Πήραμε την αρχιτεκτονική μας - λάθος! Κι αλλάξαμε αρχιτεκτονική*

Αλλοι προδιαγράφουν το μέλλον των πόλεών μας, άλλοι καθορίζουν τις τύχες μας. Οι πολίτες, απαθείς, σπάνια εγκαταλείπουν την άνεση της πολυθρόνας και τη δημαγωγία της τηλεόρασης προκειμένου να διεκδικήσουν αυτό που δικαιωματικά τους ανήκει. Ολα μπορούν να συμβούν γύρω μας, πυρκαγιές, πλημμύρες, καταστροφές, αρκεί να μην πειράξει κανείς τη μικρή μας ιδιοκτησία, να μην καεί το δικό μας το σπίτι!

Τα ΜΜΕ προπαγανδίζουν διαρκώς έναν πλασματικό «παραδεισένιο» τρόπο ζωής που δημιουργεί απατηλά όνειρα και ψευδαισθήσεις, επιβάλλοντας παράλληλα τους κυρίαρχους αισθητικούς κανόνες της εποχής μας. Την ίδια στιγμή η αρχιτεκτονική μοιάζει να βρίσκεται στην υπηρεσία μιας αφηνιασμένης κεφαλαιοκρατίας που καταπίνει με ακόρεστη βουλιμία κάθε σπιθαμή ελεύθερης γης και βλέπει το έδαφος της πόλης σαν «φιλέτο» που κύριο στόχο έχει να αποδώσει μόνο οικονομικά οφέλη. Βοτανικός, Ελληνικό, Καισαριανή, Πάρνηθα, πανέμορφες ακρογιαλιές και δροσερά δάση... θυσία στο βωμό του καιροσκοπικού παρόντος μας! Το φυσικό και τεχνητό περιβάλλον όμως δεν πρέπει να το αντιμετωπίζουμε με την αγοραία λογική της «πιάτσας», αλλά ως πολύτιμο χώρο ζωής ο οποίος δεν ανήκει μόνο στη δική μας γενιά, αλλά και σε όλες αυτές που θα έρθουν!

Η αρχιτεκτονική σήμερα (αυτή που κυρίως διαφημίζεται) σταδιακά απομακρύνεται από την πανάρχαιη αποστολή της και τις κοινωνικές προτεραιότητές της. Την οργανική σχέση της, δηλαδή, με τα καθημερινά προβλήματα των ανθρώπων, που σήμερα κινδυνεύει να χαθεί οριστικά μέσα στον φαντασμαγορικό κόσμο των ιλουστρασιόν περιοδικών μόδας.

Τι να πει κανείς π.χ. για τις «αναπλάσεις» που γίνονται στον ζωντανό ιστό της πόλης και τις αποφασίζουν εμπόροι και πολιτικοί, με τους αρχιτέκτονες να ακολουθούν ως «άβουλοι εκτελεστές» κατά πόδας για να τις υλοποιήσουν; Κυβερνήσεις που αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση την πόλη και την ιστορία της, αφού δεν έρχονται να επιλύσουν κανένα από τα μεγάλα και χρόνια προβλήματά της, τουναντίον αρκετές φορές δημιουργούν ακόμη περισσότερα; Για τις βίαιες και άστοχες εκείνες επεμβάσεις, δηλαδή, οι οποίες παρακάμπτουν τη ζώσα μνήμη της πόλης προκειμένου να δημιουργήσουν ένα νέο αστραφτερό -και αβίωτο- περιβάλλον, που μοναδικό στόχο έχει να αποφέρει περισσότερα κέρδη. Ας παρατηρήσουμε μόνο την κατάσταση που επικρατεί στις περιβόητες ολυμπιακές αθλητικές εγκαταστάσεις και στο «νεκρό» Ολυμπιακό Χωριό, για να αντιληφθούμε πως κάθε αλλαγή στην πόλη πρέπει να γίνεται με (και για) τους κατοίκους και όχι ερήμην τους.

Ολοένα και περισσότερο σπανίζουν τα όμορφα κτίρια. Η πλειονότητα των νέων κτιρίων που χτίζουμε στον αστικό ιστό, αγνοεί επιδεικτικά αυτό που υπάρχει δίπλα αλλά και αυτό που θα υπάρξει στο μέλλον. Αυτό που έχει σημασία είναι να διαλαλήσουμε τη δική μας παρουσία με τρόπο αλαζονικό, με έπαρση, χωρίς ίχνος ταπεινοφροσύνης. Σαν τα ενοχλητικά κορναρίσματα και τα πυροτεχνήματα που πλαισιώνουν τους γάμους στις συνοικιακές εκκλησίες μας ή τα πολυτελή αυτοκίνητα που αραδιάζονται «ανά κατηγορία κόστους» έξω από τα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης. Μια απίστευτη επίδειξη νεοπλουτισμού, αυταρέσκειας και αρχοντοχωριατιάς, χωρίς μέτρο, χωρίς ντροπή! Ολα γύρω μας τα μετράμε, δυστυχώς, μόνο με την αξία τους σε χρήμα.

Νέα «μέγαρα», πομπώδη και επιβλητικά, άλλα «καλλιμάρμαρα» και άλλα κρυστάλλινα και αστραφτερά, στεγάζουν την αμετροέπεια των καιρών. Ο πολιτισμός και η τέχνη βρίσκονται στα χέρια ανθρώπων που θέλουν να ελέγχουν και να ποδηγετούν. Μονοπωλούν το χώρο της τέχνης ενισχύοντας και κατευθύνοντας το star system της εποχής μας. Και η αρχιτεκτονική έρχεται να δώσει «σάρκα και οστά» σε μεγαλεπήβολα σχέδια και ματαιόδοξες επιδιώξεις. Ογκώδη μουσεία, τεράστια πολιτιστικά κέντρα, μεγαλοπρεπείς «ναοί της τέχνης» επιτελούν ακριβώς αυτόν το ρόλο. Η καταναλωτική και αγοραία λειτουργία τους στη ζωή της πόλης αποτυπώνεται πιστά στις παράδοξες μορφές, στους ακροβατικούς και «εκκεντρικούς» χειρισμούς της κτιριακής μάζας, στις μεγάλες «αρχιτεκτονικές χειρονομίες», στις στιλπνές επιφάνειες, στην αντιμετώπιση, δηλαδή, του κτιρίου ως αισθητικού μόνο αντικειμένου που θέλει διακαώς να εντυπωσιάσει και όχι ως χώρου ζωής που επιτελεί σημαντική κοινωνική και πολιτισμική λειτουργία. Σήμερα δίνουμε μεγαλύτερη σημασία στο περιτύλιγμα απ' ό,τι στο περιεχόμενο. Και είναι αρκετοί οι αρχιτέκτονες εκείνοι που αντιμετωπίζουν την πόλη ως «ουδέτερο φόντο», πάνω στο οποίο θέλουν πάση θυσία να σκαρώσουν τις δικές τους «υψηλές» δημιουργίες (κάτι σαν την υψηλή ραπτική), ξεχνώντας(;) πως η πόλη δεν είναι ρολό υφάσματος, ώστε να τη διαμορφώνουν όπως θέλουν ή να την «καθαρίζουν» ως νέοι δικτατορίσκοι απ' ό,τι αυτοί θεωρούν περιττό. Θα μας μείνει, λοιπόν, «κληρονομιά» (και) το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης ως επιστέγασμα των αλλεπάλληλων λαθών μας, για να θυμίζει εσαεί στις επόμενες γενιές τη βέβηλη εποχή μας.

Πόσο δίκιο είχε ο Τσαρούχης όταν έγραφε πριν από χρόνια: «Ενα σπίτι είναι χώρος ιερός για συνουσίες και για αναπόφευκτους θρήνους θανάτων. Η ζωή είναι κάτι παραπάνω από την αισθητική».

Πώς να χωρέσει αλήθεια όλη αυτή η κακογουστιά και η μεγαλομανία μας μέσα σε κτίρια απλά και μετρημένα, που εκφράζουν το «μείζον» με το ελάχιστο; Πώς να ταιριάξει η επιδειξιμανία και ο κομπασμός με το ουσιώδες και το αναγκαίο; Η αρχιτεκτονική πριν απ' όλα είναι τρόπος ζωής! Τα κοινωνικά (αρχιτεκτονικά) πρότυπα προϋπάρχουν του κτίσματος. Μήπως μοιάζει, λοιπόν, ουτοπική η προσπάθεια να κάνει κανείς μια αρχιτεκτονική που να πηγαίνει κόντρα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα των ημερών και στα κυρίαρχα γούστα του νεοέλληνα;

Ο ρόλος του αρχιτέκτονα (ιδίως της νεότερης γενιάς) είναι εξαιρετικά δύσκολος στις συνθήκες που επικρατούν, ιδιαίτερα στον τόπο μας. Ο εύκολος δρόμος είναι να κατακρίνουμε συλλήβδην τους αρχιτέκτονες, λες και αυτοί ευθύνονται για όλα τα δεινά. Οχι πως δεν έχουν ευθύνες! Η πραγματικότητα όμως υπερβαίνει κατά πολύ τις όποιες δυνάμεις έχουν να αλλάξουν μόνοι τους τα πράγματα. Οι περισσότεροι δίνουν καθημερινά μια δύσκολη και ψυχοφθόρα μάχη ανάμεσα στα «πιστεύω» τους και στα αισθητικά προτάγματα του μέσου γούστου, παράλληλα με τη φυσιολογική ανάγκη τους για βιοπορισμό.

Κάθε προσπάθεια συγκρότησης διαφορετικής φωνής φαντάζει αδύνατη, αλλά είναι και η μόνη διέξοδος από το σημερινό τέλμα. Για να υπάρξει το αληθινά «ριζοσπαστικό», δεν μπορεί παρά να βασίζεται στο στέρεο έδαφος των νέων ιδεών που θα φέρνουν ανατροπές θεμελιώδεις και θα ταράζουν τα στάσιμα νερά των εφησυχασμένων συνειδήσεών μας. Οι καινοτόμες προτάσεις δεν μπορεί παρά να εκπορεύονται από αυτό που ανέκαθεν αποτελούσε την αναβλύζουσα πηγή της αρχιτεκτονικής νεωτερικότητας, τις πραγματικές -και όχι επίπλαστες- ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας, οι οποίες φυσικά βρίσκονται στη σκιά των λαμπερών γεγονότων και του «life style». Αυτό που πρέπει να έχουμε πάντοτε κατά νου δεν είναι μόνο τα μεμονωμένα κτίρια που λειτουργούν αποσπασματικά ως ετερόκλητες και ασύνδετες μονάδες στην πόλη, αλλά η προσπάθεια αναζήτησης νέων αρχιτεκτονικών τύπων που οι επαναλαμβανόμενες και αλληλένδετες εκδοχές τους θα συγκροτήσουν ξανά τη γειτονιά ως ένα ομοιογενές σύνολο.

Δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα από το να χάσουμε την αισιοδοξία και την πίστη μας στο μέλλον, γιατί έτσι μου φαίνεται ότι παραιτούμαστε οριστικά από τη δυναμική διεκδίκηση του παρόντος.

* Παραφράζοντας τους γνωστούς στίχους του Γ. Σεφέρη

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

(με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα)