“Κερατσίνι: Διέξοδος προς τη θάλασσα μέσω του βιομηχανικού τοπίου”

Φοιτητές: Ασπασία - Χριστίνα Καραμιχάλου , Ευτυχία Κουρσάρη
Επιβλέπουσα: Μπούκη Μπαμπάλου
Σύμβουλοι: Νίκος Μπελαβίλας, Πανίτα Καραμανέα
Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Ημερομηνία παρουσίαση: Οκτώβριος 2004

Σύντομη περιγραφή
Διαμόρφωση πάρκου κοινωνικού, πολιτιστικού και αθλητικού χαρακτήρα σε νεκρό βιομηχανικό χώρο, δίπλα στον εν εφεδρεία ενεργό σταθμό της ΔΕΗ (ΑΗΣ Αγ. Γεωργίου) και σε επαφή με το λιμένα ερασιτεχνών αλιέων στην παράκτια ζώνη του Κερατσινίου.
Σκοπός ήταν η αποκατάσταση της σχέσης της πόλης με τη θάλασσα, μέσω της επανένταξης του βιομηχανικού τοπίου στο χώρο της πόλης και της μετάλλαξής του σε ενεργό πεδίο της.

 

Το ενδιαφέρον μας εστιάζεται στην επανένταξη του βιομηχανικού τοπίου στο χώρο της πόλης και στη μετάλλαξή του σε ενεργό πεδίο της, με παράλληλη διατήρηση της ατμόσφαιρας, της βιομηχανικής μνήμης και της ιστορικότητας της πόλης. Η ύπαρξη νεκρών βιομηχανικών χώρων στην παράκτια ζώνη του Κερατσινίου, αστικών κενών που άφησε πίσω της η αποβιομηχάνιση της δεκαετίας του '80, αλλά και η σύγχρονη μετάβαση της πόλης στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, αποτελεί σήμερα, ευκαιρία επανασύνδεσης της πόλης με τη θάλασσα και αποκατάστασης της ασυνέχειας που επέφεραν οι παλιές χωροθετήσεις των βιομηχανιών στον αστικό ιστό. Oι άλλοτε ρυπογόνες βιομηχανίες, τώρα αποτελούν τον ιστορικό πλούτο της πόλης και είναι χώροι εν δυνάμει αξιοποιήσιμοι.

Η βιομηχανία ξεκινώντας από τον κεντρικό Πειραιά «ακολούθησε» την ακτή αποκλείοντας την πόλη. Οι παράκτιες συνοικίες δυτικά του Πειραιά χαρακτηρίζονται από το αδιάσπαστο γραμμικό λιμενοβιομηχανικό μέτωπο που αποτελεί ισχυρό φράγμα μεταξύ πόλης και θάλασσας. Σε συνδυασμό με τις συνεχείς επεκτάσεις του εμπορικού λιμένα, η Δραπετσώνα, το Κερατσίνι και το Πέραμα, στερήθηκαν οποιαδήποτε έξοδο και επαφή με το στοιχείο που τους προσφέρει η ίδια η γεωγραφική τους θέση, τη θάλασσα. Η πόλη σταματά ακριβώς εκεί που ξεκινά η νησίδα της βιομηχανίας, με το σκληρό και απαγορευτικό όριό της. Έτσι, η επέκτασή της πόλης εκτονώνεται προς τα πίσω, στις απότομες κλίσεις των ημιορεινών παρυφών, προσπαθώντας να αποκαταστήσει έστω, την οπτική της επαφή με τη θάλασσα. Όλα αυτά συμβάλλουν σε μια δραματική αντίθεση, στην έλλειψη «διαλόγου» της πόλης με τη βιομηχανία, και συνεπώς της  πόλης με τη θάλασσα.

Ο τόπος επέμβασης αποτελεί επί της ουσίας ένα νεκρό χώρο που περιβάλλεται από τρεις διαφορετικής ποιότητας, ζωντανές χωρικές ενότητες: τη δομημένη πόλη, τον εν εφεδρεία ενεργό ΑΗΣ Αγίου Γεωργίου και τη θάλασσα. Χαρακτηρίζεται από την έντονη φυσική κλίση του εδάφους και τις απότομες  υψομετρικές διαφορές, αίσθηση που ενισχύεται από τις τρεις μεγάλες εκσκαφές που διαιρούν την περιοχή μελέτης σε τρία βασικά επίπεδα, με αποτέλεσμα την ύπαρξη σκληρών και αδιαπέραστων ορίων στη γειτνίαση της με την πόλη. Τα υφιστάμενα βιομηχανικά στοιχεία - θραύσματα εντός του χώρου επέμβασης - «κληματαριά» (υποσταθμός ΔΕΗ), δεξαμενές, αποθήκες, πλατφόρμα και μάντρα νέας δεξαμενής - έθεσαν εξ'αρχής ζητήματα διατήρησης της μνήμης και της ιστορικότητας του τοπίου, καθώς και επανάχρησης υπάρχοντος υλικού.

Ως πρόθεση, κατά τη σχεδιαστική διαδικασία, κυριάρχησε η διατήρηση των 3 βασικών επιπέδων που δημιουργήθηκαν από τις εκσκαφές, ως βασικών επιπέδων της σύνθεσης σε συνδυασμό με την ανάγκη δημιουργίας ενός ροϊκού χώρου, υπαίθριου χαρακτήρα, με στόχο να αποτελέσει την «διέξοδο» της πόλης προς τη θάλασσα. Η σημερινή εικόνα του τοπίου της περιοχής μπορεί μεν να αποτελεί αποτέλεσμα βίαιων επεμβάσεων, αδιαμφισβήτητα όμως με το πέρασμα του χρόνου έχει αποτυπωθεί στη συλλογική μνήμη ως φυσικός χώρος, κι ετσι η λύση της αποκατάστασης του φυσικού εδάφους δεν επιλέχθηκε συνειδητά.

Κεντρική μας ιδέα υπήρξε η δημιουργία ενός τεθλασμένου πρανούς, το οποίο χρησιμοποιείται ως «εργαλείο» για να εξομαλύνει τις απότομες υψομετρικές διαφορές των ορίων της περιοχής μελέτης, να ενοποιήσει τα τρία υπάρχοντα βασικά επίπεδα διατηρώντας την αδρότητα του τοπίου, και παράλληλα να ορίσει τα επίπεδα πόλης και υπαίθριου χώρου. Αυτό το νέο όριο ενισχύει την εσωστρέφεια του χώρου, δημιουργεί μια "πλάτη" προς την πόλη και παράλληλα αποτελεί τη χειρονομία που την οδηγεί ομαλά προς τη θάλασσα. Αποτελεί μια αναδίπλωση του ίδιου του εδάφους, που ορίζει την "πορεία" προς το υδάτινο στοιχείο. Αναγκαία προέβαλλε στη συνέχεια, η διάσπαση αυτού του νέου ορίου με τη δημιουργία πορειών - καταβάσεων που αναιρούν την μονολιθικότητά του και καταργούν σημειακά τον απαγορευτικό του χαρακτήρα.

Περιήγηση στο πάρκο
Ιδανικό σημείο για την κεντρική είσοδο του πάρκου θεωρήθηκε η βορειοανατολική γωνία του τόπου επέμβασης στην κατάληξη του βασικού άξονα που ενώνει Δραπετσώνα με το Κερατσίνι, της οδού Διγενή Ακρίτα.  Η απόφαση διατήρησης του κτηρίου - αποθήκης του εργοστασίου της ΑΗΣ Αγ. Γεωργίου σε συνδυασμό με την δημιουργία της εισόδου στο σημείο αυτό, οδήγησε στον σχεδιασμό μιας πλατείας εισόδου προσκείμενης στο υπάρχον κτήριο, το οποίο μετατράπηκε σε πύλη εισόδου του πάρκου, με αφαίρεση τμημάτων των πλευρικών τοίχων του κελύφους του. Στο διατηρούμενο κλειστό χώρο του κτηρίου στεγάστηκε το σημείο πληροφόρησης για τα τεκταινόμενα του πάρκου και το μουσείο βιομηχανικής αρχαιολογίας. Εντός του πάρκου και αριστερά της εισόδου, το πρανές ανασηκώνεται για να δημιουργήσει δύο υπόσκαφους χώρους που φιλοξενούν ένα περίπτερο και ένα αναψυκτήριο.

Μια ομαλή κατάβαση οδηγεί στο πρώτο βασικό επίπεδο του πάρκου, όπου βρισκόταν τμήμα του υποσταθμού του ΑΗΣ Αγ. Γεωργίου - «Kληματαριά» - και το οποίο διατηρήθηκε εν μέρει, ως ένας τρισδιάστατος κάνναβος, με δυνατότητα φιλοξενίας πολιτιστικών και λοιπών δρώμενων. Από αυτό το βασικό επίπεδο, μια ράμπα καταλήγει στην πλατφόρμα της νέας δεξαμενής, η οποία έχει διαμορφωθεί σε ένα χώρο στάσης με θέα προς τη θάλασσα, ενώ μια υπόσκαφη στοά στο όριό της με το πρανές, στεγάζει παιδικά εργαστήρια για τους μαθητές των σχολείων της γύρω περιοχής.

Η ίδια πορεία καθώς συνεχίζει, οδηγεί στις κολυμβητικές πισίνες, που διαμορφώνονται σε δύο επίπεδα: στο πρώτο επίπεδο βρίσκεται η κεντρική πισίνα με τα αποδυτήριά της και δίπλα της η πισίνα μεγάλου βάθους με τον ξύλινο τοίχο αναρρίχησης - "σκαρφαλώματα", και σε ένα δεύτερο κατώτερο επίπεδο βρίσκεται η παιδική πισίνα με τα αντίστοιχα αποδυτήρια και ένα αναψυκτήριο. Στο νότιο όριο της περιοχής μελέτης, επί της οδού Προποντίδος, χωροθετείται η δεύτερη είσοδος του πάρκου, σε επαφή με το σύμπλεγμα των κολυμβητικών πισίνων, από την οποία μπορούν να εισέλθουν στο πάρκο αυτοκίνητα και φορτηγά για συγκεκριμένες περιπτώσεις (τροφοδοσία, εξυπηρέτηση λιμενικών λειτουργιών, έκτακτες ανάγκες). Η περιήγηση στο πάρκο συνεχίζεται μέσω του ήπιου περιπάτου της υπαίθριας γλυπτοθήκης, μέσα σε ένα δάσος χαρουπιών[1], η οποία καταλήγει στη θάλασσα, στην προβλήτα όπου βρίσκεται σήμερα μια ψαροταβέρνα.

Με σκοπό την προστασία του πάρκου από την όχληση της κίνησης των αυτοκινήτων και την εξασφάλιση εύκολης πρόσβασης προς το πάρκο για τους κατοίκους και ιδιαίτερα για τους μαθητές του γειτονικού σχολείου[2], οι οδοί Ιθάκης, Μυκηνών, Βοσπόρου, Ναυπλίου, Δελφών πεζοδρομούνται. Σε άμεση επαφή με την πόλη  - στην γωνία των οδών Μυκηνών και Βοσπόρου, και σε συνδυασμό με τις πεζοδρομήσεις, δημιουργείται μια πλατεία κάτω από την οποία στεγάζεται ένας εκθεσιακός χώρος (χώρος τέχνης και multimedia) ο οποίος λειτουργεί συμπληρωματικά ως προς τον πολυχώρο της κληματαριάς και φιλοξενεί πολιτιστικές και σχολικές δραστηριότητες. Από τον χώρο εκτόνωσης του κτηρίου ξεκινά μια απότομη κατάβαση προς τη θάλασσα η οποία συναντά και τέμνει κάθετα κατά διαστήματα τμήματα του περιπάτου της υπάιθριας γλυπτοθήκης. Δύο επιπλέον διαδρομές ξεκινούν από την πλατεία, στις απολήξεις των οδών Μυκηνών και Βοσπόρου, οι οποίες είναι στην ουσία δύο πορείες κατάβασης διαμορφωμένες με ράμπες που «σχίζουν» οριζόντια το πρανές και καταλήγουν αντίστοιχα στον πολυχώρο της κληματαριάς και στο κατάστρωμα της κεντρικής πισίνας.

Στη βόρεια πλευρά της περιοχής μελέτης σε επαφή με τον ΑΗΣ Αγίου Γεωργίου και στο ίχνος της οδού Προποντίδος χαράχτηκε ένας άξονας ποδηλατοδρόμου ο οποίος συναντά τον περίπατο της γλυπτοθήκης και συνεχίζει στο επίπεδο των δεξαμενών, οι οποίες διαμορφώνονται σε ένα δίπολο άθλησης: αναρριχήσεων και καταδύσεων. Στη συνέχεια αυτού του άξονα του ποδηλατοδρόμου και σε επαφή με το όριο των απόκρημνων βράχων κατασκευάζεται ένας ξύλινος περίπατος που καταλήγει σε ένα ξύλινο κατάστρωμα με θέα την θάλασσα, ανάμεσα σε δύο κτήρια που αποτελούσαν κάποτε την οικία και τον ξενώνα του ιδιοκτήτη-εργοστασιάρχη του ΑΗΣ Αγίου Γεωργίου. Κάτω από τους απόκρημνους βράχους και τον ξύλινο περίπατο διατηρείται η λειτουργία ενός μικρού ναυπηγοεπισκευαστικού εργαστηρίου.

Στο νότιο τμήμα της περιοχής μελέτης και πάνω από τη σήραγγα της λεωφόρου Σχιστού[3], δημιουργούνται ειδικοί χώροι άθλησης, ράμπες για ποδήλατα και πατίνια σε γραμμική διάταξη οι οποίες ενοποιούνται με την απόληξη του πρανούς (έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αναστροφή). Στο επίπεδο της προβλήτας του λιμανιού χωροθετείται ένας παιδότοπος με εναλλαγές δαπέδων (γκαζόν, τάπητας, άμμος) ανάλογα με τα παιχνίδια που τοποθετούνται σε κάθε λωρίδα (μονόζυγα, τσουλήθρες, ιμάντες, τραμπάλες, σκάμματα, ιστός κ.α.).

Δίπλα από το υπάρχον καφενείο του συλλόγου ερασιτεχνών αλιέων δημιουργείται ένας ημιυπαίθριος χώρος-στέγαστρο, σε επαφή με το υφιστάμενο κτήριο για να φιλοξενήσει πολιτιστικές εκδηλώσεις του συλλόγου. Επίσης, διαμορφώνεται μια γλίστρα καϊκιών για την εξυπηρέτηση των μελών του συλλόγου. Στην απόληξη της προβλήτας, εκεί όπου βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, δημιουργείται ένας χώρος υπαίθριου καθιστικού σε επαφή με τη θάλασσα, με αναβαθμούς που καταλήγουν μέσα στο νερό και τοποθετείται ένας μικρός φάρος για την ασφαλή νυχτερινή διέλευση των καϊκιών.

[1] Χαρουπιά ή ξυλοκερατιά. Αειθαλές δέντρο με πυκνό φύλλωμα που δημιουργεί ικανοποιητική σκιά, αναπτύσσεται σε ξηρά και πτωχά εδάφη, σε παραθαλάσσιες περιοχές αλλά και σε συνθήκες πόλεων.
Αναφέρεται ότι το όνομα Κερατσίνι είναι σύνθετο από δύο λέξεις. Η μία φανερώνει το είδος του δέντρου που πλεόναζε εκεί, δηλ. την Κερατιά και η άλλη το όνομα του ιδιοκτήτη όλης αυτής της περιοχής, κάποιου Γκίνη ή Τζίνη. Επομένως Κερατσίνι σημαίνει η Κερατιά του Γκίνη ή Τζίνη. Πρόκειταί για μια πιθανή, αλλά όχι σίγουρη, ερμηνεία της προέλευσης του ονόματος.
[2] Το σχολείο βρίσκεται στο οικοδομικό τετράγωνο που περιβάλλεται από τις οδούς Παλαιολόγου, Βοσπόρου, Μυκηνών, Επιδαύρου.
[3] Στη γενικότερη τάση διαφύλαξης του παραλιακού μετώπου συμβάλει η δημιουργία υπόγειας σήραγγας κάτω από το εργοστάσιο της ΔΕΗ και μέχρι την οδό Μαρίας Κιουρί, απαλλάσσοντας τον Δήμο από την κυκλοφοριακή φόρτιση της παραλιακής οδού. Αυτός ο νέος άξονας συνδέει το κυρίως λιμάνι του Πειραιά, μέσω Δραπετσώνας και Κερατσινίου, με την Λεωφόρο Σχιστού και ουσιαστικά με το Εθνικό Δίκτυο.

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.