Σαν... παλάτι

Μπορεί οι Βερσαλίες να ξεκίνησαν ως βασιλικό κυνηγετικό περίπτερο, με τα χρόνια όμως εμπλουτίστηκαν με σπάνια έργα τέχνης, εμποτίστηκαν με άρωμα κορυφαίων ιστορικών στιγμών, περιέθαλψαν, ως νοσοκομείο, τους αγωνιστές της Γαλλικής Επανάστασης και ύστερα από 384 χρόνια χρειάζονταν ένα γερό λίφτινγκ για να συνεχίζουν να τα φιλοξενούν.

Το μεγαλύτερο πρόγραμμα αποκατάστασης που έχει γίνει στη Γαλλία, μετά την ανακατασκευή του Λούβρου στα τέλη του 1900, είναι απαραίτητο κυρίως για λόγους ασφαλείας. Το παλάτι κινδυνεύει να ανατιναχθεί κάθε φορά που ο τεράστιος απαρχαιωμένος καυστήρας του υπερθερμαίνεται. Τα συστήματα πυρασφάλειας και συναγερμού είναι σχεδόν συνομήλικα με τις ηλεκτρικές εγκαταστάσεις, που αλλάχθηκαν τελευταία φορά το 1940, και περίπου 100 στρέμματα οροφής χρειάζονται επειγόντως επισκευή. Η κακή στεγανότητα της στέγης εμπόδιζε τη διατήρηση μιας σταθερής θερμοκρασίας και υγρασίας στο εσωτερικό του παλατιού και οι τεράστιες ποσότητες κάπνας που έβγαιναν από τους δαυλούς των αυλικών που συνέρρεαν καθημερινά στις αίθουσές του προκάλεσαν ανυπολόγιστες καταστροφές στα 6.000 ζωγραφικά έργα, τα 1.500 σχέδια, τα 2.100 αγάλματα και τα 5.000 έπιπλα του παλατιού.

Αν και η πρώτη προσπάθεια αποκατάστασης έγινε μόλις 50 χρόνια από την κατασκευή του και έκτοτε ακολούθησαν τουλάχιστον άλλες δέκα, η έλλειψη τεχνολογίας και τεχνογνωσίας που τις συνόδευε αποδείχθηκε κάποιες φορές ακόμα πιο καταστροφική και από τη φθορά του χρόνου.

Τα 4 εκατ. τουριστών που επισκέπτονται κάθε χρόνο τις Βερσαλλίες θα αντικρίσουν σε λίγον καιρό αυτό που κάποτε ήταν ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής τέχνης. Η αρχή ήδη έγινε. Η «Αίθουσα με τους καθρέφτες» αποκαταστάθηκε πλήρως και παραδόθηκε στο κοινό. Ενα τιτάνιο έργο που επικεντρώθηκε στη συντήρηση των έργων του Λε Μπρεν, στα γύψινα και τα μάρμαρα της αίθουσας, καθώς και στους περίφημους καθρέφτες της ολοκληρώθηκε μετά από τέσσερα χρόνια εντατικών εργασιών. Η τελευταία λέξη της τεχνολογίας σε συνδυασμό με ένα επιστημονικό συμβούλιο αποτελούμενο από διεθνώς αναγνωρισμένους ειδικούς στη ζωγραφική και την αρχιτεκτονική του 17ου αιώνα, ερεύνησαν, αξιολόγησαν και αποφάσισαν για τις μεθόδους και τις διαδικασίες που θα ακολουθούνταν.

Προηγήθηκε ένας ολόκληρος χρόνος ερευνών κατά τον οποίο καταγράφηκε και αναλύθηκε κάθε θραύσμα της επιφάνειας των τοιχογραφιών, προκειμένου να αποφασιστεί η σύνθεση διαφορετικών υλικών (χρώματος, συνδετικών υλικών, κόλλας, ενισχυτικών). Με δύο διαφορετικές φωτογραφικές τεχνικές, τη μια βασισμένη σε υπεριώδεις ακτίνες και την άλλη σε πλάγιο φως, εντόπισαν επιγραφές και περιγράμματα που είχαν καλυφθεί από προηγούμενες αποκαταστάσεις. Ολογραφικά τεστ και μελέτες φωτογραμμετρίας(1) δημιούργησαν ένα τρισδιάστατο αρχείο με ακρίβεια χιλιοστού για την κατάσταση της αίθουσας προτού αρχίσει η αποκατάσταση.

Οσο προετοιμασμένοι όμως και αν ήταν, κατά τη διάρκεια των αρχικών τεστ καθαρισμού οι συντηρητές βρέθηκαν μπροστά σε δύο εκπλήξεις: Η πρώτη αφορούσε το αυθεντικό χρώμα του θόλου που ήταν ένα καθαρό, φωτεινό μπλε (που άντεξε στον χρόνο χάρη στην πανάκριβη οργανική χρωστική ουσία που προέρχεται από τον θρυμματισμένο ημιπολύτιμο λίθο λάπις λάζουλι). Και η δεύτερη, το χρώμα του γύψινου πάνω στο οποίο βρίσκονται οι επιγραφές για τα κατορθώματα του βασιλιά. Η επιχρυσωμένη επιφάνεια που κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης καλύφθηκε με μπρούντζο για να διαγραφεί κάθε νοητή γραμμή με τη βασιλική εξουσία, είχε τώρα μια πρασινωπή απόχρωση, αποτέλεσμα της οξείδωσης των δύο υλικών και του διαφορετικού ρυθμού παλαίωσής τους.

Στην αποκατάσταση των αρχών του 19ου αιώνα θεωρήθηκε αυτό ως το αυθεντικό χρώμα και έτσι όχι απλώς διατηρήθηκε αλλά και ισχυροποιήθηκε σε όλα τα γύψινα. Χάρη στις σημερινές επιστημονικές έρευνες και τις στρατιγραφικές(2) μελέτες γαλλικών μουσείων, όμως, το αυθεντικό χρώμα αποκαλύφθηκε και με πλειοψηφία του επιστημονικού συμβουλίου αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί ξανά το χρυσό φόντο.

Ο αναποφάσιστος Λε Μπρεν

Η αποκατάσταση της αίθουσας αποκάλυψε επίσης και μια σειρά από «πεντιμέντι» -αντικείμενα, φιγούρες και περιγράμματα, δηλαδή- που βρίσκονταν καλυμμένα με αλλεπάλληλες στρώσεις χρώματος και αποτελούσαν τα προσχέδια του Λε Μπρεν και τα οποία ο ζωγράφος είτε αποφάσισε να τους αλλάξει θέση ή να τους βγάλει εντελώς από το κάδρο. Συνθέσεις τέτοιων αξιώσεων και μεγέθους, που ζωγραφίστηκαν στο έδαφος πριν τοποθετηθούν στο ταβάνι, είναι φυσικό να περιλαμβάνουν και ένα μεγάλο ποσοστό αναποφασιστικότητας του καλλιτέχνη σχετικά με τη θέση τους. Το πεντιμέντο του Ερμή για παράδειγμα στον κεντρικό καμβά φανερώνει ότι στην αρχή ήταν έκκεντρος.

Στα έργα του Σαρλ λε Μπρεν, ο βασιλιάς παίρνει την πραγματική του μορφή και κόντρα στις συμβάσεις τις εποχής που υπαγόρευαν τα βασιλικά κατορθώματα να αναπαριστώνται με μυθολογικές φιγούρες, ζωγραφιζόταν στον καμβά και ύστερα η μορφή του εισαγόταν σε διάφορες σκηνές στην οροφή.

Κατά τη διάρκεια προηγούμενων αποκαταστάσεων, οι πίνακες αυτοί κατέβηκαν για να συντηρηθούν και υπέστησαν καταστροφές, καθώς μικρά κομμάτια τους αποκολλήθηκαν και δεν τοποθετήθηκαν ποτέ στη σωστή τους θέση. Τώρα, αφού πρώτα κατόρθωσαν να τα εντοπίσουν, έπρεπε να τα επανατοποθετήσουν, φροντίζοντας να διατηρηθεί σωστά όλη η αρχική χρωματική γκάμα του θόλου.

Ομως, εκτός από τα ζωγραφικά, μεγάλη φροντίδα απαιτούσαν και τα γύψινα, οι καθρέφτες, τα μάρμαρα και η αρχιτεκτονική διακόσμηση της αίθουσας. Τρόπαια, γιρλάντες και θυρεοί καθαρίστηκαν και επισκευάστηκαν. Ραγισμένα ή σπασμένα κομμάτια ανασυγκολλήθηκαν και όλες οι χαμένες ψηφίδες υποκαταστάθηκαν χρησιμοποιώντας τις ίδιες μεθόδους με τις οποίες αρχικά κατασκευάστηκαν. Οι 21 από τους 357 καθρέφτες της αίθουσας κατέβηκαν από τη θέση τους για να ελεγχθούν οι βάσεις τους και να ενισχυθούν. Το 1683 που τοποθετήθηκαν, είχαν αποτελέσει την τελευταία πινελιά της διακόσμησης αλλά και ένα αρχιτεκτονικό κατόρθωμα. Εκτείνονταν σε όλο το μήκος από 17 καμάρες απέναντι από τα παράθυρα που αντανακλούσαν τους κήπους του Λε Νοτρ και μετέτρεπαν τον διάδρομο σε έναν αχανή χώρο, κάτι πρωτόγνωρο μέχρι τότε στα παλάτια του 17ου αιώνα.

Θάνατος στους «προδότες»

Οι υδραργυρικοί αυτοί καθρέφτες κατασκευάζονταν με την επάλειψη ενός ζεστού μείγματος ψευδάργυρου και υδράργυρου σε ένα τζάμι. Ο ψευδάργυρος κολλούσε στην επιφάνεια του γυαλιού, ενώ ο υδράργυρος στράγγιζε αφήνοντας μια ασημένια επιφάνεια πάνω στο γυαλί. Η διαδικασία, που ήταν εξαιρετικά τοξική εξαιτίας των ατμών του υδραργύρου, ευθυνόταν για τον θάνατο πολλών τεχνιτών και απαγορεύθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση το 1850. Είχε χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά στο τέλος του 15ου αιώνα, στο νησί Μουράνο της Βενετίας, και αποτελούσε κρατικό μυστικό. Λέγεται μάλιστα ότι βενετσιάνοι τεχνίτες δωροδοκούνταν ή και απάγονταν προκειμένου να δουλέψουν για λογαριασμό του γάλλου βασιλιά. Οι μυστηριώδεις δολοφονίες τους πάντως σίγουρα δεν ήταν άσχετες με την απώλεια του μονοπωλίου και την προδοσία του μυστικού...

Η εξαιρετικά λεπτεπίλεπτη αρχιτεκτονική διακόσμηση του Ιούλιου Αρντουέν-Μανσάρ δυσκόλεψε το έργο των συντηρητών, που έπρεπε να διορθώσουν, χωρίς να απομακρύνουν τα σημάδια του χρόνου, 1.100 τ.μ. πλακόστρωτης επιφάνειας και πολύχρωμων μαρμάρων. Επίσης αντικαταστάθηκαν 700 τ.μ. πατώματος χωρίς ούτε μια στιγμή να σταματήσει η επίσκεψη τουριστών στην αίθουσα, καθώς η αποκατάσταση γινόταν συγκεκριμένες ώρες της ημέρας.

Κάτω από τον ζωγραφισμένο θόλο του Λε Μπρεν, ο Λουδοβίκος ο 14ος συναντούσε τους συμβούλους του, ο Ναπολέων τη Ζοζεφίνα, ο στρατηγός Ντε Γκολ τους επίσημους προσκεκλημένους του, ο Μιτεράν τον Ρέιγκαν και τον Γκορμπατσόφ. Μελωδίες από τον ίδιο τον Μότσαρτ και τον Μπερλιόζ, από τον Παβαρότι και τους Πινκ Φλόιντ αντηχούν ακόμα στα ψηλά ταβάνια και οι καθρέφτες αντανακλούν τις συνοφρυωμένες φιγούρες των πρωταγωνιστών που υπέγραφαν τη Συνθήκη των Βερσαλιών, βάζοντας τέλος σε έναν από τους πιο αιματηρούς πολέμους της ιστορίας.

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΑΝΤΥΠΑ
φωτ.: Α. PACCIANI/ANZENBERGER/APEIRON

(με την ευγενική παραχώρηση της συγγραφέως)