121,4,122 αντίστοιχα σε απόδοση από τον Ν.Σιδέρη στο βιβλίο του Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση: Φαντασίωση και Κατασκευή σελ.120,121 εκδόσεις Futura 2006.

5. Απόσπασμα από συνέντευξη του ποιητή Νίκου Καρούζου.

6. Parc de la Villette Paris.

 

 
7. Ιστοσελίδα του B. Tschumi.

8. Εφημερίδα Έθνος Άρθρο της Τέας Βασιλειάδου 11-6-2009.

9. "Με κάθε τρόπο πρέπει να διώχνεται και να καυτηριάζεται με φωτιά, και με σίδερο και με άλλες επινοήσεις η αρρώστια από το σώμα, η πολυτέλεια από την κοιλιά, η επανάσταση από την πόλη, η διχόνοια από το σπίτι και απ' όλα μαζί η αμετρία" το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται στον φιλόσοφο Πυθαγόρα.

10. Δ Πικιώνης.

11. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου Βενετάς «Ίχνη Ελληνικά» Εκδόσεις ποταμός 2005 σελ. 302.

12.«Διαγωνισμός Ανάπλασης όψεων Δ. Αεροπαγίτου 2008. Νέες πίσω όψεις σε διατηρητέα κτίρια προς την πλευρά του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης» Το ηλεκτρονικό περιοδικό Greekarchitects.gr ήταν ο διοργανωτής του Διαγωνισμού

13.Άρθρο του Ν. Βατόπουλου Καθημερινή 10-10-2009.

14. Δ Πικιώνης. Συναισθηματική Τοπογραφία 1935

15.«Οταν στέκομαι στον εξώστη του Μουσείου και ατενίζω αναρωτιέμαι αν θα πρέπει ο διάλογος να είναι ανάμεσα σε δύο μέρη ή αν θα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά τα δύο κτίρια του 1930. Μήπως πρόκειται για μια θορυβώδη παρέμβαση; Οι απαντήσεις είναι δικές σας. Εγώ μόνο ρωτώ. Πρέπει να συνεργαστούν μεταξύ τους 5, 6, 7 αιώνες: Ο Ιερός Βράχος, κτίρια των αρχών του 20ού και ένα μουσείο του 21ου. Ολοι συμφωνούμε ότι η Ακρόπολη και ο Παρθενώνας είναι σημαντικότερα όλων. Θέλουμε να δωσουμε έμφαση στην εικόνα του 1930 ή να αναρωτηθούμε μήπως μπορεί να υπάρξει ένα ευρύτερο καλό. Καμία απάντηση δεν μπορεί να είναι λάθος και καμία εντελώς σωστή» Μ. Κατσουνάκη Καθημερινή 12-7-2007 Θέση του B. Tschumi στο ΥΠΠΟ.

16.ΝΕΑ Ταχυδρόμος Συνέντευξη 16/05/2009.

17.Καθημερινή 30-10-2007

18.Z. Lacan  Οι Ψυχώσεις (Εκδόσεις Ψυχογιός μτφ. Ρ. Χριστοπουλου, Β. Σκολίδης).

19.Καθημερινή Συνέντευξη στον Χ. Φερσεντααλ 30-10-2007

20. Λονδίνο:Canary Wharph, Παρίσι:La Defense.

 

    
21.Σύμφωνα με το έργο «Ιστορία των Αισθητικών θεωριών» του Monroe C. Beardsley (Εκδόσεις Νεφέλη μτφ.Δ. Κούρτοβικ, Π. Χριστοδουλίδης), ο G. W. Leibniz στο έργο του «Λόγος περί Μεταφυσικής» αναφέρει:«Μερικές φορές μάλιστα μπορεί να ξέρουμε σαφώς, δηλαδή χωρίς να έχουμε την παραμικρή αμφιβολία, ότι ένα ποίημα ή μια εικόνα είναι καλοφτιαγμένα ή κακοφτιαγμένα, επειδή υπάρχει σ’ αυτά «ένα δεν ξέρω τι» (Je ne sais quoi) που μας ικανοποιεί ή μας απωθεί».