Κατοικία_ Ημιμόνιμοι πληθυσμοί_ Αστικά κενά

Αρχιτεκτονική Σχολή Ε.Μ.Π.|
Πτυχιακή Εργασία : Ευάγγελος Ζούγλος
Επιβλέπων Πτυχιακής: Δημήτρης Παπαλεξόπουλος

Σε ένα πυκνοδομημένο αστικό ιστό, που φαντάζει σαν έναν γιγαντιαίο ιστό αράχνης , κάποια κενά μεταξύ του άναρχου- τις περισσότερες φορές- δομημένου χώρου της Αττικής, μοιάζουν σαν τρύπες σε αυτό τόσο αυστηρό πολεοδομικό δίκτυο. Αστικά κενά ή οικόπεδα, υπάρχουν παντού.

Σε αυτό το σημείο, το κενό αντιμετωπίζεται ως βασική έννοια της αστικότητας, ενώ ο συνδυασμός μιας απουσίας δόμησης και της απουσίας δράσης σε ένα συγκεκριμένο χώρο μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, δύναται να δώσει στον χώρο την ανάγνωση του ως αστικού κενού. Τα αστικά κενά αποτελούν συνήθως παράγωγα  μη προβλέψιμων μετασχηματισμών και μεταλλάξεων της πόλης. Ωστόσο η σαφής αδυναμία τους να εκληφθούν ως αυτοδύναμες οντότητες, οδηγεί στην αντιμετώπιση τους ως «δοχεία» εν αναμονή δράσης ή περιεχομένου.

Ημιμόνιμοι πληθυσμοί στην πόλη –πληθυσμοί που μετακινούνται όχι στα πλαίσια ενός ‘εναλλακτικού’ νομαδισμού αλλά σε πλαίσια κοινωνικής ανάγκης, έχοντας ανάγκη από στέγαση και κατοίκηση. Ομάδες οικονομικών μεταναστών , άστεγοι, φοιτητές από ξένες χώρες, ακόμα και μεμονωμένα άτομα που απλά χρειάζονται μια εστία κατοίκησης για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, έως ότου εγκατασταθούν κάπου αλλού για ένα μεγαλύτερο ίσως χρονικό διάστημα, μονιμοποιώντας την παρουσία τους στην πόλη.

Βέβαια οι πιθανότητες, η διαμονή κάποιων εκ των προαναφερθέντων ατόμων  να υπερβαίνει την έννοια του ‘ημιμόνιμου’ είναι εμφανείς, ωστόσο η διαρκής κινητικότητα τέτοιων ομάδων την σύγχρονη εποχή στις μεγαλουπόλεις, μας δίνει το δικαίωμα να τους αντιμετωπίσουμε ως ομάδες με κοινό παρονομαστή την ανάγκη για στέγαση, ειδικά κατά την περίοδο που τέτοιες ομάδες έρχονται στην πόλη και γίνονται έτσι κομμάτι της ‘ενεργής’ πληθυσμιακής κοινότητας, σε επίπεδο ροών.

Όσον αφορά τους μετανάστες, οι κατά κόρον γκετοποιημένοι οικισμοί τους βρίσκονται διάσπαρτοι σε κάθε γωνιά της επικράτειας.(1) Οι μισοί μετανάστες της Ελλάδας (περί τους 800.000 επίσημα καταγεγραμμένους) κατοικούν στην Αττική. Από αυτούς οι περισσότεροι μένουν  στην Αθήνα,, συσπειρωμένοι σε έναν κυκεώνα από γειτονιές πολλών και διαφορετικών εθνοτήτων. Στην ίδια σχεδόν μοίρα και οι ‘άστεγοι’ των πόλεων, με την συνεχή περιπλάνηση και μετατόπισή τους από αστικό σημείο σε αστικό σημείο. Αστική ομοιότητα? Η εμφανής χρηστική και κατ’επέκταση εννοιολογική μετάλλαξη πολλών δημόσιων χώρων της πόλης.

Έτσι, αδρανοποιημένες πλατείες, θραύσματα ελεύθερων χώρων, εγκαταλειμμένα κτίρια είναι κάποιες μόνο από τις κατηγορίες χώρων που απαντώνται προσπάθειες επιβίωσης αυτών των ανθρώπων, εκτοπισμένων από τις επιταγές της σύγχρονης ευρωπαϊκής πρωτεύουσας, Ένα από τα πιο κύρια χαρακτηριστικά τέτοιων πληθυσμών βέβαια είναι η πολυμορφία στην σύσταση των ατόμων που τους απαρτίζουν και συνεπώς και η διαφοροποίηση κάποιων βασικών λειτουργικών αναγκών σε επίπεδο κατοίκησης. Έτσι επιδιώκεται να παραχτούν  μοντέλα που συνδυαζόμενα μεταξύ τους, θα αναφέρονται λειτουργικά σε κάποιους συνδυασμούς ατόμων.

Διερευνώ την μεταφερόμενη κατοικία ως ένα μοντέλο που θα μπορούσε να αποτελέσει βασικό φορέα κάλυψης των επιδιωκόμενων αναγκών σε ένα τέτοιο πιθανό σενάριο μέσα στην πόλη. Τέτοιες μονάδες εμπεριέχουν την έννοια του εφήμερου στην τοποθεσία τους (2) ενώ  οφείλουν να εξασφαλίζονται και μεταφορικά με τρόπους ευέλικτούς ειδικά μέσα στην πόλη. Έτσι οι διαστάσεις των standard containers μπορούν να αποτελέσουν βασικά χαρακτηριστικά αυτών των μοντέλων κατοίκησης. Συνεπώς η μεταφορά τους θα μπορεί να πραγματοποιείται με όλους τους δυνατούς τρόπους και η εγκατάσταση τους στο αστικό κενό να γίνεται με μέσα που είναι γνωστά. Από αέρα με ελικόπτερα μεταφορικά, στο σιδηροδρομικό δίκτυο αλλά και κυρίως στο οδικό δίκτυο με φορτηγά χωρίς συνοδεία άλλων μέσων.
Η πρακτική χωροθέτησης τέτοιων μονάδων στο συγκεκριμένο αστικό κενό, εξετάζεται  με όρους που αφορούν το περιβάλλον αυτό και επηρεάζουν την τελική διαμορφωμένη κατάσταση,  Προσβάσεις, άμεσο περιβάλλον, κινήσεις μέσα στο οικόπεδο αλλά και ο προσανατολισμός είναι κάποιοι από τους μεταβλητούς παράγοντες -κώδικες- σε κάθε ένα αστικό κενό, που όμως διαδραματίζουν νευραλγικό ρόλο στην διάταξη αυτών των μονάδων και στους συσχετισμούς που παρατηρούνται ανάμεσα τους.

Αποφεύγοντας κάποια αστικά κενά με μεγαλύτερες διαστάσεις, όσο και οικόπεδα σαφώς μικρότερης κλίμακας στον πυκνοδομημένο αστικό ιστό με αξία εκμετάλλευσης δυσανάλογης της επιθυμητής κατάστασης, διερευνούνται περιοχές που μεταλλάσσονται τα τελευταία χρόνια και από περιοχές βιοτεχνικές μετατρέπονται σε περιοχές κατοικίας ή χώρους με πιο ανοικτό προς την πόλη χαρακτήρα. Το Μεταξουργείο αποτελεί έναν τέτοιο χώρο, ιδίως αν αναλογιστούμε τον απόλυτα ετερογενή χαρακτήρα των πληθυσμών που ζουν ή εργάζονται εκεί.

Επιλέγεται ένας αδόμητος κενός χώρος στο κέντρο της Αθήνας στην συμβολή των οδών Ιεράς Οδού και Λεωνιδίου σε κομβικό σημείο μεταξύ Γκαζοχωρίου- Μεταξουργείου και Βοτανικού. Στα νοτιοδυτικά όρια του Μεταξουργείου και κοντά σε μεγάλες αρτηρίες (εύκολα προσβάσιμων) όπως η Ιερά Οδός και η Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και με μέγιστο εκμεταλλεύσιμο νότιο προσανατολισμό, το υπάρχον οικόπεδο περίπου 1800 τ.μ., αποτελεί έναν χώρο με αρκετά επιθυμητά χαρακτηριστικά. Διαβάζοντας τον χώρο και το έδαφος ως φορέα ζωτικότητας και ενεργοποίησης, ως στόχος θα μπορούσε να θεωρηθεί η εφαρμογή ενός συστήματος μεταφερόμενων κατοικιών με όρους κοινωνικότητας και επαναπροσδιορισμού της αστικοποίησης και της ημιμόνιμης εγκατάστασης τέτοιων ετερογενών ομάδων πληθυσμού∙ μια προσπάθεια «ενεργοποίησης του αστικού κενού». Άλλωστε η  έλλειψη μιας δεδομένης τοποθεσίας για μια κατοικία, τονίζει ακόμα περισσότερό μια σειρά προσωπικών δραστηριοτήτων, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Jonathan Bell :

«Το σπίτι με την έννοια του οικείου, προσωπικού χώρου σχετίζεται περισσότερο με μια σειρά προσωπικών δραστηριοτήτων, συνηθειών, σχέσεων, παρά με  τη δεδομένη και συνεχή ύπαρξη του σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία»

Όταν μάλιστα η έλλειψη αυτής της συνεχούς ύπαρξης της κατοικίας σε ένα μόνο χώρο, συνοδεύεται και από μια συμβιωτική σχέση με το περιβάλλον, τότε παρατηρείται και μια αμεσότερη σχέση με το έδαφος, όσον αφορά την δημιουργία σχέσεων, υπαίθριων κινήσεων και χαρακτηριστικών που αναπτύσσονται μεταξύ των μονάδων κατοίκησης- χαρακτηριστικών και σχέσεων που θα δε θα αναπτύσσονταν π.χ. σε μια κατάσταση χωρικής συμπύκνωσης καθ’ ύψος.

 Όπως αναφέρει και ο Mieke Oastra:

«Μικρές φορητές κατασκευές έχουν τη δυνατότητα να αμφισβητούν και να επαναπροσδιορίζουν τη σχέση με το έδαφος και να υπενθυμίζουν την έννοια της φορητότητας και της μεταβλητότητας. Οι φορητές ελαφριές κατασκευές έχουν μια αμεσότερη σχέση με το περιβάλλον»

Σε διαστάσεις δύο τυποποιημένων διαστάσεων containers, αυτό των high cube 10ft (2.44*3.05*2.89) και high cube 20ft (2.44*6.10*2.89), και με τη λογική του ‘όλα μέσα στο κέλυφος’ προσπαθώ να καταλήξω σε κάποιους χώρους maximum βιώσιμων, αναλογικά με το minimum μεταφερόμενων.

Συρόμενα τμήματα που βγαίνουν έξω από το κέλυφος και εμπεριέχουν μια λειτουργία κατοίκησης (wc,ύπνος, κουζίνα), έκαστο, αποτελούν τα βασικά κομμάτια ανάπτυξης του χώρου. Επιπροσθέτως, κάποιες τυποποιημένες plug – in  κάψουλες έρχονται να ‘κουμπώσουν ‘πάνω στις ελεύθερες πλευρές του κελύφους, εμπεριέχοντας λειτουργίες που προσαρμόζονται στις ανάγκες του χρήστη (π.χ. ένα δεύτερο wc ή ένας χώρος εργασίας σε διαστάσεις 1.20 *2.00 μ.)
Δευτερευόντως, άλλα στοιχεία όπως πανέλα που σύρονται ελεύθερα μέσα στην ήδη υπάρχουσα υποδομή του δαπέδου (μεταλλικοί οδηγοί), μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πετάσματα διαχωρισμού των χώρων εσωτερικά, ως πανέλα με ανακλινόμενα ράφια και γενικότερα ως εργαλεία διαμόρφωσης του χώρου εσωτερικά από τον ίδιο τον χρήστη. Η προσθήκη μιας δεύτερης μονάδας σε μία ήδη εγκατεστημένη, είναι δυνατή με κάποιες μετατοπίσεις των συρόμενων τμημάτων, σε μία λογική που προσβλέπει στην παράμετρο του χρόνου σε μια τέτοια ζώσα κατάσταση.

Πρέπει να σημειωθεί πως σε αυτό το επίπεδο, αντιμετωπίζεται ο επιλεγμένος αδόμητος χώρος όχι ως ένας ‘αυτοσκοπός’ αρχιτεκτονικής επίλυσης, αλλά ως μία μόνο αφορμή υλοποίησης ενός τέτοιου σεναρίου. Άλλωστε η εν γένει ρευστότητα τέτοιων χώρων, πολλές φορές γίνεται η αιτία παραποίησης των  a priori αυστηρών σχεδιασμών. Όταν μάλιστα η ρευστότητα αυτή συνδυάζεται με την φύση του ανθρώπου-χρήστη, που εναλλάσσεται, τότε γίνεται αμέσως κατανοητό το εύρος των μετασχηματισμών  και των μεταλλάξεων που ορίζουν τελικά τον συνολικό χαρακτήρα του χώρου, σε βάθος χρόνου.

Υπό αυτό λοιπόν το πρίσμα διερευνώνται τελικώς κάποιες πιθανές διατάξεις ώστε το χωροθετημένο πια δίκτυο τέτοιων μονάδων να αποτελέσει τόσο το έναυσμα για μία πιθανή εξέλιξη μίας τέτοιας κατάστασης, όσο και μια ‘εξίσωση’ τελικά, που θα δίνει το δικαίωμα σε κάποιον να εφαρμόσει το ίδιο σύστημα με πολλούς έως άπειρους διαφορετικούς τρόπους, ακόμα και στο ίδιο αστικό κενό. (3)

Αρχιτεκτονική Σχολή Ε.Μ.Π.|
Πτυχιακή Εργασία : Ευάγγελος Ζούγλος
Επιβλέπων Πτυχιακής: Δημήτρης Παπαλεξόπουλος

1.¨Ερευνα ΕΜΠ 2005-2007 Η ερευνητική ομάδα (Ν. Βαϊου, Ε. Βαρουχάκη, Α. Γκουτίδη, Α. Καλαντίδης, Σ. Καλαντζή, Μ. Καραλή, Ρ. Κεφαλέα, Ο. Λαφαζάνη, Ρ. Λυκογιάννη, Γ. Μαρνελάκης, Α. Μονεμβασίτου, Ν. Μπαλαφούτα, Α. Μπαχαροπούλου, Ε. Παναγούλη, Α. Παπαϊωάννου, Κ. Παπασημάκη, Φ. Τούντα, Θ. Φωτίου, Σ. Χατζηβασιλείου)

2. «Οι φορητές κατοικίες ανάγκης, ενώ είναι κτίρια προσωρινά στην τοποθεσία τους, δεν είναι απαραίτητα προσωρινά στη χρήση τους. Η έννοια του εφήμερου δεν είναι απαραίτητο να ταυτίζεται με την έννοια του αναλώσιμου». (Huster & Hubner)

3.  όπως αναφέρει και ο M.Prizeman: «ωφελιμότερο αν όλα αυτά τα κτίρια κατασκευάζονταν για να αντέξουν στον χρόνο ως φορητές κατασκευές που μπορούν να εξυπηρετήσουν παραπλήσιες ανάγκες σε περισσότερες από μία τοποθεσίες»  


Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.