'ομοιώματα του δημόσιου χώρου'

1.εισαγωγή
2.ο ρόλος της τεχνολογίας
3.η πρόταση

Χρίστος Παπαστεργίου Νεκτάριος Κεφαλογιάννης
http://www.geocities.com/oneoff_architecture

Η απαξίωση του δημόσιου χώρου

Η απαξίωση της δημόσιας ζωής και, μέσω αυτής, του δημόσιου χώρου είναι σήμερα ένα γεγονός που επηρεάζει την καθημερινότητά μας, αλλά και προκαλεί το ενδιαφέρον για να διερεύνήσει κανείς τις συνέπειες που επιφυλάσσονται για τον χώρο. Οι πόλεις μας εμφανίζονται ανίκανες να προκαλέσουν το ενδιαφέρον για κοινωνική επαφή και συμμετοχή, η συγκρότηση της κοινότητας και η διαμόρφωση της κοινής γνώμης μοιάζει να είναι πια αρμοδιότητα ειδικών, τα μέλη της κοινότητας δίνουν το μεγαλύτερο βάρος στην κατανάλωση αγαθών και προτύπων. Η πιο σημαντική δραστηριότητα πια για μια πόλη μοιάζει να είναι η οικονομική, αυτή που μπορεί να της εξασφαλίσει τη δύναμη. Η ζωή στην πόλη καταλήγει σήμερα να είναι υπόθεση μόνο του ιδιωτικού φορέα. Η δημόσια ζωή έχει μεταβληθεί δομικά, ο ρόλος της έχει μετασχηματιστεί.

Την ίδια πορεία ακολουθεί και ο δημόσιος χώρος. Πορεία που τον κάνει πια να αποκτά κι αυτός τον χαρακτήρα ενός αγαθού προς κατανάλωση (εμπορικά κέντρα, ψυχαγωγικά πάρκα) ή τον χαρακτήρα χώρων διέλευσης χωρίς ταυτότητα και ιστορία, χωρίς την ικανότητα να συγκροτεί κοινωνικές σχέσεις (αεροδρόμια, σταθμοί, αυτοκινητόδρομοι), κάτι που κάνει κάποιους να μιλούν για δημόσιους 'μη-τόπους' ('non-places')

Ο ρόλος της τεχνολογίας

Αναμφισβήτητα τον πιο κεντρικό ρόλο στον δομικό αυτό μετασχηματισμό της δημόσιας ζωής και του χώρου τον κατέχει η τεχνολογία. Όλες αυτές οι αλλαγές που έχει επιφέρει στην οικονομία (παγκοσμιοποίηση), στον τρόπο που παράγεται και μεταδίδεται η πληροφόρηση (Μ.Μ.Ε.), τον τρόπο που επικοινωνούμε, ακόμα και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε πια τον χώρο και τον χρόνο, έχουν επηρεάσει και τον τρόπο που κοινωνικοποιούμαστε, τον τρόπο που συγκροτούμε κοινότητες και αντιλαμβανόμαστε το κοινωνικό μας περιβάλλον. Τα ηλεκτρονικά μέσα, δημοφιλές πεδίο εφαρμογής των τεχνολογικών καινοτομιών, έχουν πια αποκτήσει τον κεντρικό ρόλο στον μετασχηματισμό αυτό της αντίληψης, της κοινωνικοποίησης, της ίδιας της ύπαρξης του σύγχρονου ανθρώπου.

Αυτό που θα μπορούσε με σιγουριά όμως να πει κάποιος είναι ότι η τεχνολογία δεν πρέπει να δαιμονοποιηθεί , να χρεωθεί για όλα τα κακά της σύγχρονης ζωής, οδηγώντας μας έτσι σε απόψεις αναχρονιστικές και που εν τέλει χρησιμοποιούν την ίδια την τεχνολογία (τον φόβο για αυτήν) για να ελέγξουν τον κόσμο και να συγκεντρώσουν δύναμη. Η απαξίωση αυτή του ρόλου του 'δημόσιου' μπορεί να έχει και μια διαφορετική οπτική ανάγνωσης, μια ανάγνωση που να δίνει νέες προοπτικές, να ξεσκεπάζει νέες δυνατότητες. Η απαξίωση έτσι, μπορεί να διαβαστεί όχι τόσο ως μια εξαφάνιση, αλλά ως μια δομική αλλαγή της έννοιας και της αξίας του 'δημόσιου'. Η αλλαγή αυτή μπορεί να εισάγει τις νέες εμφανίσεις του δημόσιου βίου. Και στον αρχιτέκτονα να δώσει νέα εργαλεία και προοπτικές στην παραγωγή του χώρου.

Τα ερωτήματα αυτά αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου προβληματισμού μας, ο οποίος προσπαθεί να στήσει ένα πλέγμα αναφορών σχετικά με τον δημόσιο χώρο, τη δημόσια ζωή, τον ρόλο των μέσων και της τεχνολογίας. Μέσα από αυτό το πλέγμα μπορεί να αναπτυχθεί μια προβληματική για τον χαρακτήρα του δημόσιου χώρου σήμερα, και τις αλλαγές που υφίσταται λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας και να ανοιχτούν προοπτικές για πιθανές πρωτότυπες προτάσεις που να προωθούν την ανάπτυξη ενός νέου ρόλου του δημόσιου χώρου ως καταλύτη της δημόσιας ζωής με την χρησιμοποίηση των νέων μέσων. Στο περιβάλλον αυτό το ερευνητικό ενδιαφέρον του αρχιτέκτονα εντοπίζεται στον πειραματισμό του πάνω σε μοντέλα λειτουργίας του δημόσιου χώρου με τη βοήθεια των εργαλείων που διαθέτει. Για τον αρχιτέκτονα μπορεί σήμερα να επιφυλάσσεται ένας στρατηγικός ρόλος, και η δυνατότητα να επεμβαίνει με δημιουργικές προτάσεις στην παραγωγή νέων 'προτύπων' χώρου.

Δημόσιος χώρος και τεχνολογία (ο ρόλος της τεχνολογίας)

Περισσότερο ίσως από ποτέ άλλοτε, πρέπει να αναγνωρίσουμε τον κεντρικό ρόλο που παίζει η τεχνολογία σήμερα στην διαμόρφωση του κοινωνικού σκηνικού, και να αναζητήσουμε τους τρόπους με τους οποίους η τεχνολογία έχει καταφέρει να μετασχηματίσει όλους τους τομείς της ζωής (οικονομία, κοινωνία, πολιτική), την επικοινωνία, τους τρόπους με τους οποίους πετυχαίνει να αλλάζει ακόμα και την εικόνα που έχουμε για τον κόσμο, την αίσθηση μας για τον χώρο και τον χρόνο, την εγγύτητα και την απόσταση. Αλλά και πώς αλλάζει την αίσθηση του χώρου της κοινωνικής εγγύτητας: την διαπραγμάτευση πια του ενιαίου, πλανητικού χώρου της παγκοσμιοποίησης, με την διευκόλυνση των επικοινωνιών. Αποκτά έτσι νέο ενδιαφέρον να αναζητήσουμε το τι ονομάζουμε σήμερα δημόσια ζωή, δημόσιο χώρο και ποιο μπορεί να είναι το μέλλον τους. Ποιες είναι οι ποιότητες του χώρου που δημιουργούν τα μέσα και τα δίκτυα. Πώς η τεχνολογία, εγκαθιστά μια νέα σχέση με τον τόπο;

Η παγκοσμιοποίηση

Δύο παράλληλες προσεγγίσεις, αυτή του Manuel Castells στον χώρο της οικονομίας και κοινωνιολογίας και αυτή της Saskia Sassen στον χώρο της πολιτικής οικονομίας, αναφέρονται στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και των δομικών αλλαγών που επιφέρει στην κοινωνία, την οικονομία, την πολιτική και τον πολιτισμό η τεχνολογία και ειδικότερα ο 'ηλεκτρονικός χώρος' , η κοινωνικοποίηση της λογικής των δικτύων. Και οι δύο παραδέχονται ότι η ΄λογική των δικτύων' είναι ο βασικός παράγοντας της σημερινής εικόνας της παγκοσμιοποίησης.

Η Saskia Sassen αναφέρεται στον νέο 'ηλεκτρονικό χώρο' ως τον χώρο αυτό που συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά της ταχύτητας (speed), της ταυτοχρονίας (simultaneity) και της διασυνδετικότητας (interconnectivity). Ο 'ηλεκτρονικός χώρος' είναι ο χώρος όπου εκδηλώνονται οι νέες μορφές δύναμης και συγκεντρωτισμού: Παρ' όλο που θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο χαρακτήρας του δικτύου είναι να αποκεντρώνει και να αποτρέπει δομές ιεραρχικές, η Sassen υποστηρίζει ότι οι κυριότερες μορφές δικτύων είναι τα επιχειρηματικά δίκτυα, τα οποία χρησιμοποιώντας τα παραπάνω χαρακτηριστικά του δικτύου (ταχύτητα, ταυτοχρονία και διασυνδετικότητα) συγκεντρώνουν δύναμη αποκεντρώνοντας τις λειτουργίες, χρησιμοποιώντας την ταχύτητα και συνάπτοντας ευκαιριακές συνεργασίες κατά το συμφέρον της αύξησης των κερδών και της ελαχιστοποίησης του κόστους (παράδειγμα, εταιρείες πολυεθνικές οι οποίες αναθέτουν την παραγωγή σε περιφέρειες οι οποίες διαθέτουν φθηνά εργατικά χέρια και είναι εναλλάξιμες- Κίνα, αραβικές, αφρικανικές χώρες). Η ίδια υποστηρίζει ότι η διασυνδετικότητα αυτή, η χρήση του ηλεκτρονικού χώρου ως πεδίο οικονομικής δραστηριότητας 'ουδετεροποιεί' την έννοια της απόστασης καθώς και, κατ' αρχάς, αυτή του τόπου.

Η σχέση με τον τόπο

Όμως το στοιχείο που προσθέτει η Sassen στον προβληματισμό για την έννοια του ηλεκτρονικού χώρου και της δικτύου είναι η εστίαση που πραγματοποιεί στην αξία του τόπου και της υποδομής, ως των παραγόντων που εξακολουθούν να κατοχυρώνουν την δύναμη και να προϋποθέτουν την πρόσβαση σε αυτή. Ο τόπος μπορεί να έχει γίνει ουδέτερος και να έχει χάσει την ταυτότητά του από τη μια, από την άλλη όμως, παρατηρεί κανείς, ότι οι εταιρείες που χρησιμοποιούν τον ηλεκτρονικό χώρο δεν έχουν εγκαταλείψει τον τόπο. Τα εντοπισμένα επιχειρηματικά κέντρα τους είναι ακόμα εντελώς απαραίτητα και εξακολουθούν να είναι οι τόποι όπου συγκεντρώνεται η δύναμη. Το παράδοξο φαινόμενο είναι ότι όσο πιο ψηφιοποιημένη είναι η δραστηριότητα μιας εταιρίας τόσο περισσότερο της είναι απαραίτητη η υποδομή καθώς και η ανανέωσή της. Έτσι η επιχειρηματικότητα επενδύει ακόμα πολύ μεγαλύτερο κεφάλαιο στην υποδομή παρά στον ηλεκτρονικό χώρο. Πάντα αναζητείται ο τόπος για την στρατηγική επένδυση της υποδομής. Οι πόλεις που διαθέτουν τις υποδομές αυτές αποκτούν στρατηγική σημασία καθώς από αυτές έχει κανείς πρόσβαση στο παγκόσμιο οικονομικό γίγνεσθαι, την δυνατότητα να εξασφαλίσει συμμετοχή στην ελεύθερη παγκοσμιοποιημένη αγορά (Νέα Υόρκη, Χονγκ Κονγκ, Τόκιο...). Η Sassen έτσι αναδεικνύει την νέα σημασία που αποκτά η 'εντοπιότητα' για τον ηλεκτρονικό χώρο, δηλαδή η συσχέτιση του φυσικού χώρου της πόλης με τις υποδομές. Μήπως λοιπόν η απαξίωση του δημόσιου χώρου οφείλεται όχι τόσο στον νέο οργανωτικό ρόλο που αποκτά ο ηλεκτρονικός χώρος, αλλά μάλλον στην έλλειψη υποδομών; Καθώς την δυνατότητα για στρατηγικές επενδύσεις στην ψηφιακή τεχνολογία διαθέτει μόνο ο ιδιωτικός τομέας, μένουν πια έξω από το παιχνίδι, χάνουν κάθε δυνατότητα για προσβασιμότητα, μη κερδοσκοπικοί - δημόσιοι οργανισμοί, το πολιτικό, δημόσιο σύστημα και γενικά κάθε χώρος που έχει να κάνει με την δημόσια ζωή, πέραν αυτής που εννοείται ως ψυχαγωγία και θέαμα και που είναι άλλη μια μορφή επιχειρηματικότητας.
Μήπως λοιπόν μια νέα μορφή δημόσιας ζωής ξεκινήσει όταν στις πόλεις μας γίνουν επενδύσεις για χρήσεις της τεχνολογίας και εκτός αγοράς, για δημόσια χρήση για παράδειγμα;

Η επένδυση των υποδομών στον δημόσιο χώρο -ένα παράδειγμα

Δείξαμε προηγουμένως την τεράστια σημασία που έχει ο τόπος σήμερα ως στρατηγική επένδυση υποδομών. Ο τόπος που διαθέτει ψηφιακές υποδομές (ενσύρματα-ασύρματα δίκτυα, hardware, μικροτεχνολογίες) γίνεται και ο τόπος που συγκεντρώνει το στρατηγικό ενδιαφέρον, καθώς διαθέτει πρόσβαση, διαχειρίζεται την ταχύτητα και την σύναψη των διασυνδέσεων. Άρα διαχειρίζεται ολόκληρη τη δομή του ηλεκτρονικού χώρου, όλη τη λειτουργικότητα του δικτύου.

Ο δημόσιος χώρος λοιπόν που απαξιώνεται σήμερα, είναι ο δημόσιος χώρος στον οποίο δεν γίνονται παρόμοιες επενδύσεις. Όταν μπορέσει η υποδομή αυτή να αποδοθεί και σε χώρους μη ιδιωτικούς, μη κερδοσκοπικούς ο δημόσιος χώρος θα μπορέσει να αποκτήσει στρατηγική αξία και να συμμετέχει στο 'μοίρασμα της δύναμης'.

Η πολιτεία μπορεί στις συνθήκες αυτές να κατοχυρώνει τη δημοκρατία και την κεντρική σημασία του δημόσιου χώρου επενδύοντας σε ψηφιακή υποδομή, προσφέροντας δυνατότητα ελεύθερης δημόσιας σύνδεσης και συμμετοχής στο γίγνεσθαι του ηλεκτρονικού χώρου. Προς την κατεύθυνση αυτή μοιάζει να κινείται και η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία στο πρόγραμμα της: 'e-Europe', που διαμορφώθηκε στο ευρωπαϊκό συμβούλιο της Λισσαβόνας το 2000, προωθεί ένα σχέδιο και πρόγραμμα δράσης για τους τρόπους με τους οποίους η Ε.Ε. μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην κοινωνία της πληροφορίας. Το πρόγραμμα 'e-Europe' προτείνει μια σειρά ενεργειών που αφορούν τους διάφορους τομείς της δημόσιας ζωής, την έρευνα, το ηλεκτρονικό εμπόριο, την ηλεκτρονική εκπαίδευση, την εργασία. Επίσης κατοχυρώνει ως σημαντική προτεραιότητα την ανάπτυξη επενδύσεων και υποδομών από τη μεριά των δημοσίων οργανισμών, προς τους λιγότερο ευνοημένους χώρους:

'Προτεραιότητα για την Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί η εξασφάλιση ότι οι λιγότερο ευνοημένες περιοχές θα μπορέσουν να συμμετάσχουν επί ίσοις όροις στην κοινωνία των πληροφοριών. Κατά συνέπεια έργα όπου ενθαρρύνεται η εμπέδωση και εδραίωση νέων τεχνολογιών πρέπει να αποτελέσουν καίριο στοιχείο στις αναπτυξιακές προτεραιότητες των περιφερειών. Οι δημόσιες επενδύσεις σε υποδομή της κοινωνίας των πληρoφoριών, σε λιγότερο ευνοημένες περιοχές, δύνανται να αιτιολογηθούν σε περιπτώσει αποτυχίας της αγοράς, όταν οι ιδιωτικές επενδύσεις δεν μπορούν αφ' εαυτών να είναι κερδοφόρες' (πρόγραμμα 'e-Europe')

Φαίνεται η πρόθεση της Ένωσης να επενδύσει σε δημόσια χρήση της τεχνολογίας. Οι δημόσιοι οργανισμοί μπορούν να είναι αυτοί που θα διατηρούν και θα ενισχύουν τον ρόλο των μη κερδοσκοπικών επενδύσεων, την ανάπτυξη των ευκαιριών προς όφελος όλων των πολιτών, ιδιαίτερα των μη προνομιούχων, την κατοχύρωση του δημόσιου χαρακτήρα της κοινωνίας της πληροφορίας. Παρόμοιες επενδύσεις προς το παρόν δεν αναπτύσσονται από την ιδιωτική πρωτοβουλία, η οποία σκοπεύει στο βραχυπρόθεσμο κέρδος.

Το πρόγραμμα αυτό της Ε.Ε. στοχεύει επίσης στην δημιουργία του λεγόμενου 'επιγραμμικού κράτους', δηλαδή ενός κράτους που θα προσφέρει εύκολη πρόσβαση στις υπηρεσίες και τις πληροφορίες της, στοχεύοντας στην διαφάνεια, και την ισομερή κατανομή της γνώσης (ας θυμηθούμε την μορφή που η 'κοινωνική γνώση' έχει λάβει σήμερα, όπως αναπτύξαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο): 'Με τις ψηφιακές τεχνολογίες παρέχεται η ευκαιρία ευκολότερης πρόσβασης και χρήσης του πλούτου των πληροφοριών του δηµόσιου τομέα. Με το "ηλεκτρονικό κράτος" θα μπορούσε να μετασχηματισθεί η παλαιά οργάνωση του δημόσιου τομέα, ανταποκρινόμενη ταχύτερα στις υπηρεσίες που παρέχει. Μπορεί να αυξηθεί η απόδοση, να περιοριστεί το κόστος, να αυξηθεί η διαφάνεια και να επιταχυνθούν οι συνήθεις διοικητικές διαδικασίες, για πολίτες και επιχειρήσεις. Η ηλεκτρονική πρόσβαση θα αποτελούσε επίσης μείζονα συμβολή στην επιτάχυνση της μετάβασης προς την κοινωνία των πληροφοριών ενισχύοντας τις σημαντικότερες για τους ευρωπαίους διαδικτυακές υπηρεσίες' (πρόγραμμα 'e-Europe')

Στο ίδιο πρόγραμμα, το ευρωπαϊκό συμβούλιο εκθέτει τις προθέσεις του για την ψηφιοποίηση κάθε πληροφοριακού υλικού και την δημιουργία νέων υπηρεσιών για την προσφορά του υλικού αυτού στη διαχείριση του πολίτη:

'Οι κύριες προκλήσεις είναι: η εδραίωση νέων τεχνολογιών για τη δημιουργία νέου περιεχομένου, η ψηφιοποίηση του υλικού, η διασφάλιση διαρκούς προσβασιμότητας και η ανάπτυξη νέων υπηρεσιών' (πρόγραμμα 'e-Europe')

Ο 'χώρος των ροών'

Ο Manuel Castells επίσης ενδιαφέρεται για τις δομικές αλλαγές που έχει προκαλέσει στην οικονομία, κοινωνία και κουλτούρα η νέα πραγματικότητα των παγκόσμιων δικτύων. Η νέα αυτή πραγματικότητα επηρεάζει ακόμα και τον τρόπο που μπορεί να αντιλαμβανόμαστε τον χώρο, αλλά κυρίως την χρονικότητα του χώρου.

Στον χώρο αυτό των συγκροτημένων παγκόσμιων δικτύων διαρρηγνύεται η χρονική διαδοχικότητα των γεγονότων. Αντίθετα με τον φυσικό μας χώρο όπου τα πάντα εντάσσονται σε μια χρονική διαδοχή, στον 'χώρο των ροών' ('space of flows'), όπως αυτός ονομάζει την αίσθηση της 'χωρικότητας' των δικτύων, τα γεγονότα συμβαίνουν ταυτόχρονα, μη εντοπισμένα και με τον τρόπο αυτό δημιουργούν την αίσθηση ενός κοινού χώρου, που συγκροτείται από τον παράγοντα του χρόνου. Τα γεγονότα που συμβαίνουν ταυτόχρονα και διασυνδέονται μπορεί να συγκροτούν ένα 'κοινό τόπο', ακόμα και αν συμβαίνουν σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές. Τη θέση της γεωγραφικής θέσης στον 'χώρο των ροών' κατέχει η χρονική θέση και τη θέση των τόπων κατέχουν τα γεγονότα. Αυτή είναι μια τοποθέτηση για την χωρικότητα που αποπνέει η νέα πραγματικότητα των δικτύων, και που χρησιμεύει στο κείμενο αυτό ως υπόθεση εργασίας. Η τοποθέτηση αυτή διαμορφώνει όμως και έναν προβληματισμό για την ρήξη της ταυτότητας του σύγχρονου ανθρώπου, του οποίου ο κόσμος μοιάζει να συμπεριλαμβάνει δύο διαφορετικές 'αισθήσεις χώρου', οι οποίες όμως συνυπάρχουν. Ποια μπορεί να είναι λοιπόν η σχέση φυσικού και ροϊκού χώρου; Μπορούν αυτοί να συνλειτουργούν και με ποιους όρους;

Τα δίκτυα: Ο δημόσιος χώρος του γεγονότος

Ο ηλεκτρονικός χώρος, ο χώρος των δικτύων μπορεί να εισάγει έναν νέο τρόπο αντίληψης του δημόσιου χώρου. Ο δημόσιος χώρος μπορεί να συγκροτείται πια όχι μόνο με βάση την ταυτότητα του τόπου και την κοινή (λόγω χώρου) 'ταυτότητα' των κατοίκων του. Ένα νέο είδος δημόσιου χώρου μπορεί να αναδυθεί από το χαρακτηριστικό της 'ταυτοχρονίας' του δικτύου. Ο χώρος αυτός οργανώνεται με κοινό χαρακτηριστικό την 'χρονικότητα' του και όχι την 'τοπικότητά' του. Δηλαδή από ένα πλέγμα γεγονότων που οργανώνονται ταυτόχρονα και αλληλοσυνδέονται, έτσι ώστε η φύση τους να εξαρτάται από την ταυτόχρονη αυτή συμμετοχή τους και συνύπαρξή τους.

Οργανώνεται έτσι μια υπόσταση χώρου, που θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε, παρόμοια με τον Castells, 'δημόσιο χώρο των ροών'. Ο χώρος αυτός συγκροτείται από ένα δίκτυο κόμβων. Οι κόμβοι αυτοί μπορεί να αναφέρονται σε συγκεκριμένους τόπους ή και όχι. Ο χώρος όμως που συγκροτούν σε συνδυασμό δεν εξαρτάται από την 'τοπικότητα' των κόμβων αυτών, αλλά από την δυνατότητά τους να δημιουργούν διασυνδέσεις. Με τον τρόπο αυτό συγκροτούν 'συσσωματώσεις' με βασικό συνδετικό τον χρόνο, δηλαδή ο χώρος αυτός δημιουργείται από γεγονότα που συμβαίνουν ταυτόχρονα. Βασικό χαρακτηριστικό του 'χώρου των ροών' είναι ότι είναι μεταβαλλόμενος και ρευστός, δηλαδή δεν έχει σταθερή δομή, αλλά μεταβάλλεται συνεχώς ανάλογα με τις χρονικές συγκυρίες των γεγονότων, περιλαμβάνοντας διαφορετικούς κάθε φορά κόμβους. Δηλαδή έχει χαρακτήρα εφήμερο. Επίσης όπως φαίνεται από τα παρακάτω διαγράμματα: οι κόμβοι είναι 'αποτοπικοποιημένοι', η απόσταση εξουδετερώνεται και το δομικό χαρακτηριστικό των διασυνδέσεων τους δεν είναι πια το μέτρο της απόστασης, αλλά το μέτρο του χρόνου. Η διάσταση τους λοιπόν δεν είναι χωρική, αλλά χρονική.

Στα ίδια διαγράμματα αποτυπώνεται άλλη μια ιδέα για τον 'χώρο των ροών': Ο χώρος αυτός, καθώς μετασχηματίζεται παράλληλα με την αλλαγή της χρονικής του παραμέτρου, συγκροτείται από μια διαδικασία παραγωγής αντιγράφων, τα οποία δεν είναι φανερό αν διαθέτουν πια πρωτότυπο. Δηλαδή στον χώρο αυτό δεν μπορεί να αναζητηθεί ένα σημείο εκκίνησης. Ούτε και μπορεί να αναζητηθεί μια τελικότητα, ένας βαθύτερος στόχος. Το πρωτότυπο που φαίνεται ως αρχικό διάγραμμα (αυτό με τις διαφανείς σφαίρες) δεν είναι περισσότερο από ένα διάγραμμα (βοηθητικό) αναφοράς, έτσι ώστε να μπορέσουν να γίνει κατανοητή η μεταβλητότητα των 'συσσωματώσεων'.

Έτσι σήμερα, φαίνεται να αναπτύσσεται το ενδιαφέρον για τα όρια των δυνατοτήτων των δικτύων. Οι τεχνολογίες των 'ασύρματων δικτύων' ('wireless networking') συγκεντρώνει το ενδιαφέρον ενός ερευνητή εξίσου με το ενδιαφέρον του επιχειρηματία. Και 'ρευστοποιεί' ακόμα περισσότερο τον 'χώρο των ροών'. Η περίπτωση του WiFi ή των τεχνολογιών 'mobile' προσφέρει νέες δυνατότητες ασύρματης διασύνδεσης ή σύνδεσης εν κινήσει και δίνει κίνητρα σε εταιρίες, (τα 'case studies' της εταιρίας Intel για την εφαρμογή ασύρματων δικτύων σε πόλεις, επιχειρήσεις κλπ, δίνουν μια εικόνα των δυνατοτήτων), να επενδύσουν στην ανάπτυξη παρόμοιων τεχνολογιών. Η αντίληψη που έχουμε για τον χώρο, αλλά και η καθαρά λειτουργική του σημασία, μετασχηματίζεται, καθώς για παράδειγμα, τα δίκτυα μπορεί να προσφέρουν πρόσβαση γρήγορη, εύκολη, φθηνή, από οποιοδήποτε σημείο, ακόμα και έναν δημόσιο χώρο ή καθώς βρισκόμαστε σε κίνηση, σε οποιαδήποτε φορητή συσκευή (lap top, PDA ή κινητό), αρκεί να αναπτυχθεί ένα σύστημα 'σημείων πρόσβασης' ('hot spots'), σε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους, πάρκα, χώρους ψυχαγωγίας, σταθμούς, αεροδρόμια ή αυτοκινητόδρομους).

H ΠΡΟΤΑΣΗ 'Το ομοίωμα του δημόσιου χώρου'

Στόχος της πρότασης αυτής είναι να μας δώσει το μέσο για να απαντήσουμε στο ερώτημα: ποια είναι η θέση της αρχιτεκτονικής μέσα στο σύγχρονο τεχνολογικό σκηνικό που περιγράφηκε; Η αρχιτεκτονική μπορεί να είναι η λειτουργία αυτή που θα φέρνει την γνώση του ηλεκτρονικού χώρου πιο κοντά στην εμπειρία του φυσικού χώρου της πόλης; Μπορεί η αρχιτεκτονική να γίνει ο παράγοντας που θα προτείνει τους νέους τύπους δημόσιου χώρου που θα ανταποκρίνονται στην πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε άλλους τομείς της ζωής, αλλά ταυτόχρονα προτείνοντας τρόπους έτσι ώστε ο δημόσιος χώρος να αποκτήσει στρατηγική αξία, να ξαναγίνει ο καταλύτης της δημόσιας ζωής; Μπορεί η αρχιτεκτονική να ξαναποκτήσει στρατηγικό ρόλο στην σημερινή πραγματικότητα, να γίνει ένα απαραίτητο εργαλείο εφαρμογής και κατανόησης στο περιβάλλον αυτό; Να αποκτήσει ξανά την κοινωνική της αξία;

Η παρακάτω πρόταση θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως ένα πείραμα για την εξακρίβωση της υπόθεσης εργασίας: το 'ομοίωμα του δημόσιου χώρου'.

Το 'ομοίωμα του δημόσιου χώρου' είναι μια πρόταση συγκρότησης του δημόσιου χώρου, ως μιας διαδικασίας που μπορεί να παράγει πολλαπλά αντίγραφα χωρίς πρότυπο. Συγκροτείται από ένα σύστημα αντικειμένων-σημείων που εντάσσονται σε κενά, ελεύθερους χώρους της πόλης, διαφόρων μεγεθών. Ο αριθμός τους δεν είναι σταθερός, μπορεί να προστίθενται ή να αφαιρούνται. Το σύστημα αυτό είναι ένα δίκτυο διασυνδεδεμένων σημείων (χώρων, λειτουργιών, 'hot spots'), το οποίο όμως δεν μας ενδιαφέρει να γίνεται αντιληπτό ως ολότητα. Κάθε φορά διασυνδέονται διαφορετικά σημεία, δημιουργώντας έναν εφήμερο δημόσιο χώρο από επιμέρους χώρους τους οποίους συνδέει η ταυτοχρονία των συμβάντων τους (διάσταση του χρόνου - space of flows). Τα σημεία αυτά μπορεί να προστίθενται ή να αφαιρούνται στην συνολική δομή. Οι διασυνδέσεις στην ουσία δημιουργούν την εφήμερη και εναλλασσόμενη εικόνα του χώρου και δημιουργούνται από τους ίδιους τους χρήστες της. Η τεχνολογία στην περίπτωση αυτή παίζει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο. Χρησιμοποιείται στρατηγικά, ως επένδυση για την κατοχύρωση του δημόσιου χώρου και την διασφάλιση του ρόλου του στον χώρο της πόλης, αλλά και το παγκόσμιο σκηνικό. Τα τεχνολογικά μέσα που χρησιμοποιούνται, είναι μέσα επικοινωνίας, που εξασφαλίζουν την διασυνδετικότητα (τη δυνατότητα για ελεύθερη, εύκολη και γρήγορη διασύνδεση) των σημείων της πόλης μεταξύ τους, και με άλλα σημεία ('ψηφιακούς χώρους', αλλά και άλλες πόλεις) . Αλλά και μέσα 'δημιουργίας φαινομένων' και μέσα δράσης, για παράδειγμα ο εξοπλισμός, το software και οι κατάλληλοι χώροι για την δημιουργία εικόνων, ήχων, και κάθε φαινομένου της δημιουργικής δράσης.

Τα χαρακτηριστικά που μπορεί να περιλαμβάνει ένα παρόμοιο εγχείρημα αναλύονται παρακάτω:

1 το ομοίωμα του χώρου Σε αντίθεση με την εικόνα ενός στατικού δημόσιου χώρου, που παραπέμπει σε ένα πρότυπο, έναν συμβολισμό (η πλατεία του 'δημαρχείου'). Ο δημόσιος χώρος 'ομοίωμα΄ με τις διασυνδέσεις που επιτρέπει, ανατρέπει την καθιερωμένη και θεσμοθετημένη αντίληψη του δημόσιου χώρου: σταθερή διαδοχή, διαχωρισμός λειτουργιών, λειτουργικότητα, διαχωρισμός δημόσιου- ιδιωτικού κλπ

Μπορεί να δρα πυκνώνοντας γεγονότα και με τον τρόπο αυτό να λειτουργεί ως ένα πλέγμα τάσεων και δυνάμεων, χωρίς πρωτότυπο, το οποίο υφίσταται επιμέρους ενεργοποιήσεις. Οι εντάσεις λαμβάνουν τον ρόλο του κύριου διαμορφωτή του ομοιώματος του δημόσιου χώρου, τον ρόλο που παλιότερα κατείχε το μεταφυσικό βάθος, η ιδεολογία, το πρότυπο. Έτσι επίσης μπαίνει ο 'virtual' χαρακτήρας του, και πιθανώς η σχέση του με το ομοίωμα: αντίγραφα χωρίς πρωτότυπο.

'Από-τοπικοπιώντας' τα γεγονός (δηλαδή αποσπώντας το από την δέσμευση του τόπου) τα κάνει μέρος του πλέγματος αυτού (μέρος μιας ευρύτερης προβληματικής).

Οι χώροι της πόλης τους οποίους διασύνδεει το πλέγμα αυτό, διαθέτουν ιδιαίτερη σημασία. Θα πρέπει να είναι χώροι- μήτρες του ομοιώματος, χώροι κενοί πρωτοτύπων, οι χώροι όπου θα αναπαράγεται το ομοίωμα. Θα πρόκειται έτσι για χώρους, κενά του αστικού κελύφους, χωρίς ιδιαίτερο χαρακτήρα, χώροι που δεν θα πρέπει να είναι, ίσως, ταυτισμένοι με κάποιο πρωτότυπο. Χώροι ανενεργοί, εκτός της ζωής της πόλης, αλλά μέσα στον αστικό της ιστό, που μπορούν να μισθώνονται και να χρησιμοποιούνται περιοδικά. Κενά οικόπεδα, υποβαθμισμένοι χώροι, κενά στον αστικό ιστό σε διάφορες κλίμακες.

2 χρόνος Ο χώρος αυτός καθώς αρθρώνεται από γεγονότα, δεν διαθέτει χρονική διαδοχή, αποτελεί έναν χώρο με εφήμερο χαρακτήρα. Οι διασυνδέσεις που μπορεί να προκαλέσει είναι απρόβλεπτες και επηρεάζουν την ίδια την εμπειρία του αστικού ιστού και του δημόσιου χώρου. Καθώς μπορεί να διασυνδέουν τόπους που δεν ήταν προορισμένοι να συνυπάρξουν. Το δομικό του αυτό χαρακτηριστικό μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους στην αντίληψη του χώρου της πόλης.

3 το ομοίωμα του προγράμματος Να παρέχει στους χρήστες αρχεία, τα οποία όμως να καθορίζονται και να μεταβάλλονται από την ίδια την παρέμβαση των χρηστών. Με τον τρόπο αυτό η έννοια του αρχείου, και γενικότερα της συλλογικής μνήμης, θα είναι κάτι συνεχώς διαπραγματεύσιμο, κάτι που το περιεχόμενο του δεν προκαθορίζεται, και η χρήση του δεν προδιαγράφεται.

Με τον τρόπο αυτό ο δημόσιος χώρος θα μπορέσει να επιτρέψει τις πολλαπλές αναγνώσεις , την ΄κατασκευή' και όχι επιβολή της πραγματικότητας. Η μνήμη μπορεί να λειτουργήσει ως ένα ομοίωμα, που καθώς θα είναι διαρκώς αντικείμενο διαπραγμάτευσης, μπορεί να διασφαλίσει την κοινωνική συνοχή.

Το περιεχόμενο των κατασκευών μπορεί εξάλλου να είναι διαφορετικές όψεις και λειτουργίες της δημόσιας ζωής, ανάλογα με τον τόπο στον οποίο τοποθετούνται, τη χρονική συγκυρία και τη διάθεση των χρηστών του (πολιτική, ψυχαγωγία, τέχνες, επικοινωνία...)

4 τα δίκτυα Οι κατασκευές αυτές θα μπορούν να 'αποπραγματοποιούν' (Perniola) και να 'δυνητικοποιούν' (Levy) τον τόπο στον οποίο τοποθετούνται. Μπορούν να ενεργοποιούν κενά της πόλης, τα οποία ήταν εγκαταλελειμμένα και να προσφέρουν κάθε φορά μια διαφορετική ανάγνωση της περιοχής. Μπορούν να θέτουν σε προβληματισμό ακόμα και το ίδιο το δίκτυο διασυνδέσεων των σημείων της πόλης. Τόσο στο 'φυσικό επίπεδο' της πόλης: δημιουργώντας ένα ανατρεπτικό δίκτυο κενών χώρων της πόλης που μετατοπίζει την αντίληψη για τον ίδιο τον φυσικό χώρο της πόλης. Όσο και στο επίπεδο του 'ηλεκτρονικού χώρου' της πόλης (ο χώρος των δικτύων επικοινωνίας):

Γειτνιάζοντας απομακρυσμένα σημεία της πόλης, ανατρέποντας αποστάσεις, δημιουργώντας 'ηλεκτρονικές συσσωματώσεις' χώρων της πόλης.

5 τα μέσα Οι χρήστες 'εντάσσονται' στα μέσα, αντιλαμβάνονται τον χώρο και χρόνο μέσα από αυτά, αλλά χρησιμοποιώντας τα, όχι χρησιμοποιούμενοι από αυτά. Η φυσική, καθημερινή εξοικείωση με τα μέσα μπορεί να οδηγήσει στη 'σωματοποίηση' του μέσου, την χρησιμοποίηση του με την αμεσότητα της χειρονομίας. Τα προγράμματα, για παράδειγμα, ψηφιακής διαχείρισης της εικόνας (κινούμενης και μη) και του ήχου γίνονται όλο και πιο εύκολα και προσιτά στη χρήση, κάτι που μπορεί να κάνει τον καθένα μας έναν 'κινηματογραφικό παραγωγό'.

Οι κατασκευές εξάλλου που εντάσσονται στα επιλεγμένα σημεία της πόλης, θα είναι κατασκευές οι οποίες θα επαληθεύουν και λειτουργικά τον εφήμερο χαρακτήρα του 'ομοιώματος του δημόσιου χώρου', δηλαδή θα αποτελούνται από κομμάτια που θα μπορούν να στήνονται σε διαφορετικά σημεία και με διαφορετικούς συνδυασμούς ανάλογα με τις ανάγκες.

Οι κατασκευές αυτές θα αποτελούν και τις 'εισόδους' στον ηλεκτρονικό χώρο του ομοιώματος. Κατέχουν έτσι τον σημαντικό ρόλο των αντικειμένων, που διασφαλίζουν την επαφή του φυσικού δημόσιου χώρου με τον χώρο των μέσων, και συμβάλλουν στην οικειοποίηση του δεύτερου από τον πολίτη.

6 δημόσιο-ιδιωτικό Το 'ομοίωμα του δημόσιου χώρου' μπορεί να διαπραγματεύεται τα όρια δημόσιου και ιδιωτικού. Το όρια που έχουν χαθεί από την διαφάνεια που έχουν επιβάλλει τα μέσα σε κάθε χώρο δημόσιο και ιδιωτικό.

7 'ομοιώματα συμπεριφοράς' Όπως παρατηρήσαμε αλλού το 'ομοίωμα του δημόσιου χώρου' μπορεί να προσφέρει τον χώρο της απρόσωπης συμμετοχής καθώς επιτρέπει μη προβλέψιμες διασυνδέσεις και με στόχο όχι την αποκατάσταση της οικειότητας, αλλά την δημιουργία του πολύχρωμου σκηνικού της δημόσιας συμμετοχής.

Μπορεί να προσφέρει χώρο για την προσομοιωτική (θεατρική) πράξη της δημόσιας ζωής, υλικά για την κατασκευή 'ομοιωμάτων συμπεριφοράς' (προσωπείων, ρόλων) και μέσα για τον απεριόριστο μετασχηματισμό τους (αρχεία, ψηφιακά μέσα επεξεργασίας, επικοινωνίας...)

  

Χρίστος Παπαστεργίου Νεκτάριος Κεφαλογιάννης Νοέμβριος 2003

http://www.geocities.com/oneoff_architecture