Βιοκλιματικές παρεμβάσεις στην Αθήνα

Πιστεύουμε ότι εκμεταλλευόμαστε στο έπακρο τη λίγη και πολύτιμη βλάστηση στο κέντρο μιας πόλης; Η απάντηση δυστυχώς είναι όχι .

Στην πραγματικότητα μια πλατεία στο κέντρο μια μεγάλης πόλης όπως η Αθήνα θα μπορούσε - εάν είχε κατασκευαστεί στηριγμένη στις σχεδιαστικές οδηγίες μιας βιοκλιματικής μελέτης- να μετατραπεί σε μια όαση για τους ανθρώπους που την επισκέπτονται. Τι σημαίνει αυτό; Θα μπορούσαμε να εκμεταλλευτούμε το γύρω δομημένο περιβάλλον (υψηλά κτίρια-γειτονιές), τον προσανατολισμό και με τις κατάλληλες φυτεύσεις φυλλοβόλων με αειθαλών δένδρων (για παράδειγμα σε μια αναλογία 60:40) για να πετύχουμε μείωση της περιβάλλουσας θερμοκρασίας αέρα έως και 5°C. Παράλληλα η εισερχόμενη βλαβερή ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να μειωθεί από 20 έως και 60% ανάλογα µε την πυκνότητα του φυλλώματος κατά τους θερινούς μήνες σε αντίθεση με το χειμώνα που επιτρέπετε από τα άδεια κλαδιά να εισχωρήσει άνετα το ηλιακό φως.

Αντίστοιχα χρησιμοποιώντας τις κατευθύνσεις των οδών που καταλήγουν  στην πλατεία σε σχέση με την κατεύθυνση-ένταση του ανέμου μπορούμε να τον «εγκλωβίσουμε» με φυτικές μάζες ή με δομικά υλικά φυσικό δροσισμό στον χώρο και συνεπώς ακόμα μεγαλύτερη μείωση της θερμοκρασίας.

Ο άνεμος βέβαια δεν είναι ένα συνεχές φαινόμενο - ποικίλει σημαντικά ως προς τη διεύθυνση και την ένταση (ριπές ανέμου) και οι διαφοροποιήσεις μπορεί να είναι εποχιακές ή ετήσιες.

Πλατείες με φυσικό δροσισμό - άνεμος
Συγκεκριμένα  όσο μεγαλύτερη είναι η πλατεία, τόσο υψηλότερη η ταχύτητα του ανέμου μέσα στο χώρο, με μια σχεδόν γραμμική σχέση μεταξύ πλατείας και ταχύτητας ανέμου. Επίσης όσο μεγαλύτερη η πλατεία, τόσο πιο τυρβώδης είναι η ροή του αέρα. Τα  ψηλά κτίρια στα όρια της πλατείας σε σχέση με τη γειτονιά, δημιουργούν  υψηλότερη ταχύτητα ανέμου στην πλατεία και υψηλότερη  τύρβη του αέρα. Επίσης παρατηρείτε έντονο κατακόρυφο ρεύμα αέρος προς τα κάτω γύρω από τις γωνίες υψηλών κτηρίων. Όλα τα παραπάνω είναι μερικά από τα φαινόμενα που συμβαίνουν σε μια έντονα δομημένη περιοχή όπου υπάρχει εσωτερικά ένας ανοικτός χώρος.
Η βέλτιστη αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων γίνεται με την σωστή φύτευση δένδρων και θάμνων μέτριου φυλλώματος (όπως, Λεύκη αργυρόλευκη, Μουριά, Κατάλπη, Ελαίαγνος κ.α.) και ανάλογα την περίπτωση αειθαλή ή φυλλοβόλα (όπως, Δρυς η Ίληξ η γνωστή Αριά, Ράμνος, Δάφνη του Απόλλωνα κ.α.)  εξασφαλίζοντας το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.

Τι συμβαίνει σήμερα;
Στις μέρες μας και ειδικότερα την τελευταία περίοδο παρατηρείτε έντονο δημόσιο ενδιαφέρον για την ποιότητα των ανοιχτών αστικών χώρων, καθώς και τον πολλαπλασιασμό τους  αναγνωρίζοντας ότι αυτοί μπορούν να συμβάλουν στην ποιότητα της ζωής μέσα στις πόλεις.

Γενικότερα, οι μελέτες των δημόσιων αστικών και περιαστικών υπαίθριων χώρων αρχίζουν να αγγίζουν δειλά δειλά το κομμάτι του βιοκλιματικού σχεδιασμού και της ψυχολογίας χώρου.

Το μικροκλίμα της κάθε περιοχής είναι βασικής σημασίας για τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα και μπορούμε να πούμε ότι ουσιαστικά καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη χρήση των χώρων αυτών. Το μικροκλίμα επηρεάζεται κατ’ αρχάς από τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες: θερμοκρασία, ηλιακή ακτινοβολία, υγρασία, ταχύτητα και διεύθυνση του ανέμου, οι οποίες παρουσιάζουν τόσο εποχιακές όσο και ημερήσιες διαφοροποιήσεις. Παράλληλα το δομημένο περιβάλλον, ο προσανατολισμός και η γεωμετρία των κτιρίων, το ανάγλυφο της περιοχής, η κάλυψη του εδάφους με βλάστηση και χώμα ή με δομικά υλικά, τα υλικά γενικότερα που συνθέτουν των χώρο, η ποιότητα αυτών, αλλά και τα χρώματα που υπάρχουν διαμορφώνουν εντέλει το μικροκλίμα της περιοχής. Το  σημαντικό είναι ότι μπορεί το μικροκλίμα να διαφέρει σημαντικά μέσα στα όρια της ίδιας περιοχής, διαφοροποιώντας και καθορίζοντας ταυτόχρονα και τις συνθήκες άνεσης των χρηστών μέσα στο χώρο.

 
Θερμοκρασία το βασικό συστατικό
Ένα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά μιας πόλης είναι η θερμοκρασία της. Σε μια οποιαδήποτε πόλη, μια ζεστή καλοκαιρινή μέρα αισθανόμαστε έντονα κύματα ζέστης, προερχόμενα από τους δρόμους και τα σκουρόχρωμα κτίρια.
Σε αυτό το πλαίσιο, η βλάστηση μπορεί να επηρεάσει το μικροκλίμα µε διάφορους τρόπους, μειώνοντας τη θερμοκρασία αέρα σε σύγκριση µε επιφάνειες µε δομικά υλικά, σκιάζοντας και παρέχοντας ανεμοπροστασία. Η επίδραση της βλάστησης στο μικροκλίμα εξαρτάται και από την ανάπτυξη των φυτών. Ώριμα δέντρα έχουν θερμοκρασία φυλλωμάτων λίγο χαμηλότερη από τη θερμοκρασία του αέρα, ενώ νεαρά δέντρα και πέργκολες έχουν θερμοκρασία φυλλωμάτων λίγο υψηλότερη από τη θερμοκρασία του αέρα.

Βιοκλιματικοί παράμετροι
Η τοπογραφία ή το ανάγλυφο του εδάφους, παίζουν καθοριστικό ρόλο, τόσο στη ροή του ανέμου πάνω, γύρω ή διαμέσου των κτιρίων και των ελεύθερων χώρων, όπως επίσης και στη σκίαση ή τον ηλιασμό των επιφανειών.
Η ακτινοβολία των υλικών που θα χρησιμοποιηθούν ή των επιφανειών των κτιρίων που υφίστανται στην περιοχή παίζει καθοριστικό ρόλο στην άνεση που θα προσφέρει ο χώρος. Σκούρα χρώματα και τραχείς επιφάνειες φυλακίζουν θερμότητα και διατηρούν  την θερμοκρασία του χώρου σε υψηλά επίπεδα.
Η βλάστηση έχοντας δύο βασικές επιδράσεις στο χώρο όπως η σκίαση της ακτινοβολίας χαμηλού μήκους κύματος (η πλειοψηφία των φυλλοβόλων δέντρων έχουν πολύ χαμηλή διαπερατότητα στην ολική ηλιακή ακτινοβολία το καλοκαίρι, 2-5%) και η διατήρηση της επιφανειακής θερμοκρασίας των φυλλωμάτων κοντά την θερμοκρασία του αέρα, που σημαίνει 20-35% χαμηλότερα από τις επιφανειακές θερμοκρασίες των υλικών που χρησιμοποιούνται συνήθως, όπως άσφαλτος, πλάκες σκυροδέματος, κ.ά.

Τέλος, η οπτική και ακουστική άνεση έχουν άμεση σχέση με την ακτινοβολία και υφή των υλικών. Ως οπτική άνεση ορίζουμε την δυνατότητα του χρήστη να παρατηρεί ανεμπόδιστα το περιβάλλον, επισημαίνοντας ότι δεν στεκόμαστε μόνο στην οπτική ευχαρίστηση αλλά και στην αποτροπή της αίσθησης της θάμβωσης. Ειδικότερα, θάμβωση που προκαλεί είτε οπτική όχληση είτε παρεμπόδιση της όρασης προκύπτει όταν το οπτικό πεδίο περιλαμβάνει ή πολύ ψηλές τιμές φωτεινότητας ή μεγάλες αντιθέσεις φωτεινότητας σε επίπεδο ημερήσιου και νυχτερινού φωτισμού.

Η ακουστική άνεση του υπαίθριου αστικού χώρου περιλαμβάνει πάρα πολλές παραμέτρους οι οποίες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του τοπίου. Ουσιαστικά πρέπει να εξετάσουμε κάθε πηγή ήχου και αναλύοντας τα αποτελέσματα να προσδιορίζουμε τις επιδράσεις που έχουν στον χώρο όπως αντήχηση, διακριτοί ήχοι, υπόβαθρο ήχου και μοτίβο ανάκλασης. Επειδή  η ακουστική επίδραση από έναν ανοικτό χώρο είναι ιδιαίτερα σημαντική  πρέπει να σχεδιαστεί το ηχητικό τοπίο έτσι ώστε να μειώσουμε τους θορύβους και ιδιαίτερα το θόρυβο βάθους (υπόβαθρο). Η μείωση μπορεί να γίνει σε τρία σημεία : στην πηγή, στην πορεία του ήχου και στον δέκτη. Την καλλίτερη μείωση την προσφέρει το φυτικό υλικό σε αντίστοιχους συνδυασμούς με τον ανεμοφράκτη.

Βιοκλιματικές περιπτώσεις στη Καλλιθέα και Ζωγράφου

Στην περίπτωση της παρόχθιας περιοχής του Ιλισού ποταμού του Δήμου Καλλιθέας είναι σημαντική η συμμετοχή βιοκλιματικών παραμέτρων όπως η φύτευση στην διαμόρφωση του μικροκλίματος.
Λαμβάνοντας υπόψη τη ταχύτητα του άνεμου στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, που έχει ως μέση μηνιαία τιμή 3.4 m/sec. και με επικρατούσα διεύθυνση σχεδόν βόρεια με μία μικρή απόκλιση προς την ανατολή και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο προσανατολισμός του μεγάλου άξονα της περιοχής είναι επίσης βορινός, δημιουργείτε καναλοποίηση του ανέμου που έχει ως αποτέλεσμα την επιτάχυνσή του. Αυτό παρουσιάζει πλεονέκτημα κατά τους θερινούς μήνες με την κατά τόπους πυκνή φύτευση να λειτουργεί προστατευτικά ανά περίπτωση παρέχοντας ικανοποιητική ηλιοπροστασία και μέσω της αυξημένης λόγω του αέρα εξατμισοδιαπνοής  να επέρχεται μείωση της θερμοκρασίας βελτιώνοντας έτσι την θερμική άνεση των χρηστών του χώρου.

Μια άλλη περίπτωση που μπορούμε να εξετάσουμε είναι η Λ. Γ. Παπανδρέου στο                 Δ. Ζωγράφου. Πρόκειται για ένα πάρκο-νησίδα που χωρίζει τις κατευθύνσεις κυκλοφορίας με μέγιστο πλάτος που ξεπερνάει τα 20μ. και συνολικού μήκους πάνω από 500μ.  Η  προ μερικών ετών διαμόρφωση άγγιξε μερικά από τα βιοκλιματικά κριτήρια. Ο βορειοανατολικός προσανατολισμός του οδικού άξονα και τα παρακείμενα πολυώροφα κτίρια βοηθούν στην δημιουργία του channel effect φαινόμενο του καναλιού. Τα υπάρχοντα μεγάλα δένδρα ευκαλύπτου και λεύκας αργυρόλευκης διατηρήθηκαν και προστέθηκαν άλλα μικρότερα που δημιουργούν ομάδες ανεμοπροστασίας αλλά σε υψηλά επίπεδα. Τα σημεία κοινωνικής έλξης παραμένουν εκτεθειμένα στον άνεμο και πολλά από αυτά και στην βλαβερή ηλιακή ακτινοβολία. Με συγκεκριμένες φυτεύσεις χαμηλών και μεσαίων θάμνων με σωστό προσανατολισμό θα μπορούσε να γίνει αποτελεσματικότερη η ανεμοπροστασία ενώ με διαδοχικές σειρές ή με ομοκεντρικές φυτεύσεις πλατύφυλλων φυλλοβόλων δένδρων περικλείοντας στο εσωτερικό της σκιάς τους συγκεκριμένους χώρους θα παρείχαν απόλυτη ηλιακή προστασία  καθ΄ όλη τη διάρκεια της μέρας κατά τους θερινούς μήνες και τη καλλίτερη δυνατή άνεση στους επισκέπτες.

Συνοψίζοντας, δεν υπάρχουν μονοσήμαντα μέτρα, καθώς κάθε λύση προς μια κατεύθυνση επηρεάζει άλλες παραμέτρους άνεσης. Η σχεδιαστική πρόταση θα πρέπει να έχει μια συνδυαστική ολοκληρωμένη μορφή λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους άνεσης και τα ειδικά μορφολογικά και κλιματικά χαρακτηριστικά της τοποθεσίας. Πάντως αποδεικνύεται γενικότερα ότι η λύσεις που χρησιμοποιούν φυτικό υλικό με θάμνους μικρού ή μεγάλου μεγέθους ή δένδρα και σε συνδυασμούς μεταξύ τους πετυχαίνουν άρτιο βιοκλιματικό σχεδιασμό με μέγιστες αποδόσεις στην αναλογία που χρησιμοποιούνται.

Τέλος, θα πρέπει να αναλογιστούμε την ευθύνη που έχουμε σαν κοινωνία και παρά το γεγονός ότι το κόστος γης διαμορφώνεται σε υψηλά επίπεδα στα μεγάλα αστικά κέντρα, η πρόβλεψη πολλών ελεύθερων χώρων διάσπαρτων στον αστικό ιστό, παρά ελάχιστων και μεγαλύτερων πιστεύεται ότι τελικά αποτελεί την κυρίαρχη λύση για τη βελτίωση των μικροκλιματικών συνθηκών.

Σωτήρης Παπαδάκης