Για την έρευνα στην αρχιτεκτονική

Το τελευταίο καιρό η αρχιτεκτονική βρέθηκε στο επίκεντρο της συζήτησης που αναπτύχθηκε στην κοινωνία για το επίπεδο και την ποιότητα των δημόσιων χώρων, με αφορμή τον σχεδιασμό και την υλοποίηση (ή μη) των πλατειών της Αθήνας. Επιφύλαξε για τον εαυτό της τον, μάλλον άχαρο, ρόλο του παθητικού απολογητή. Εκείνης της κοινότητας πολιτών που δεν προσπαθεί να επικοινωνήσει με τους υπόλοιπους πολίτες, να "περάσει" τα επιχειρήματά της και να προωθήσει δυναμικά την πολιτικοκοινωνική σημασία του γνωστικού της αντικειμένου. Που δεν προσπαθεί να αποδείξει την κεντροβαρική της σημασία για την ανάπτυξη και την πρόοδο της κοινωνίας. Μάλλον επέλεξε την άμυνα αντί της επίθεσης σε μια στιγμή που ήδη έχει δεχτεί καίρια πλήγματα. Μοιάζει να προτιμά τα μετόπισθεν, σε ένα διαδικαστικό ρόλο, ρόλο ρουτίνας, μάλλον συντηρητικό, αντί να βγει κοινωνικά μπροστά καταθέτοντας θέσεις και ιδέες, δυναμισμό και προτάσεις...

Άραγε είχε στο παρελθόν ο αρχιτέκτονας διεκδικήσει και κατακτήσει μια θέση "προοδευτική" (τα εισαγωγικά για να μην μπερδευτούμε με την τρέχουσα χρήση της) μέσα στη κοινωνία, δηλαδή είχε ένα λόγο και μια πράξη ικανή να κινητοποιήσει το κοινωνικό σύνολο και να προσδιορίσει τις πιθανές διεξόδους; Να της αναγνωριστεί, από την ίδια την κοινωνία, η θέση της 'κοινωνικής πρωτοπορίας'; Και αν ναι, με ποιο τρόπο;

Θεωρούμε ότι δεν χρειάζεται να καταφύγουμε στο πολύ μακρινό παρελθόν. Την εποχή του μοντερνισμού, οι αρχιτέκτονες ξόδευαν χρόνο και ενέργεια σε προτάσεις και σχεδιαστικές έρευνες που δεν τους τις είχε ζητήσει κανένας (ατομικές είτε σε συλλογικό πλαίσιο, όπως για παράδειγμα τα συνέδρια CIAM). Δεν πληρώνονταν για αυτές. Ήταν μια προσφορά τους στο κοινωνικό σύνολο. Και όμως με αυτό τον τρόπο κατάφεραν να διεκδικήσουν ένα προοδευτικό και πρωτοποριακό ρόλο στη κοινωνία και να συγκροτήσουν ισχυρό δεσμό με την διανόηση και την καλλιτεχνική κοινότητα. Το ίδιο επέτυχαν οι αρχιτέκτονες στο μεσοπόλεμο, με τις ουτοπιστικές σχεδιαστικές προτάσεις τους, όπως και στο δεύτερο κύμα ουτοπισμού, την δεκαετία των '60. Ο αρχιτέκτονας, με την έρευνα μέσω του σχεδιασμού ('research by design'), σε διάφορες περιόδους του 20ου αιώνα, κατάφερε να διατυπώσει κοινωνικά προβλήματα και προωθήσει καινοτόμες ιδέες, ενεργοποιώντας τις προσδοκίες και τις απαιτήσεις του κοινωνικού σώματος και συγκροτώντας ισχυρές συμμαχίες σε κοινωνικό επίπεδο. Βρέθηκε με ένα ηγετικό ρόλο στον πολιτιστικό κύκλο της διανόησης και των καλλιτεχνών. Τα πέτυχε όλα αυτά γιατί κατάφερε να συγκεντρώσει σε μια δραστηριότητά του το σύνολο των εργαλείων το οποίο κατέχει: Τα σχεδιαστικά του μέσα (με τα οποία παράγει χώρο και εικόνα, είναι αυτά που ενεργοποιούν την ανθρώπινη αφαιρετική σκέψη) και τη συγκροτημένη και πειθαρχημένη του σκέψη (με την οποία: α) αντιλαμβάνεται τα προβλήματα και τα μετατρέπει σε χωρικές προτάσεις και β) εξασφαλίζει τα σημεία επαφής με άλλες επιστημονικές κοινότητες συγκροτώντας ένα κοινό διεπιστημονικό θεωρητικό υπόβαθρο).

Σήμερα, στο περιβάλλον αυτό που επαναπροσδιορίζει κάθε τομέα της συλλογικής ζωής, η αρχιτεκτονική καλείται να επιτελέσει αυτόν τον διπλό ρόλο: Να απαντήσει σε σύγχρονα προβλήματα χρησιμοποιώντας τα δικά της εργαλεία και να διαθέσει παράλληλα χρόνο και προσπάθεια για την αναζήτηση μιας κοινής γλώσσας με τις άλλες γνωστικές περιοχές. Καλείται, με λίγα λόγια, να συμμετάσχει σε ένα κοινό περιβάλλον (κοινωνικό, πολιτιστικό, επιστημονικό), συνεισφέροντας τα δικά της, ιδιαίτερα, μέσα να αντιλαμβάνεται τον κόσμο.

Ο προσδιορισμός λοιπόν του χαρακτήρα που μπορεί να έχει μια έρευνα για την αρχιτεκτονική και ο ρόλος που μπορεί να διαθέτει στο σύγχρονο περιβάλλον γίνεται σήμερα όλο και περισσότερο ο καταλύτης της αρχιτεκτονικής κοινότητας. Η έρευνα για την αρχιτεκτονική έχει τη δυνατότητα να συγκροτήσει τη σχέση της αρχιτεκτονικής με άλλες γνωστικές περιοχές και να αναπτύξει ένα κοινό πεδίο ανταλλαγής. Μπορεί μέσα από αυτή της τη θέση να οριοθετήσει και τον εαυτό της ως ερευνητικό πεδίο, να σχηματοποιήσει το ερευνητικό της αντικείμενο και τις προθέσεις της. Μπορεί δηλαδή να διεκδικήσει την δικιά της θέση στην ερευνητική κοινότητα και στην κοινωνία, να κατοχυρώσει την διαδικασία της έρευνας στο τομέα της αρχιτεκτονικής και να την χρησιμοποιήσει σαν ένα ισχυρό στρατηγικό χαρτί, διεκδικώντας το ρόλο του στη κοινωνία (με ότι αυτό σημαίνει για τον αρχιτέκτονα ακόμα και σε επίπεδο κοινωνικής καταξίωσης του ρόλου του). Σε μια κοινότητα η οποία δεν μοιάζει ακόμα να έχει αναγνωρίσει την αρχιτεκτονική όχι μόνο θεσμικά, ως ερευνητικό αντικείμενο που να ενδιαφέρει την πολιτεία, αλλά πιθανώς ούτε καν ως αντικείμενο ιδιαίτερου ερευνητικού κλάδου. Η έρευνα για την αρχιτεκτονική δεν μοιάζει να έχει σήμερα έρεισμα στο κοινωνικό περιβάλλον, όσο τουλάχιστον μπορεί να έχει μια έρευνα για την ιατρική ή την τεχνολογία. Η καταξίωσή της στο κοινωνικό πεδίο και η αναγνώρισή της από την επιστημονική- ερευνητική κοινότητα πρέπει να είναι κατά τη γνώμη μας μια από τις κύριες διεκδικήσεις της αρχιτεκτονικής και της αρχιτεκτονικής έρευνας σήμερα. Ακόμα, η αρχιτεκτονική σχεδιαστική έρευνα δίνει δυνατότητα στους νέους αρχιτέκτονες να καταθέσουν προτάσεις και να ασχοληθούν με τομείς του επιστημονικού τους πεδίου που δεν τους δίνεται εύκολα η δυνατότητα, όπως είναι ο δημόσιος χώρος και το δημόσιο κτήριο.

Πώς όμως αντιλαμβανόμαστε εμείς την ιδιαιτερότητα μιας 'έρευνας για την αρχιτεκτονική', ποιά είναι τα ερωτήματα που θέτει και πoιά μπορεί να είναι τα εργαλεία της; Για εμάς, όπως λίγο πολύ αναφέραμε και πιο πριν, σχεδιαστική έρευνα στην αρχιτεκτονική σημαίνει ότι ο αρχιτέκτονας οφείλει να προσδιορίσει ένα χωρικό πρόβλημα με κοινωνικές προεκτάσεις, να συγκροτήσει το θεωρητικό του υπόβαθρο και να επιδιώξει γέφυρες (θεωρητικές ή μη) με άλλα γνωστικά πεδία. Παράλληλα, να προχωρήσει σε μια αφαιρετική χωρική πρόταση με δυνατότητες εξέλιξης στο μέλλον, που όμως διατηρεί τη δύναμη μιας αφαιρετικής σκέψης, δηλαδή μπορεί να ενεργοποιήσει και άλλα καλλιτεχνικά ή επιστημονικά πεδία, αφού διευκολύνει την πολλαπλή ανάγνωση.

Όταν ο Pierre Levy χρησιμοποιεί την έννοια της 'δυνητικοποίησης' την εξηγεί ως εξής: 'Η δυνητικοποίηση, είναι πέρασμα σε μια προβληματική, μετατόπιση από το είναι στο ανοιχτό πρόβλημα...' Μιλάει λοιπόν για μια πράξη η οποία αναδεικνύει: 'το πλέγμα προβλημάτων, τον κόμβο τάσεων ή δυνάμεων που συνοδεύει μια κατάσταση, ένα συμβάν, ένα αντικείμενο ή οποιαδήποτε άλλη οντότητα' και η οποία 'οδηγείται προς μια διαδικασία επίλυσης: την ενεργοποίηση, τη μετάβαση στην εν ενεργεία ύπαρξη (actualization)'. Δανειζόμενοι την ανάλυση αυτή του Levy για την 'δυνητικοποίηση' υποστηρίζουμε ότι έναν ανάλογο ρόλο μπορεί να παίξει και η έρευνα για την αρχιτεκτονική τόσο στο κοινωνικό επίπεδο, όσο και στα στενά όρια της αρχιτεκτονικής πρακτικής: Η αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται βέβαια από την πρακτική της αξία, την σημασία που έχει να διατυπώνονται αρχιτεκτονικές προτάσεις που τελεσφορούν και αποδίδονται σε χρήση, την σημασία της ως λύση ενός προβλήματος, ως 'εν ενεργεία ύπαρξη',. Αλλά άλλη τόση σημασία έχει η 'προβληματοποίηση' που μπορεί να προσφέρει ως έρευνα. Ότι μπορεί να ανοίξει ένα 'πεδίο προβληματικής', να θέσει ερωτήματα ανοικτά, να ορίσει το πρόβλημα. Αυτό σημαίνει ότι μέσω της αρχιτεκτονικής μπορεί κανείς να διερευνήσει τομείς των ευρύτερων ζητημάτων του χώρου, που μπορεί να αφορούν για παράδειγμα ζητήματα δημόσιου χώρου, πολιτικής, κοινωνικής πραγματικότητας, πολιτισμού. Να αναζητήσει έτσι το 'το πλέγμα προβλημάτων, τον κόμβο τάσεων ή δυνάμεων που συνοδεύει μια κατάσταση'. Κατά συνέπεια μέσα από την διαδικασία αυτή ο αρχιτέκτονας μπορεί να διατυπώσει ερωτήματα που αφορούν και ενδιαφέρουν το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και την ερευνητική κοινότητα και να κερδίσει ένα ευρύτερο 'πλέγμα αναφορών', το οποίο βοηθά στον καθορισμό της θέσης του αντικείμένου που σχεδιάζει και τον συσχετισμό του με περιβάλλοντα κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά... Η αρχιτεκτονική έρευνα πρέπει εν σπέρματει να περιέχει και τις δύο τάσεις της, δηλαδή να λύνει προβλήματα αλλά και να θέτει καινούργια, να "ανοίγει" ερωτήματα.

Σε μια έρευνα για την αρχιτεκτονική τα εργαλεία θα πρέπει να είναι αυτά που θα δημιουργήσουν την θεωρητική κατασκευή , η οποία θα διατυπώνει το 'ανοιχτό πρόβλημα' και θα χρησιμεύει ως αφετηρία για επιμέρους ενεργοποιήσεις- επιλύσεις. Τα εργαλεία λοιπόν πρέπει να δρουν αφαιρετικά και μπορούν να είναι δύο ειδών: (α) εργαλεία εννοιολογικά, αυτά που διατυπώνουν ένα θεωρητικό πρόβλημα και που κάθε φορά ο αρχιτέκτονας μπορεί να δανείζεται από άλλες γνωστικές περιοχές (για παράδειγμα ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, φιλοσοφία, ψυχανάλυση) στα πλαίσια του 'πλέγματος αναφορών' που διατυπώσαμε παραπάνω (β) τα αφαιρετικά εργαλεία του σχεδιασμού ή ίσως καλύτερα εργαλεία που μπορούν να διατυπώσουν και να μεταφέρουν νοήματα μεταξύ των ερευνητικών πεδίων με όρους χωρικούς (ο χώρος είναι ίσως η πιο στενά συνδεδεμένη έννοια με την εμπειρία και άρα με την γνώση).

Ένα παράδειγμα προς την κατεύθυνση των εργαλείων που μπορούν να διατυπώσουν χωρικά αφαιρετικά νοήματα μας το δίνει ο G.Deleuze με την διατύπωση της έννοιας του 'διαγράμματος'. Σύμφωνα με αυτόν τα διαγράμματα, που χρησιμοποιούνται από πολλούς κλάδους για την διατύπωση νοημάτων (μαθηματικά, φυσική, οικονομία, ανθρωπολογία...), μπορούν να θεωρηθούν και ακόμη περισσότερο ως εργαλεία που συμβάλλουν δομικά στην κατασκευή μιας επιστήμης, στην οριοθέτηση του πεδίου της. Αλλού τα αναφέρει ως μια 'αφηρημένη μηχανή' (abstract machine), ένα όχημα για αποσταθεροποίηση και ανακάλυψη. Ως το όχημα που μπορεί να οδηγήσει σε άλλους τομείς της γνωστικής διαδικασίας.

Αναφερόμαστε λοιπόν σε μία έρευνα που χρησιμοποιεί τα ιδιαίτερα εργαλεία της ίδιας της αρχιτεκτονικής τόσο για να δώσει λύσεις, όσο και αντίστροφα για να διατυπώσει ερωτήματα. Είναι μια μορφή έρευνας η οποία δίνει σημασία στην διαδικασία, χρησιμοποιεί τόσο τον σχεδιασμό όσο και την γνώση άλλων κλάδων. Γενικά θα μπορούσαμε να την εντάξουμε στο είδος έρευνας που διεθνώς ονομάζεται 'research by design', έρευνα μέσω του σχεδιασμού.

Στον χώρο αυτό των 'διερευνήσεων' θα αξίζει τον κόπο να δώσουμε ίχνη μιας τέτοιας ερευνητικής -'by design' - διαδικασίας. Θα προσπαθήσουμε να διατυπώσουμε ερωτήματα που απασχολούν σήμερα τις περισσότερες γνωστικές περιοχές και αποτελούν κοινωνικά πεδίο συζήτησης και ερευνητικά πεδίο προβληματισμού (τεχνολογία, συλλογική μνήμη, δημόσιος χώρος...). Η πορεία της διατύπωσης της προβληματικής και η αντίστροφη πορεία της κατασκευής του μοντέλου-πρότασης θα γίνεται με την βοήθεια των εργαλείων που αποτυπώνουν νοήματα με όρους χωρικούς. Παράλληλα θα συνεχίζεται μια προσπάθεια προσδιορισμού της κατηγορίας έρευνας που ονομάζεται 'research by design' (αλλά και γενικότερα της έρευνας που αφορά την αρχιτεκτονική) και της διερεύνησης των ίδιων των εργαλείων που μπορεί να διατυπώνουν ένα ερώτημα χρησιμοποιώντας την εμπειρία του χώρου.

Σε μια κουλτούρα που διακρίνεται για την αποσπασματικότητά της, η αρχιτεκτονική μπορεί να γεφυρώσει ανθρώπινες εμπειρίες, να διαπραγματευτεί το κοινό νόημα που οργανώνει την κάθε συλλογικότητα. Αυτή είναι και η κοινωνική αξία που μπορεί να έχει η Αρχιτεκτονική σήμερα: Στα σύγχρονα πολιτιστικά περιβάλλοντα του πλουραλισμού και των πολλαπλής υποκειμενικότητας ο χώρος μπορεί να γίνει ο 'αγωγός' του κοινού νοήματος, η 'από κοινού' εμπειρία που μπορεί να οργανώσει τη συλλογικότητα, και η οποία μπορεί να γίνει κοινή αναφορά για όλες τις κατηγορίες του συλλογικού (τη συλλογική μνήμη, την πολιτική, τον πολιτισμό...). Αυτό είναι το μήνυμα που πιστεύουμε ότι δικαιολογεί σήμερα μια αναζήτηση της ιδιαιτερότητας της έρευνας για την αρχιτεκτονική.

Εξαιρετικά σημαντική τέλος για οποιονδήποτε αναζητά τα όρια της δικής του γνωστικής περιοχής, είναι η δυνατότητα που του δίνεται για να δημοσιοποιεί τις σκέψεις του, να μπορεί να τις εκθέτει σε κριτική και κουβέντα. Αυτό δεν είναι κάτι που συμβαίνει συχνά σε περιβάλλοντα εκτός του ακαδημαϊκού και για ανθρώπους νέους. Και είναι σήμερα ένα ζητούμενο ο καθορισμός των περιβαλλόντων αυτών, των 'νέων δημόσιων χώρων' αναφοράς μιας κοινότητας που οργανώνεται γύρω από μια κοινή προβληματική. Ίσως στο άμεσο μέλλον να αποδειχτεί ότι ένας από τους χώρους αυτούς είναι και ο δικτυακός...

Στην προσπάθειά μας αυτή, με τις 'διερευνήσεις', δεν φιλοδοξούμε να αναπτύξουμε μια ολοκληρωμένη έρευνα για την αρχιτεκτονική και τον χώρο, διεκδικούμε όμως αυτή τη δυνατότητα, την τόσο σημαντική για την οργάνωση και ανατροφοδότηση της έρευνας, την δυνατότητα του να μπορείς να 'εκτίθεσαι' που αναφέραμε προηγουμένως. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρούμε προς την κατεύθυνση αυτή την προσπάθεια της ιστοσελίδας 'GreekArchitects' στην οποία φιλοξενούνται και οι δικές μας 'διερευνήσεις' . Καλούμε όσους ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν με οποιονδήποτε τρόπο σε αυτήν την κουβέντα.

Νεκτάριος Κεφαλογιάννης και Χρίστος Παπαστεργίου