«Πληθοδομές, το πλήθος τα κοινά και η αρχιτεκτονική»

Berlin, Δεκάπολις, λεπτομέρεια αναπαράστασης.

Η έκθεση αρχιτεκτονικής του Ζήση Κοτιώνη με τίτλο «Πληθοδομές», σε επιμέλεια του Γιώργου Τζιρτζιλάκη, παρουσιάζει έρευνα του αρχιτέκτονα που θέτει σε ριζική κριτική το μοντέλο της ελληνικής πολυκατοικίας και το μοντέλο του αστικού κτηρίου κατοικίας εν γένει. Ο αρχιτέκτων βασισμένος στην κοινωνική κριτική της μεταπολεμικής κατοικίας που είχε σαν πυρήνα την οικογένεια, δημιουργεί εναλλακτικές μορφές και τύπους σύνθετων δομών αστικής κατοίκησης. Με δεδομένα τα θεωρητικά εργαλεία της πολιτικής θεωρίας των Α. Νέγκρι και Μ. Χάρντ, ο σύγχρονος μητροπολιτικός κάτοικος εκλαμβάνεται ως «μοναδικότητα» και η συλλογική κατοίκηση των «μοναδικοτήτων» μορφοποιείται σε δομές οι οποίες συγκροτούν τον «κοινό» χώρο του πλήθους. Το «κοινό» στη σύγχρονη Μητρόπολη δεν είναι μόνο ο δημόσιος χώρος έτσι όπως τον ξέραμε. Είναι ακόμα το έδαφος, ο αέρας, οι υποδομές είναι και η απαραίτητη ενέργεια για την αναπαραγωγή της αστικής ζωής. Το νομαδικό μητροπολιτικό πλήθος στεγάζεται μέσα σε δομές του «κοινού», όπου η δυνατότητα της συνεύρεσης και των πολλαπλών συλλογικοτήτων συνδυάζεται με τη δυνατότητα καλλιέργειας στο έδαφος και στους κοινούς ορόφους της κτηριακής δομής. Έτσι, η έρευνα επαγγέλεται μια κτηριακή δομή για το πλήθος, την «πληθοδομή», η οποία δοκιμάζει την αντοχή της γηράσκουσας δομής της τυπικής «πολυκατοικίας». Πρόκειται για μία οικοδομική πρόταση στην κλίμακα της πόλης.

Ο χώρος της έκθεσης διαμορφώνεται σαν ένα εργαστήριο αρχιτεκτονικής παραγωγής. Κυριαρχούν ξύλινες μακέτες, σχέδια και βίντεο που περιγράφουν τον κάτοικο - «μοναδικότητα», και παρουσιάζουν προτάσεις πληθοδομών. Οι προτάσεις έχουν μια γενική αναφορά και προτείνουν κτήρια - καθεδρικούς του πλήθους. Από την άλλη μεριά εντοπίζονται σε μια πόλη του πλήθους σε κρίση: την Αθήνα. Το εργαστήριο των «πληθοδομών», επιτρέπει στον επισκέπτη να σταθεί, να καθίσει, να δει, να διαβάσει, να χτίσει, σε ένα είδος ενεργού συμμετοχής σε μια ιδέα αρχιτεκτονικής. (NEO - Ο αρχιτέκτονας Ζήσης Κοτιώνης μιλάει στο GreekArchitects για την έκθεση >>>)

Moscow, Δεκάπολις, λεπτομέρεια αναπαράστασης.

(Αριστερά) Ο Σωρός της Αθήνας, μακέτα, (Δεξιά) Ο Σωρός της Αθήνας, αναπαράσταση.

(Αριστερά) V-ARK , Δεκάπολις, μακέτα, (Δεξιά) TWIN-TOWER-TROUSERS, Δεκάπολις, μακέτα.

ΤΟ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΛΑΠΛΟ
Γιώργος Τζιρτζιλάκης
(κείμενο από τον κατάλογο της έκθεσης)
Ι.
Τα τελευταία χρόνια το πλήθος (multitudo) και τα κοινά (commons) αναδείχθηκαν σε δεσπόζουσες έννοιες στην πολιτική και κοινωνική θεωρία αλλά και στον τρέχοντα πολιτικό διάλογο. Τους δύο όρους εισήγαγε στο λεξιλόγιό μας μια υποτιμημένη, από αρκετούς, παράδοση της ευρωπαϊκής πολιτικής σκέψης, η ιταλική αυτονομία, και πιο συγκεκριμένα ο ιταλικός μετα-εργατισμός (post-operaismo), με πιο γνωστούς εκπροσώπους τον tony negri και τον Αμερικανό συνεργάτη του Michael Hardt, τον Paolo Virno, τον Franco Berardi Bifo, τον Maurizio lazzarato, τον Matteo Pasquinelli κ.ά. Στην τραχύτητα και τη γενικευμένη δυσανεξία της νέας παγκοσμιοποιημένης κρίσης το πλήθος αντικαθιστά την εκφυλισμένη ενοποιητική έννοια του λαού (populus) -η οποία άντλησε από το κράτος και το έθνος- χωρίς να μπορεί πλέον να συμπεριλάβει τις αντινομίες και τις άγριες συγκρούσεις της σημερινής κοινωνίας. Αντικαθιστά, επίσης, την αοριστία της μάζας, την ανοησία του όχλου (vulgus) και, προπάντων, έναν από τους πιο συναρπαστικούς μύθους του 20ού αιώνα, την εργατική τάξη, στην οποία δεν εντάσσονται πολλοί εργαζόμενοι της άυλης οικονομίας και της βιοπολιτικής παραγωγής. Εντούτοις, η αντιδιαστολή πλήθους και λαού δεν είναι καινούργια. Έλκει την καταγωγή της από μια σειρά πολιτικές, κοινωνικές και φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις του 17ου αιώνα, που βρίσκονται στα θεμέλια του μοντέρνου κράτους αλλά και της ίδιας της νεοτερικότητας. Ο λαός και η εργατική τάξη αποτελούν κατεξοχήν χαρακτηριστικά του μοντέρνου προγράμματος, που τα τελευταία χρόνια άρχισε να κλονίζεται. Αν, λοιπόν, αρχικά επικράτησε η ιδέα του λαού, σήμερα ήρθε η ώρα της εκδίκησης του πλήθους; Ο Τόμας χομπς (στο De Cive) και ο Μπαρούχ Σπινόζα (στην Πολιτική Πραγματεία) είναι οι πρωταγωνιστές μιας δριμείας συζήτησης που ορισμένες πτυχές της απέκτησαν ξανά μια ασυνήθιστη δυναμική. Ο χομπς υποστήριξε την έννοια του λαού (που συνιστά Ένα και έχει μία ομοιόμορφη βούληση) αμφισβητώντας το πλήθος. Απεναντίας, ο Σπινόζα διέκρινε σ' αυτό «μία πολλαπλότητα στη συλλογική δράση, στη φροντίδα για τις κοινές υποθέσεις, που δεν συγκλίνει σε Ένα», όπως διευκρινίζει ο Paolo Virno στη Γραμματική του Πλήθους. Αυτό μας κάνει να μπορούμε να υποθέσουμε ότι το πλήθος είναι εντέλει η κατεξοχήν «μορφή της κοινωνικής και πολιτικής ύπαρξης των πολλών ως πολλών». εξ ου και η σημασία τής υποκειμενικότητας και της μοναδικότητας, δηλαδή η πολλαπλότητα των μοναδικών μορφών ζωής και οι διαφοροποιημένες οντότητες.
ΙΙ.
Τα κοινά (commons) είναι η δεύτερη έννοια η οποία τελευταία μοιάζει να κερδίζει έδαφος και μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Το πλήθος είναι εκείνο που, λόγω της θέσης του στη διαδικασία της βιοπολιτικής αναπαραγωγής, συστήνει τον ιδεατό τόπο του κοινού. Συνηθίσαμε τον όρο από τη μάλλον αμήχανη και στερεότυπη έκφραση «ασχολούμαι με τα κοινά» ή την προσήλωση στα «δημόσια καθήκοντα». Ωστόσο, τα κοινά εμπεριέχουν περισσότερες σημασίες και πλούσιες νοηματοδοτήσεις που σήμερα αναδεικνύονται σ' ένα από τα πλέον καίρια πεδία των κοινωνικών διεκδικήσεων και ανταγωνισμών. υπάρχουν διάφορες καταγραφές και ταξινομήσεις τους, τις οποίες μπορούμε να υιοθετήσουμε και να εμπλουτίσουμε. Οι περισσότερες επιμερίζονται σε διάφορες περιοχές: στους κοινούς πόρους (common resources), στις κοινότητες (communities) αλλά και στις ίδιες τις σχέσεις που δημιουργούν κοινά (communing), καθώς και κοινή δράση κ.ά. Στα φυσικά κοινά ανήκουν ο αέρας, το νερό, το έδαφος, η γη, η άγρια ζωή, τα δάση, τα ποτάμια, οι λίμνες, οι ψαρότοποι, οι φυσικοί πόροι, οι σοδειές της φύσης κ.λπ. Στα δημόσια κοινά ανήκουν οι υποδομές, οι τηλεπικοινωνίες, τα οδικά δίκτυα, τα δίκτυα μεταφορών, τα δίκτυα κοινής ωφέλειας, το σύστημα υγείας, οι πηγές ενέργειας και άλλα συναφή. Στα αστικά κοινά ανήκουν οι ελεύθεροι, κοινόχρηστοι και κοινωφελείς χώροι, οι δημόσιοι κήποι, τα πάρκα, οι χώροι πρασίνου και τα αστικά δίκτυα υποδομών. Σ' όλα αυτά τα κοινά αγαθά συμπεριλαμβάνονται η πολιτισμική και καλλιτεχνική παραγωγή, οι γνώσεις, οι γλώσσες, οι πληροφορίες, οι εικόνες, οι κοινωνικές σχέσεις, ακόμη και οι συναισθηματικοί δεσμοί και οι τρόποι κοινωνικότητας που προσδιορίζουν τις διαπροσωπικές συμπεριφορές στην εποχή του μεταφορντισμού. Να γιατί μπορούμε να προσθέσουμε σ' αυτά μια σειρά από δραστηριότητες της σύγχρονης γνωστικής ή γνωσιακής (cognitive) εργασίας καθώς και της συγκινησιακής (affective) εργασίας. Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι ότι τα κοινά αντικαθιστούν τη σημασία που είχε μέχρι σήμερα ο δημόσιος χώρος και η δημόσια σφαίρα. Η res Communis διαδέχεται την res Publica και η Commonfare (η πρόνοια του κοινού) το αγγλοσαξονικό Welfare. Κατά συνέπεια, τα κοινά αναδεικνύονται ως ο κατεξοχήν εναλλακτικός τρόπος επανεξέτασης του δημόσιου χώρου και εκείνου που μέχρι σήμερα αποκαλούσαμε σχέση δημόσιου και ιδιωτικού. Τα κοινά μάς πηγαίνουν πέραν αυτής της αντιδιαστολής που τα τελευταία χρόνια έτεινε να αποκτήσει κοινότοπο και μονομανή χαρακτήρα. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει κατάργηση της διάκρισης μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού αλλά μετάβαση σε ένα διαφορετικό στάδιο, που υπερβαίνει τις δύο κατηγορίες μέσα από μια κοινή αντιμετώπιση.
ΙΙΙ.
Ποια μπορεί να είναι η σημασία όλων αυτών των μεταβολών για την αρχιτεκτονική, τους τρόπους κατοίκησης και τις πόλεις; Το ερώτημα αυτό αποτελεί αφετηρία των «Πληθοδομών» του Ζήση Κοτιώνη. Πρόκειται ασφαλώς για ένα μείζον ζήτημα που σηματοδοτεί μια νέα περίοδο της αρχιτεκτονικής κουλτούρας και του αστικού σχεδιασμού. Μια τέτοια επισήμανση έχει έναν επείγοντα χαρακτήρα, επειδή μέχρι σήμερα ο διάλογος περί πλήθους και κοινών περιορίστηκε στα κινήματα πόλης, χωρίςνα ενταχθεί οργανικά -ή τουλάχιστον υπολογίσιμα- στο corpus της αρχιτεκτονικής πρακτικής. για να καταλάβουμε καλύτερα τι σημαίνει αυτό, αρκεί να σκεφτούμε το ρόλο που διαδραμάτισαν η εργατική ηθική και η αισθητική αλλά και οι ίδιες οι διαδικασίες της βιομηχανικής παραγωγής στην αρχιτεκτονική γλώσσα της νεοτερικότητας. Ασφαλώς, πρόκειται για εγχείρημα απαιτητικό αλλά και απαραίτητο. Μετά από μια περίοδο κατασκευασμένης ευφορίας ήρθε η ώρα να παραδεχθούμε τα αδιέξοδα αλλά και τις αποτυχίες της αρχιτεκτονικής των τελευταίων δεκαετιών απέναντι στις αναδυόμενες νέες πραγματικότητες. Το πλήθος και τα κοινά αποτελούν, πράγματι, αναπόσπαστο κομμάτι των κοινωνικών κινημάτων της πόλης. δεν πρέπει, όμως, να μας διαφύγει η σχεδιαστική και επιτελεστική (performative) έρευνα, η οποία έχει αναγκαστικά πειραματικό χαρακτήρα. Στην ουσία πρόκειται για δύο κατευθύνσεις που λειτουργούν συμπληρωματικά. δεν νομίζω ότι διαθέτουμε άλλον τρόπο για να μπορέσει η αρχιτεκτονική να συναντήσει τους σύγχρονους κοινωνικούς προβληματισμούς και να αλληλεπιδράσει, μέσω του σχεδιασμού, στις πόλεις, στα εδάφη και στην κοινωνία. διαφορετικά θα παραμείνει εγκλωβισμένη στον κορεσμό των μορφών, στο σχεδιασμό επαύλεων και στα παρωχημένα εργαλεία της προηγούμενης περιόδου, εξουδετερώνοντας κάθε δυνατότητα κριτικού αναστοχασμού και συμμετοχής στους μετασχηματισμούς. Ιδού, λοιπόν, μια κατάλληλη ευκαιρία προκειμένου να επανέλθουμε και να αποκαταστήσουμε την απαξιωμένη μεγάλη κλίμακα του σχεδιασμού, την οποία εξόρισε ο κυνισμός και η τύρβη του πραγματισμού. Στην κλίμακα αυτή πρέπει να συμπεριλάβουμε και εκείνο το είδος των ισχυρών αρχιτεκτονικών τύπων που ο reyner Banham αποκάλεσε «μεγαδομές» (megastructures). Αποδεσμευμένες από την αρχική τεχνολογική τους έξαρση, οι μεγαδομές δεν χαρακτηρίζονται τόσο από το μεγάλο τους μέγεθος όσο από τα δομικά συστήματα που μπορούν να προάγουν μια προγραμματική πολλαπλότητα. Και με τον τρόπο αυτό συναντούν την έννοια του μνημείου, του μνημείου του πλήθους.
ΙV.
Στο φως των δύο αυτών εννοιών (πλήθος και κοινά) μπορούμε να ξαναδιαβάσουμε τις διεισδυτικές παρατηρήσεις του Walter Benjamin για τα φαινόμενα του πλήθους στο Παρίσι της ακμής του καπιταλισμού, αλλά και την ίδρυση της δυτικής τοπιογραφίας, της χαρτογραφίας και αργότερα της λαογραφίας, όπου για πρώτη φορά τα φυσικά κοινά (το φως, ο αέρας, τα ποτάμια, τα βουνά, το τοπίο, οι αγροί, τα κτήρια και οι γέφυρες) αποσύρονται από την περιφρόνηση και αντιμετωπίζονται ως ένα ενιαίο και αξιοσύστατο σύνολο. Στο ίδιο πλαίσιο, επίσης, μπορούμε να τοποθετήσουμε και την προσήλωση του Νίκου γαβριήλ Πεντζίκη στην έννοια του πλήθους και την επίμονη συσχέτισή της με τη δόξα (γνώμη). Υπ' αυτήν την έννοια, ορισμένα κείμενα της αρχαίας γραμματείας, καθώς και η περιβόητη Ανάβαση στο όρος Βεντού (1336) του Πετράρχη, μπορούν να θεωρηθούν σταθμοί στην παρατήρηση των κοινών του φυσικού τοπίου. Στην επιστολή του Ιταλού ποιητή τα φυσικά κοινά (οι Άλπεις, οι γκρεμοί, οι πλαγιές των Πυρηναίων, η κοιλάδα του ροδανού, η σκιά του βουνού και μαζί τους οι ποιμένες, οι χωρικοί και η αγροτική καλύβα) γίνονται πλέον αντιληπτά όχι ως θρησκευτικό βίωμα αλλά ως κοσμικό περιβάλλον και, προπάντων, ως ένα νέο είδος εποπτείας. Όπως σημειώνουν οι negri και Hardt: «Σε όλο τον κόσμο, ό,τι απομένει από τους αχανείς δημόσιους χώρους είναι πλέον μόνο υλικό για θρύλους: το δάσος του ρομπέν των δασών, οι πεδιάδες των Ινδιάνων της Αμερικής, οι στέπες των νομαδικών φυλών κ.ο.κ.».
V.
Άφησα τελευταίο το ότι ο Ζήσης Κοτιώνης εντάσσει το δρων σώμα στα εργαλεία της αρχιτεκτονικής, με όλα τα επακόλουθα μιας τέτοιας στάσης. εξάλλου η αρχιτεκτονική ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένη με το ανθρώπινο σώμα, το οποίο της προσέδιδε όχι μόνο μέτρο -όπως συνήθως υποστηρίζουμε- αλλά ένα είδος ρυθμού, δηλαδή μια σχέση επανάληψης και διαφοράς. Το αντικείμενο του σχεδιασμού τοποθετείται εδώ στην άλυτη ένταση μεταξύ της σωματικότητας και της πολλαπλής μοναδικότητας της «Πληθοδομής» (το «εν τω πολλώ ενί τα πάντα» του Ηρόδοτου*). «Τι μπορεί ένα σώμα;» αναρωτιόταν ο φιλόσοφος του πλήθους Σπινόζα. εκείνο που μπορεί ένα σώμα είναι η φύση και τα όρια των ικανοτήτων του να επηρεάζεται. Θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς τις σωματικές αυτές δράσεις και την αρχιτεκτονική εγκατάσταση της «Πληθοδομής» ως τρόπους κατοίκησης. Αν θέλαμε, όμως, να πάμε παραπέρα, θα τις χαρακτηρίζαμε ένα είδος απόλυτης αμεσότητας και αδιαμεσολάβητης απόλαυσης της αρχιτεκτονικής πράξης. Μ' ένα λόγο, το απόλυτο και το αδύνατο του σχεδιασμού. Κι εδώ που τα λέμε αυτή είναι μια από τις πιο κρίσιμες αλήθειες της αρχιτεκτονικής.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΠΛΗΘΟΔΟΜΗ
Ζήσης Κοτιώνης
(κείμενο από τον κατάλογο της έκθεσης)

* Ανακοίνωση σε ημερίδα του ΥΠΕΚΑ στο Μουσείο Μπενάκη με θέμα «Η Αθήνα σε Κρίση», Αθήνα, δεκέμβριος 2010 (υπό έκδοση στο περιοδικό Thresholds του Mit, Μάρτιος 2012)

ΠΑΧΥ ΕΔΑΦΟΣ
Κατανοούμε το έδαφος ως κάτι όπου επάνω στηρίζονται οι άνθρωποι, οι δραστηριότητές τους και ο υλικός σχηματισμός του πολιτισμού. Η σχέση αυτή μπορεί να οριστεί και ως ταυτότητα: Έδαφος είναι ο ίδιος ο υλικός σχηματισμός του πολιτισμού και η συνεχής επίγεια δραστηριότητα. Αυτό το έδαφος τείνει να διαπλωθεί στην επιφάνεια του φυσικού φλοιού της γης ως οικοδομική πλάκα. Τούτο γίνεται εμφανέστερο στις υπερεθνικές μητροπολιτικές πυκνώσεις δικτύων πόλεων, όπως το αναφέρει εύστοχα ο M. Serres (2002). Με δεδομένη την πύκνωση της οικοδομικής πλάκας στο λεκανοπέδιο των Αθηνών, έδαφος μπορεί να θεωρηθεί εξίσου με το γήινο υπόστρωμα και η εκτενής οικοδομική πλάκα της σύγχρονης πόλης. Το παχύ έδαφος της Αθήνας είναι λίγες δεκάδες μέτρα στο φως, όσο είναι το μέσο ύψος των πολυκατοικιών, και λίγα μέτρα προς τα κάτω, στο σκοτάδι, όσο είναι το βάθος των ανθρωπογενών ιχνών. Πρόκειται για ένα οικοδομικό-αρχαιολογικό έδαφος. Από κάτω βρίσκονται παλαιότερες στάθμες εδάφους που υποχώρησαν με συνεχή μπαζώματα, περίπου έως τα μείον έξι μέτρα. Από επάνω βρίσκεται ένα σχετικά ομοιόπαχο στρώμα, λίγων ορόφων οικοδομικών πλακών, που δεν ξεπερνούν συνήθως τα είκοσι μέτρα. Το σύνολο της τομής υπολογίζεται περίπου σε τριάντα μέτρα. Στο κέντρο της Αθήνας οι αρχαιολογικοί χώροι, ως δημόσιοι χώροι, βρίσκονται από τη γραμμή του εδαφικού κλάσματος και κάτω, ενώ η κτηριακή μάζα εξέχει φτιάχνοντας ένα νέο έδαφος στα δώματα, που διακόπτεται από τη ρυθμική πυκνή διαδοχή των οδών στη στάθμη του εδάφους. Τα τούνελ του μετρό και το εκτενές σκάμμα της Αττικής οδού συμπληρώνουν τα στοιχεία συγκρότησης του εδαφικού παρονομαστή 1.

ΑΠΟΕΔΑΦΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
Ας σκεφτούμε τώρα, στη βασική μας τομή, τον αέρα που κυκλοφορεί στους δρόμους μεταξύ των πολυκατοικιών και άνωθεν των δωμάτων. για τη φυσική σύσταση αυτού του αέρα, και του καιρού που τον κάνει να υπάρχει στο χρόνο, μπορούμε να πούμε ότι υπόκειται στους όρους της κλιματικής αλλαγής. δηλαδή, αλλάζει (εκτρέπεται) ο τρόπος που ο καιρός αλλάζει (τρέπεται). Ο χώρος του αέρα υποθέτουμε ότι καταλαμβάνεται από τις εντατικές ροές της πληροφορίας. Με τα δίκτυα αυτά μορφές ανθρώπινης δραστηριότητας, που σχετίζονται με τους κώδικες και τη γλώσσα, μεταφέρονται στο «χώρο» πέραν του εδάφους, αποεδαφικοποιούνται. Ένας πολιτικός, όμως, ορισμός της απεδαφικοποίησης (deterritorialization) περιγράφει την απαγωγή του ελέγχου και της τάξης από έναν τόπο, ο οποίος είναι ήδη εγκαθιδρυμένος και πολιτικά οργανωμένος. Με αυτή την έννοια, η πόλη των Αθηνών τα τελευταία χρόνια περνά σε φάση εντατικής απεδαφικοποίησης και εξαιτίας του γεγονότος ότι ο πολιτικός έλεγχος μέσω των δυνάμεων της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής οικονομίας αφαιρείται από τις δικαιοδοσίες της εγκαθιδρυμένης πολιτικής εξουσίας. Η έδραση του πολιτικού συστήματος στην πόλη των Αθηνών απεδράζεται και εγκαθίσταται στον παγκόσμιο (global) αιθέρα υπεράνω της πόλεως και των εθνικών ορίων.

ΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ
Θα προσπαθήσουμε τώρα να προτείνουμε ένα απλό τοπολογικό μοντέλο για το αστικό έδαφος. Μια απλή συμβολοποίηση της ιδέας του εδάφους είναι η ευθεία γραμμή. Η γραμμή χωρίζει τον αναπαραστατικό χώρο σε έναν επάνω και έναν κάτω και αποκτά τη μορφή κλάσματος. Η τοπολογία του επάνω και του κάτω σε σχέση με το έδαφος ορίζει έναν χώρο στο φως, το χώρο του επίγειου γίγνεσθαι και έναν χώρο κάτω σκοτεινό, ανθιστάμενο και απροσπέλαστο. Ο κάτω χώρος μαζί με την κρούστα του εδάφους θα μπορούσαν να ονομαστούν «το κοινό» (common). Το «κοινό», έννοια που είχε ήδη η λέξη στην Αγγλία τον 17ο αιώνα (Hardt, 2010, σσ. 12, 13), είναι το υπέδαφος, το έδαφος, η χλωρίδα και η πανίδα, τα ορυκτά. επιπροσθέτως, στην Αθήνα το «κοινό» αυτό εμπεριέχει και την ιστορία μέσα από τα θραύσματα που κρύβονται ή φέρνει στο φως η αρχαιολογία, αλλά εμπεριέχει επίσης και τον «καλό καιρό», που καθιστά δυνατή την παραμονή στο ύπαιθρο. Το «κοινό» αυτό στοιχείο μέσα στην πόλη μετατρέπεται σε ιδιωτικό ή δημόσιο. Οι αρχαιολογικοί χώροι μετατρέπονται από κοινοί σε δημόσιοι, με ελεγχόμενη είσοδο. Καθώς στο κοινό έδαφος εμπεριέχεται η ιστορία και η γνώση μαζί με την αρχαία και τη σύγχρονη καλλιέργεια (culture, cultivation), το κοινό έδαφος είναι ένα έδαφος καλλιέργειας, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ονομάζουμε το «κοινό» εδαφικό πάχος 'C' και το τοποθετούμε στον παρονομαστή του εδαφικού κλάσματος.
Στον επάνω χώρο της γραμμής του εδάφους η επίγεια δραστηριότητα είναι η ίδια η πόλη, στην περίπτωσή μας η Αθήνα. Στην πόλη αναδιατάσσονται συνεχώς τα ανθρώπινα σώματα και τα αντικείμενα χρήσης τους, τα αυτοκίνητα και τα κτήρια. Το σωματικό (the bodily) ενυπάρχει στα ίδια τα ανθρώπινα σώματα αλλά και στα χρησιμοποιούμενα αντικείμενα. Η ιδιοτυπία των κτηρίων, στη μια πόλη και την άλλη, θα μπορούσε να οριστεί ως ερμηνεία της σωματικής της ιδιοτυπίας. Η αθηναϊκή πολυκατοικία, για παράδειγμα, έχει τη δική της προσίδια σωματικότητα. επομένως, θα μπορούσαμε την επίγεια δραστηριότητα στον επάνω χώρο του εδάφους να την ονομάσουμε το «σωματικό». Ονομάζουμε το «σωματικό» έδαφος 'Β' και το τοποθετούμε στον αριθμητή του εδαφικού κλάσματος.
Στο σχηματικό μοντέλο, όπου κάτω από τη γραμμή του εδάφους φιλοξενείται το κοινό και επάνω φιλοξενείται το σωματικό, λείπει ο ουρανός. Προσπαθώντας να αποκαθάρουμε τον ουρανό από τη μεταφυσική του διάσταση, χρησιμοποιούμε τον όρο «αιθέριο», ο οποίος χαρακτηρίζει το στοιχείο που ανακατεύεται αλλά ταυτόχρονα υπερίπταται της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο αιθέρας δεν είναι μόνο φορέας του καιρού και του κλίματος, αλλά είναι και φορέας της επικοινωνίας, της δυνητικότητας, των γλωσσών, των ιδεών και των παθήσεων, είναι δηλαδή το «τεχνητό κοινό». Το αιθέριο, όμως, παραμένει και πεδίο άσκησης της διατοπικής εξουσίας, αυτού που ονομάζεται «αποεδαφικοποίηση» (deterritorialization). Όμως, ανάμεσα στη σωματικότητα των ανθρώπων και των κτηρίων, από τη μια, και στη ρευστότητα του αιθέριου, από την άλλη, υπάρχει μια ριζική διαφορά. Η «σωματικότητα» είναι υλική, το αιθέριο είναι άυλο. Μια γραμμή της υλικότητας, σαν μια πλάκα από μπετόν, χωρίζει κατακόρυφα το επίγειο από το ουράνιο, το σωματικό από το αιθέριο. Ονομάζουμε το «αιθέριο» υπερέδαφος 'Α' και το τοποθετούμε στον αριθμητή του κλάσματος Α/Β.
Στο κατακόρυφο αναπαραστατικό επίπεδο, εν είδει αρχαιολογικής τομής στην πόλη, παρουσιάζεται το σύνθετο κλάσμα Α/Β/C. Έτσι, η γραμμή του εδάφους είναι μια γραμμή κλάσματος που έχει στον παρονομαστή «το κοινό» και στον αριθμητή το κλάσμα, με αριθμητή «το αιθέριο» και παρονομαστή «το σωματικό». Το σύνθετο αυτό κλάσμα λειτουργεί αναπαραστατικά ως αρχαιολογική τομή. Αναφερόμενοι σήμερα στην πόλη της Αθήνας και κάνοντας την αρχαιολογική της τομή, ονομάζουμε παχύ έδαφος το σύνθετο κλάσμα A/B/C.

ΑΠΟ ΤΟ ΛΑΟ ΣΤΟ ΠΛΗΘΟΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΠΛΗΘΟΔΟΜΗ
Θα διαπεράσουμε το κατακόρυφο πεδίο του σύνθετου κλάσματος Α/Β/C με ένα οριζόντιο επίπεδο, που είναι το επίπεδο των ανθρώπων, προσωρινών ή μόνιμων κατοίκων της πόλης, με άλλα λόγια θα πραγματοποιήσουμε μια διερεύνηση «του σωματικού». Θα εντοπίσουμε στο οριζόντιο επίπεδο του πλήθους των ανθρώπων ένα ιστορικό πέρασμα από την έννοια του λαού προς την έννοια του πλήθους (εικ. 6). Τελικά ο συνδυασμός της οριζόντιας ανθρώπινης ροής του πλήθους με την κατακόρυφη τομή A/B/C θα γεννήσει μια σκέψη για την επανασυγκρότηση του οικοδομικού κελύφους στο έδαφος της Αθήνας.

ΛΑΟΣ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ
Στην πρόσφατη πολιτική ιστορία της Αθήνας εμφανίζονται κάποια επιλεγμένα πολιτικά συνθήματα με τη μορφή τρίπτυχου. Θα εξετάσουμε τώρα τα τρίπτυχα αυτά συνθήματα ως τοπολογίες του πολιτικού και θα τα συσχετίσουμε με το τοπολογικό τρίπτυχο A/B/C. Το σύνθημα της δικτατορίας «ελλάς, ελλήνων, χριστιανών» παρέφραζε ένα συγγενές ιδεολογικά τρίπτυχο, χρονικά ανθεκτικότερο, το σύνθημα «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια». Συγκρίνοντας τα δύο, ο όρος «πατρίς» είναι συνώνυμος με τον όρο «ελλάς» και συγκροτεί το εδαφικό υπόστρωμα 'C', του κοινού. Ο δεύτερος όρος «θρησκεία» είναι συνώνυμος με τον τρίτο όρο «χριστιανών» και καλύπτει το φαντασιακό των αιθέρων 'Α'. Ο όρος «οικογένεια» είναι συνώνυμος με το δεύτερο όρο «ελλήνων» που εγκαθίσταται στο πεδίο της σωματικότητας. Αν από άποψη χωρική τον όρο της εδαφικής σωματικότητας 'Β' συγκροτεί το παχύ σώμα των πολυκατοικιών, είναι άκρως ενδιαφέρουσα η σύμπτωση της πολυκατοικίας, από τη μια, και της οικογένειας, από την άλλη, επάνω στο πεδίο της σωματικότητας 'Β'.
Ο κοινωνικός και ο ιδεολογικός πυρήνας συγκρότησης του αθηναϊκού λαού υπήρξε η οικογένεια. Το διαμέρισμα ανά οικογένεια είναι το βασικό κοινωνικό περιεχόμενο του κτηριακού σκευάσματος. εδώ, όμως, ας κάνουμε μια διαπίστωση κρίσιμη για τη συνολική υπόθεση εργασίας: Η σημερινή ανθρωπολογία της πόλης της Αθήνας και πρωτίστως στο ευρύτερο κέντρο της, στο δήμο, αφίσταται όλο και περισσότερο από το πυρηνικό μοντέλο της οικογένειας των τριών γενεών. Μονήρεις ηλικιωμένοι, φοιτητές, μονογονεϊκές οικογένειες, μονήρη μεταναστευτικά πλήθη σε συλλογικά σχήματα κατοίκησης συνιστούν ένα κοινωνικό σώμα πέραν της οικογένειας, η οποία φιλοξενείται προνομιακά στην περιφέρεια της Αθήνας. δημιουργείται, συνεπώς, μια διαρκής απομάκρυνση ανάμεσα στις τεκτονικές πλάκες. Η πολυκατοικία χωρίζει από την οικογένεια, την ίδια στιγμή και για τον ίδιο λόγο που ο λαός με τα ανθρωπολογικά και πολιτικά του χαρακτηριστικά υποχωρεί και δίνει τη θέση του στο μητροπολιτικό πλήθος. ενώ, λοιπόν, η αντίθεση, από τη μια, ανάμεσα στην έννοια και το φαντασιακό του λαού και την έννοια και το φαντασιακό του πλήθους, από την άλλη, εκδηλώνεται μέσα από κυρίαρχες αντιθέσεις στο εσωτερικό της πόλης, τα κτηριακά κελύφη και οι τυπολογίες ανθίστανται. Παρουσιάζεται η εξής παράδοξη συνθήκη: Αν και μεγαλώνει συνεχώς ο αριθμός άδειων διαμερισμάτων στις πολυκατοικίες, ταυτόχρονα πολλαπλασιάζεται συνεχώς το άστεγο πλήθος.

ΠΛΗΘΟΣ/ΠΛΗΘΟΔΟΜΗ
Το τρίπτυχο σύνθημα «ελλάς, ελλήνων, χριστιανών» της δικτατορίας συγκρούστηκε και έδωσε τη θέση του στο τρίπτυχο «Ψωμί, Παιδεία, ελευθερία», που κυριάρχησε από τη Μεταπολίτευση (1974) και στο εξής. Στο τρίπτυχο αυτό απωθείται η ταύτιση του «κοινού» 'C' με την πατρίδα. Το ψωμί ως «κοινό», ενώ εμπεριέχει την εδαφικότητα της καλλιέργειας, δεν προσδιορίζει κάποιο είδος κατοχής της γης. επίσης, ο όρος «παιδεία» αντικαθιστά την οικογένεια στον όρο του κλάσματος 'Β', θυμίζοντάς μας ότι η παιδεία ήταν η μεγάλη συλλογική επιθυμία του νέου αστικού σώματος. Τέλος, στο πεδίο του «αιθέριου» 'C' το δυνητικό στοιχείο της θρησκείας αντικαθίσταται από το κάλεσμα στην ελευθερία του διαφωτισμού.
Το δεκέμβριο του 2008 η εξέγερση στο κέντρο της Αθήνας προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στο οικοδομικό κέλυφος της πόλης, η οποία για αρκετές ώρες βρέθηκε εκτός πολιτικού ελέγχου. Στην εξέγερση για πρώτη φορά συμμετείχαν μαζικά πέραν του ιθαγενούς λαού και πλήθη μεταναστών της πρωτεύουσας. Η πολιτική αυτή σύγκρουση σηματοδοτεί το ριζικό μετασχηματισμό του πολιτικού υποκειμένου της πόλης. Στη διάταξη δυνάμεων δεν πρωταγωνιστεί ο ιθαγενής λαός, έτσι όπως ήταν γνωστός από την εποχή της Μεταπολίτευσης, αλλά ένα υποκείμενο με τα χαρακτηριστικά αυτού που ο Antonio negri ονόμασε «πλήθος». Ο negri ορίζει το πλήθος και τη δυναμική του μέσα από τη σωματικότητα. για τον ορισμό του πλήθους αναφέρει: «Το πλήθος (multitude) είναι ένα πλήθος σωμάτων. εκφράζει την ισχύ όχι μόνο του συνόλου αλλά και την ισχύ στην μοναδικότητα (singularity)»2. Και πράγματι, στη διάταξη των εξεγερμένων παρατηρεί κανείς τη συνολική και ταυτόχρονα την εξατομικευμένη δράση της μοναδικότητας ως ενεργοποίηση του μοναδιαίου σώματος του διαδηλωτή, σε αντίθεση με τις διαδηλώσεις του λαού, όπου η δράση είναι κίνηση συλλογική και ελεγχόμενη από το όλον. Το σύνθημα, επιτομή του νοήματος της εξέγερσης, τουλάχιστον σε επιχειρησιακό επίπεδο ήταν «Μπάτσοι, γουρούνια, δολοφόνοι». Αντίθετα με το σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, ελευθερία», το οποίο εκφράζει επιθυμία, το σύνθημα «Μπάτσοι, γουρούνια, δολοφόνοι», και στα τρία συστατικά μέρη του τρίπτυχου, εκφράζει οργή. Και τα τρία μέρη του τρίπτυχου δείχνουν μια αυτιστική εμμονή προς το σωματικό. Πρόκειται για μια τριμερή τοπολογία του σωματικού. Το τρίπτυχο ταυτίζεται εξ ολοκλήρου με την περιοχή 'Β', την κοιλιά, στην τομή της πόλης που περιγράψαμε. Η εκδήλωση του πλήθους αποτελεί γείωση στην καθαρή σωματικότητα. Από την άλλη, η ξέφρενη αποεδαφικοποίηση του οικονομικού και πολιτικού πεδίου εκφράζεται συμβολικά στην τρίπτυχη επωνυμία του κατεξοχήν φορέα αποεδαφικοποίησης, που είναι το διεθνές Νομισματικό Ταμείο (δ.Ν.Τ.). H διεθνικότητα (international) του οργανισμού, σε συνδυασμό με τη δυνητικότητα του χρήματος (monetary), ανάγει το τρίπτυχο, όπως άλλωστε και το τρίπτυχο της 'τρόικας', στην επικράτεια του «αιθέριου» 'Α'. Η πλήρης απορρόφηση της πολιτικής έκφρασης του πλήθους από τη σωματικότητα 'Β' και η πλήρης υπαγωγή της πολιτικής στο αιθέριο 'Α' συμπιέζουν την αστική ζωή μέσα σε συμπαγείς ολικότητες, που ολοένα απομακρύνονται η μία από την άλλη, πολώνονται και το «κοινό», ως θεμελιώδης όρος συγκρότησης της αστικής ζωής, αποσύρεται στο σκοτεινό της γης. Έτσι το παχύ έδαφος γίνεται συμπαγές και μονοστρωματικό. Πώς, όμως, μπορεί αυτή η δυσοίωνη συρρίκνωση της τοπολογίας του πολιτικού να αντιστραφεί; Πώς μπορούμε να σκεφτούμε γι' αυτό με όρους δόμησης του χώρου;
Η υποχώρηση της οικογένειας, που είναι και ταυτόχρονη υποχώρηση του «λαού», αφήνει ένα κενό στο χώρο της πόλης. είναι σαν να αδειάζει το τυπικό διαμέρισμα της πολυκατοικίας. Το κενό είναι ανάμεσα στο άτομο (individual) και το σύνολο του λαού. Έτσι η μετάβαση στο δίπολο μοναδικότητα-πλήθος καταργεί ένα ενδιάμεσο πεδίο, αυτό της πυρηνικής οικογένειας. Ποια κατασκευή στη θέση της πολυκατοικίας μπορεί να στεγάσει την κοινωνική κατασκευή του δίπολου μοναδικότητα-πλήθος; για να το βρούμε αυτό, θα καταπιαστούμε με τη δομή της πολυκατοικίας και θα προχωρήσουμε σε δομικούς μετασχηματισμούς της, έως ότου φτάσουμε σε ένα τεκτονικό μοντέλο κατοίκησης για το δίπολο μονάδα-πλήθος.
Στην πολυκατοικία, από την οποία εφορμόμεθα, παράλληλες πλάκες με το τεκτονικό σύστημα του dom-ino οριοθετούν ενδιάμεσους χώρους, ένα ψαχνό για να εντεθεί το διαμέρισμα σε μια διαδικασία πλήρωσης καθ' ύψος της δομής των πλακών 3.
Σε κάθε ψαχνό εγκαθίσταται μια οικογενειακή μονάδα πολλαπλασιασμένη επί ένα μικρό αριθμό. Η δραπέτευση της οικογένειας επιτρέπει τη σκέψη για ένα ξεγλίστρημα της μονάδας χώρου από το σκελετό. Η μονάδα μετατρεπόμενη σε δομικό χώρο δεν είναι η μονάδα του ενός ατόμου. είναι η μονάδα του ενός ενδιαιτήματος. Το ενδιαίτημα, απαλλαγμένο εσωτερικά από τα χωρίσματα των οικογενειακών δωματίων, είναι ουσιαστικά ένα μεγάλο δωμάτιο, ένας μονόχωρος, ικανός να φιλοξενήσει όλα τα μικροπρογράμματα των μοναδικοτήτων. Κι οι μοναδικότητες δεν είναι πάντα άτομα, αλλά είναι μεταλλασσόμενα σχήματα συγκατοίκησης μοναδικοτήτων του μητροπολιτικού πλήθους. Καθώς το αποτύπωμα της μονάδας κατοίκησης ξεγλιστρά από την πλάκα/ βάση, η πλάκα μετεωρίζεται ανάμεσα σε μονάδες αναζητώντας ένα νέο ρόλο.
Τον βρίσκει στη συγκρότηση κοινών ή ενδιάμεσων επιπέδων μεταξύ των δωματίων των μονάδων. Πρόκειται για τα επίπεδα 'C' του «κοινού», που μετεωρίζονται μεταξύ των μονάδων και φέρνουν το κοινό έδαφος καθ' ύψος, παντού. εδώ το «κοινό», ανεξαρτήτως αν είναι ιδιωτικό ή δημόσιο4, παραχωρείται για την αστική καλλιέργεια (urban gardening), την υπαίθρια διημέρευση, την παραγωγή «καθαρής» ενέργειας. Με τη δομή των πλακών του «κοινού» δημιουργείται ένα υπερέδαφος. Πολλαπλασιάζεται το αστικό έδαφος, που έχουμε μάθει να το υπολογίζουμε ως κάτι σταθερό [(Β)+(C)=ct], και επανασυντίθεται μαζί με το σωματικό και το αιθέριο.
Εδώ διατυπώνεται μια κανονιστική αρχή για τη σύνταξη του χώρου του πλήθους: Όσο περισσότερο η οικοδομική δομή (building structure) της πόλης ανασυνθέτει και αυξάνει το βαθμό πολυπλοκότητας και συνύπαρξης των παραγόντων 'Α' και 'Β' και 'C', τόσο περισσότερο το πλήθος οικειοποιείται την πόλη με μια έννοια βιοπολιτικής ολοκλήρωσης (biopolitical integration). Αντιθέτως, όσο επικρατεί η μονοκαλλιέργεια του σωματικού ή του αιθέριου τόσο αυξάνει η ανοικείωση του πλήθους 5.
Στην έρευνα σχετικά με ένα οικοδομικό μόρφωμα για το πλήθος, στη θέση του οικοδομικού μορφώματος της πολυκατοικίας του λαού η κανονιστική και η συντακτική αρχή της μέγιστης αλληλοδιείσδυσης των παραγόντων 'Α', 'Β' και 'C' αναλαμβάνει το πρόσταγμα. Ποια δομή μπορεί να επιτελέσει την αλληλοδιείσδυση σε μέγιστο βαθμό; εκείνη που θα προχωρήσει στη μείζονα ανάμιξη των τριών όρων σε μια επαυξάνουσα καθ' ύψος κτηριακή δομή. Ένα νέο μόρφωμα που αποκαλείται «πληθοδομή», στη θέση του μορφώματος που αποκαλείται πολυκατοικία, καθώς εκδιπλώνεται επαναμορφοποιεί τις εδαφικές σχέσεις σε μείζονα βαθμό. Με τους όρους, λοιπόν, της τοπολογίας της αστικής τομής Α/Β/C προτείνεται μια δομή, η «πληθοδομή», που επιτρέπει την αλληλοδιείσδυση των στοιχείων του κοινού 'C', της σωματικότητας 'Β' και του αιθέρα 'Α'. Η αλληλοδιείσδυση επιταχύνεται, αποκτά ένα σύνθετο και ντελιριακό ρυθμό. Η επιθυμία είναι να πολλαπλασιαστούν οι κλασματικές σχέσεις του A/B/C καθ' ύψος, έτσι ώστε τελικα να παραχθεί ένα σύνθετο αστικό πορώδες. Το πορώδες έχει μια αναφορά στη βιοκλιματική διάσταση της αρχιτεκτονικής, καθώς και στην πολιτική διάσταση της συμβίωσης. επίσης, περιλαμβάνει στη δικαιοδοσία του το κοινό υπέδαφος της Αθήνας. Η αύξηση του πορώδους προς τα κάτω σημαίνει επαύξηση των ανασκαφών με ταυτόχρονη απελευθέρωση εδάφους, καθώς η νέα «πληθοδομή» κερδίζει ύψος και ελευθερώνει (αρχαιολογικό) έδαφος.
Μια συμβιωτική6 δομή για το πλήθος, που ανασυνθέτει τους όρους της τομής της πόλης με σκοπό την αλληλοδιείσδυση σε ένα παιχνίδι ανάμεσα στο «κοινό», το «σωματικό» και το «αιθέριο», θα μπορούσε ίσως να αναμετρηθεί με την πολυκατοικία, της οποίας η φυσική γήρανση συντελείται ταυτόχρονα με την απόσυρση του λαού, όπως τον ξέραμε, και την εισέλευση του πλήθους, όπως τώρα σιγά σιγά το γνωρίζουμε στη ζωή της Αθήνας.

1. Όπως στο google earth, ας κάνουμε zoom out από αυτό το μικρό πάχος του εδάφους της πόλης των λίγων μέτρων πάνω και κάτω από τη γη. Το zoom out μας παραπέμπει στη «θεωρία της γαίας» του James lovelock. Ο lovelock για να ορίσει το πεδίο αλληλεπιδράσεων του γήινου οικοσυστήματος ως πεδίο αλληλεπιδράσεων και αυτορρυθμίσεων, που σκοπό του έχει τη διατήρηση της ζωής, ορίζει ένα παχύ στρώμα εδάφους και αέρος που το ονομάζει γαία. Ας εννοήσουμε τα τριάντα μέτρα πάχους του αττικού εδάφους μέσα στη ζώνη της γαίας.

2. «the multitude is a multitude of bodies; it expresses power not only as a whole but also as singularity». Αποσπάσματα από negri (2002, pp. 36-48).

3. εδώ αν σκεφτούμε τους διπλούς δρομικούς τοίχους των διαμερισμάτων, ενσφηνωμένους ανάμεσα σε πλάκες μπετόν και δούμε την τομή από κοντά, σε κλίμακα 1:10, παρατηρούμε ένα δομικό μοτίβο εναλλαγής ανάμεσα σε μονάδες δομικές (τα τούβλα) και σε παρένθετες πλάκες.
4. «Έχουμε χαζέψει τόσο που μπορούμε να αναγνωρίζουμε τον κόσμο μοναχά σαν ιδιωτικό ή δημόσιο. Έχουμε τυφλωθεί απέναντι στο κοινό» (Hardt, 2010, σ. 17).

5. Με όρους ψυχαναλυτικούς, η επικράτηση του αιθέριου 'Α' υπερεγώ ή του σωματικού 'Β' εγώ έναντι του κοινού ασυνείδητου 'C' οδηγεί στην πλήρη ανοικείωση και
στην αποδοχή αυτής της ανοικείωσης με τη μορφή της νεύρωσης. Μια πόλη απορροφημένη από τη δυνητικότητα του υπερεγώ ή απορροφημένη πλήρως από τη σωματικότητα του εγώ είναι μια νευρωσική πόλη. εδώ θα ήταν σκόπιμη μια περαιτέρω διερεύνηση της σχέσης μεταξύ της τριμερούς πολιτικής τοπολογίας της πόλης, που επιχειρούμε, και της τριμερούς τοπολογίας του ψυχικού, όπως την διατυπώνει ο ύστερος Φρόυντ.

6. εδώ, αναφερόμενοι στο πορώδες, που προτείνεται στα housing projects, εντοπίζουμε την παντελή απουσία χώρου για το κοινό και το εδαφικό κλάσμα περιορίζεται στη σχέση Α/Β, ενώ δεν υπάρχει το συμβιωτικό στοιχείο στη σχέση μονάδας-κτηρίου και μοναδικότητας- πλήθους.

Τόπος : Μουσείο Μπενάκη (κτίριο Πειραιώς)
Διάρκεια : Διάρκεια 26/01/12 - 19/02/12
Hμερίδα : Η Αρχιτεκτονική στην εποχή του πλήθους και των κοινών (COMMONS)
Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138, Παρασκευή 03/02/12, 17:30, Αμφιθέατρο