Η Αρχιτεκτονική ως πολιτιστικό αγαθό.

Έχει μεταλλαχθεί η Ελληνική Κοινωνία τα τελευταία χρόνια, επιζητεί ο πολίτης καλύτερη Αρχιτεκτονική ή έστω απλά Αρχιτεκτονική και όχι το σχεδιασμό της οικείας του από κάποιον Μηχανικό;
Ποιος είναι ο ρόλος του Αρχιτέκτονα στη σημερινή κατασκευαστική πραγματικότητα;
Είναι ο ρόλος του Αρχιτέκτονα καθαρά σχεδιαστικός ή οφείλει μέσα από την πολυσχιδή προσωπικότητα του να παρέμβει και να συμβάλλει καθοριστικά στην ευρύτερη παίδευση της κοινωνίας;
Σε αντίθεση με τις καθοριστικές δεκαετίες του θαύματος του ‘ΕΟΤ’ και των μοναδικών σχολικών κτιρίων ποια είναι σήμερα η παραγόμενη ‘δημόσια’ αρχιτεκτονική;
Αποτελεί η βιώσιμη Αρχιτεκτονική λύση στη διαρκώς διογκούμενη περιβαλλοντική καταστροφή και πως μπορεί να εφαρμοστεί στην Ελλάδα;
Ο απαρχαιωμένος ΓΟΚ είναι σε θέση να διαχειριστεί τις νέες οδηγίες για την ενεργειακή ταυτότητα;
Ποια είναι η πραγματική σχεδιαστική ελευθερία του Αρχιτέκτονα μέσα σε τόσο περιορισμένους οικοδομικούς κανονισμούς και την εργολαβομηχανικίστικη νοοτροπία της πλειοψηφίας των πολιτών;

Οι ομιλητές κλήθηκαν να αναπτύξουν το θέμα κυρίως από τη σκοπιά του ελεύθερου επαγγελματία που ασκεί το επάγγελμα τις τελευταίες δεκαετίες και δευτερευόντως μέσα από τις πολύ σημαντικές παράλληλες δραστηριότητες τους στον εκπαιδευτικό, δημόσιο ή ιδιωτικό τομέα.

Ακολουθεί η περίληψη της ομιλίας (& βίντεο) του Πέτρου Μακρίδη, αρχιτέκτονα – ιδρυτή του αρχιτεκτονικού γραφείου "Π. MAKPIΔHΣ + ΣYNEPΓATEΣ" με έδρα τη Θεσσαλονίκη που έχει έως κύριο έργο τη σύνταξη μελετών, την επίβλεψη, τη διοίκηση και την κατασκευή κτιριακών έργων.

*Πρωτότυπα (και ανέκδοτα) κείμενα των υπόλοιπων ομιλητών της κεντρικής εκδήλωσης της 'Εβδομάδας Αρχιτεκτονικής 2008' υπάρχουν στην ειδική έκδοση που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της Εβδομάδας Αρχιτεκτονικής.

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΑΓΑΘΟ -
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 2008

Θεωρώ ότι συμφωνούμε όλοι στη διαπίστωση ότι η Αρχιτεκτονική αναγνωρίζεται ως ένα πολιτιστικό αγαθό.

Μάλιστα, καθώς η αρχιτεκτονική διαμορφώνει το δομημένο περιβάλλον, μοιάζει να αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ των υλικών προϋποθέσεων της ζωής και των συμβολικών της εκφράσεων.  Ίσως γι’ αυτό δεν είναι υπερβολή να ισχυρισθούμε ότι στην ποιότητα ενός αρχιτεκτονήματος, αντανακλάται και η πρόοδος ενός κοινωνικού συνόλου.

Με την έννοια αυτή, δηλαδή την ολοένα και μεγαλύτερη αναγνώριση που απολαμβάνει πρόσφατα η Αρχιτεκτονική, μπορούμε ίσως να την εξηγήσουμε σαν μια διάθεση της κοινωνίας να διαβάσει τη συνέχεια του πολιτισμού της πάνω στα αρχιτεκτονικά έργα.  Σαν η κοινωνία να θέλει και να μπορεί να δει το είδωλό της στον καθρέφτη της αρχιτεκτονικής.

Το θέμα που μας απασχολεί στη σημερινή ημερίδα, είναι βέβαια, ποια είναι τα στοιχεία αυτής της εικόνας σήμερα.

Πέρα από κάθε αμφιβολία στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια παράγεται και καλή αρχιτεκτονική, που δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από την παραγόμενη αρχιτεκτονική στα πιο προηγμένα κράτη του κόσμου.

Αλλά τα παραπάνω έργα, πολύ φοβάμαι ότι είναι φωτεινές εξαιρέσεις και δεν αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα της παραγόμενης αρχιτεκτονικής στη χώρα μας.

Από τη μεριά του ελεύθερου επαγγελματία θα προσπαθήσω να επικεντρώσω τις παρατηρήσεις μου στους παράγοντες που λειτουργούν σαν τροχοπέδη και δεν επιτρέπουν τη βελτίωση της παραγόμενης αρχιτεκτονικής. 

Στη διαδικασία παραγωγής του αρχιτεκτονικού έργου υπεισέρχονται διάφοροι παράγοντες: 

1 Το Πανεπιστήμιο

Ο πολλαπλασιασμός των Σχολών Αρχιτεκτονικής και η υπερμεγέθυνση του αριθμού των εισακτέων, χωρίς παράλληλη μέριμνα για να αντιμετωπισθούν οι αυξημένες ανάγκες της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, η οποία, ούτως ή άλλως, οφείλει να ανανεώνεται, το θέμα της επιστημονικής επάρκειας του ακαδημαϊκού προσωπικού και επιπλέον, η εφεύρεση του «δημοκρατικού» πέντε (όλοι οι φοιτητές περνούν σε όλα τα μαθήματα ανεξαρτήτως γνώσης), μετέτρεψαν σε μεγάλο βαθμό το Πολυτεχνείο, από λίκνο παιδείας σε βιομηχανία παραγωγής πτυχιούχων, πολλές φορές με ανεπαρκείς γνώσεις και σε μεγάλο βαθμό, χωρίς προοπτική. 

Εδώ και αρκετά χρόνια στα Προγράμματα Σπουδών των Σχολών έχουν λιγοστέψει ή δεν είναι υποχρεωτικά αρκετά από τα μαθήματα Σύνθεσης, πρωταρχικό στοιχείο για την παιδεία ενός αρχιτέκτονα. 

Πολλές φορές οι τεχνικές γνώσεις των εκκολαπτόμενων συναδέλφων είναι ελλιπείς, οι μελέτες εφαρμογής, σχεδόν αποσιωπούνται και αντικαθίστανται με τη διδασκαλία μεμονωμένων κατασκευαστικών λεπτομερειών. 

Στον πενταετή κύκλο των σπουδών είναι ελάχιστες οι φορές που οι φοιτητές θα κληθούν να εκφράσουν τις απόψεις τους γραπτά, με αποτέλεσμα, όταν αποφοιτήσουν, να μην είναι σε θέση να γράψουν, ούτε το κείμενο μιας Τεχνικής Περιγραφής. 

Δεν θα αναφερθώ στον ουσιαστικό χρόνο των σπουδών στις μέρες μας, μια που οι καταλήψεις μοιάζει να βολεύουν όλους, διδάσκοντες και διδασκόμενους.

Και βέβαια, μέσα σ’ αυτό το χάος, υπάρχουν φωτεινά παραδείγματα έντιμων πανεπιστημιακών που πασχίζουν να διδάξουν στους σπουδαστές τους, όπως και φοιτητών, με πολλή διάθεση για δουλειά.

2 Οι Δημόσιες Υπηρεσίες

Ο τρόπος λειτουργίας και η νοοτροπία των στελεχών των Δημόσιων Υπηρεσιών, αποτελούν έναν άλλο παράγοντα που συντελεί στην αποδυνάμωση των προσπαθειών για την παραγωγή ποιοτικού αρχιτεκτονικού έργου. 

Δυστυχώς, το οποιοδήποτε αίτημα ενός συναδέλφου εξετάζεται με καχυποψία και αρνητική διάθεση.  Αντιλαμβάνομαι απόλυτα ότι η απίστευτη εφευρετικότητά μας για υπερβάσεις και παρατυπίες προκειμένου να προκύψουν πρόσθετα μέτρα προς οικοδόμηση, αναγκάζουν ή και οδηγούν στην παραπάνω αρνητική συμπεριφορά.  Αλλά αυτό δεν μπορεί να αποτελεί άλλοθι για μια γενικότερη αρνητική προδιάθεση.

Και βέβαια θα πρέπει να αναφερθώ στις συνθήκες λειτουργίας, με τις ατέλειωτες ουρές και την απίστευτη σε χρόνο αναμονή, προκειμένου να έλθει η σειρά κάποιου συναδέλφου να παρουσιαστεί στις «επιτροπές», ή ακόμα στις αλληλοσυγκρουόμενες αρμοδιότητες μεταξύ των διαφόρων Υπηρεσιών. 

Πιστεύει κανείς ότι το επίπεδο της παραγόμενης αρχιτεκτονικής είναι άμοιρο αυτής της κατάστασης;  Όταν κανείς είναι αναγκασμένος να διαθέσει τόσο χρόνο και τέτοια ενέργεια για τις ατελείωτες υπηρεσιακές εγκρίσεις, πόση αλήθεια διάθεση και χρόνος απομένει για το ουσιαστικό έργο του αρχιτέκτονα.

Και πάλι, μέσα σ’ αυτό το χάος, υπάρχουν φωτεινά παραδείγματα έντιμων και ικανών δημόσιων λειτουργών, που πασχίζουν να εξυπηρετήσουν τους συναδέλφους, αλλά δυστυχώς, συνήθως είναι οι πρώτοι που αποκεφαλίζονται όταν αλλάζει το πολιτικό σκηνικό.

3 Εμείς, οι Αρχιτέκτονες

Είναι γεγονός ότι η χώρα μας, δεν έχει να επιδείξει μεγάλο αριθμό ποιοτικών αρχιτεκτονικών έργων.  Πιστεύω ότι εμείς έχουμε τη βασική ευθύνη γι’ αυτό. 

Η αρχιτεκτονική αλλοτριώθηκε και εκφυλίστηκε από εμάς τους ίδιους, καθώς περιορίσαμε για πολλά χρόνια το ρόλο του αρχιτέκτονα στον ανεύθυνο γραφικό “τύπο” που είναι αρμόδιος κυρίως για τις όψεις των κτιρίων.

Αποστασιοποιηθήκαμε από τον πραγματικό μας ρόλο, τον ρόλο του Αρχιμάστορα – Αρχιτεχνίτη, δηλαδή του Γενικού Υπεύθυνου ενός έργου.

Συναινέσαμε στο να συντάσσουν Αρχιτεκτονικές Μελέτες και όλες οι άλλες ειδικότητες των μηχανικών, τεχνολόγων μηχανικών, κλπ.  Στον ποιοτικό διαχωρισμό των έργων σε Δημόσια και Ιδιωτικά.  Στη δυνατότητα να είναι διαφορετικός μελετητής -χωρίς αποχρώντα λόγο– σε κάθε φάση μιας μελέτης.  Στη στέρηση των μελετητών από το δικαίωμα και της επίβλεψης του έργου.

Καθιερώσαμε την πρακτική όπου οι ελλιπείς μελέτες εφαρμογής  αντικαθίστανται συστηματικά με επιτόπια “σκιτσάκια” και “προφορικές οδηγίες”.

Μοιάζει να αδιαφορούμε για θέματα περιβαλλοντικής ηθικής.  Η υιοθέτηση μεθόδων και πρακτικών για την ορθολογικότερη χρήση της ενέργειας αφορά, δυστυχώς, ένα ελάχιστο ποσοστό συναδέλφων.  Ξεχνάμε ακόμα και τα πολύ απλά θέματα, όπως ο προσανατολισμός των κτιρίων, η θέση και τα μεγέθη των κουφωμάτων, η χρήση λαμπτήρων φθορίου ή ανεμιστήρων, αντί των ενεργοβόρων λαμπτήρων πυράκτωσης και των κλιματιστικών.

Καθιερώσαμε την πρακτική των εκπτώσεων σε ένα επάγγελμα που από τη φύση του είναι υποαμειβόμενο.

Εμφανιζόμαστε με μειωμένες αντιστάσεις στις σχέσεις μας και στις απαιτήσεις των εργοδοτών μας.

Τέλος, καταφέραμε να ευτελίσουμε ακόμα και την έννοια των Αρχιτεκτονικών Διαγωνισμών, όπου έχει συχνά επισημανθεί ότι διαγωνιζόμενοι και κριτές εναλλάσσουν τη θέση τους ανά διαγωνισμό, με προφανή τον επηρεασμό της κρίσης, κι ακόμα ότι συχνά οι κριτές ορίζονται από τους εκάστοτε κυβερνώντες, με στόχο τον τελικό έλεγχο της κρίσης ενός διαγωνισμού.

4 Οι Κατασκευαστικές Εταιρείες

Θα αναφερθώ αποκλειστικά και μόνο σε κατασκευαστικές εταιρείες στις οποίες συμμετέχουν συνάδελφοι μηχανικοί.  Με εξαίρεση κάποιες ελάχιστες εταιρείες που έχουν υψηλά ποιοτικά κριτήρια, βάσει των οποίων λειτουργούν και είναι στελεχωμένες με έμπειρα στελέχη, οι υπόλοιπες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία λειτουργούν με αποκλειστικό γνώμονα τη μεγιστοποίηση των κερδών τους, αδιαφορώντας απόλυτα  για την τεχνικά, ποιοτικά και αισθητικά άρτια κατασκευή, ή την πιστή εφαρμογή σοβαρών κατασκευαστικών σχεδίων, όταν αυτά, ενίοτε, τους δίνονται. 

Η σπανιότητα όμως των σοβαρών μελετών εφαρμογής, δίνει τη δυνατότητα στους κατασκευαστές, αφενός μεν να αυτοσχεδιάζουν, σε βάρος της ποιότητας, της τεχνικής και της αισθητικής και αφετέρου να αναπροσαρμόζουν τις τιμές λόγω νέων εργασιών.  Έτσι οι προϋπολογισμοί των έργων, παρά τις αρχικά προσφερθείσες εκπτώσεις, εκτροχιάζονται στα ύψη, σε βάρος, συνήθως, είτε του ιδιώτη, είτε του κοινωνικού συνόλου.

Οι τέσσερις παράγοντες που προανέφερα ταυτίζονται στο εξής κοινό σημείο: κανένας τους δεν δέχεται οποιοδήποτε σύστημα αξιολόγησης, την εφαρμογή δηλαδή συστημάτων ελέγχου με αυστηρά ποιοτικά κριτήρια, του έργου τους, προκειμένου να προσδιορίζεται η επάρκεια ή ανεπάρκεια ενός πανεπιστημιακού, ενός υπαλλήλου του δημοσίου, ενός μελετητικού γραφείου, ή τέλος μιας κατασκευαστικής εταιρείας. 

5 Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

Με εξαίρεση κάποιες ελάχιστες εφημερίδες που έχουν τακτικές, εβδομαδιαίες στήλες για την αρχιτεκτονική, η τέχνη της αρχιτεκτονικής αντιμετωπίζεται συνήθως από τους δημοσιογράφους, μόνο εάν συνδέεται με κάποιας μορφής «lifestyle”.  Ενώ υπάρχουν, σε καθημερινή βάση, σε όλα τα μέσα επικοινωνίας, στήλες ή εκπομπές που ασχολούνται με κάθε μορφή τέχνης, σπανίως παρουσιάζονται με κριτικό τρόπο ποιοτικά έργα αρχιτεκτονικής, κάτι που αν συνέβαινε, θα βοηθούσε στη δημιουργία ενδιαφέροντος για την αρχιτεκτονική, στην κατανόηση της σημασίας της και ίσως, μακροπρόθεσμα, στη δημιουργία ζήτησης για καλή αρχιτεκτονική.

Γίνεται, νομίζω, αντιληπτό ότι εφόσον στη χώρα μας το επάγγελμα ασκείται με τις παραπάνω συνθήκες, η αρχιτεκτονική έχει ακόμη μεγάλο δρόμο να διανύσει και απαιτεί βαθιές τομές και αλλαγές, προκειμένου να συναντήσει τον πολιτιστικό της προορισμό.

Σεπτέμβριος 2008

Π.Μακρίδης
Αρχιτέκτων, M.Arch.