ΗΜΙΥΠΕΥΘΥΝΟΙ – ΗΜΙΥΠΑΙΘΡΙΟΙ

Οι ημιυπαίθριοι χώροι αποτελούν ένα από τα ομορφότερα και διαχρονικότερα μορφολογικά στοιχεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Η σημασία τους είναι πολυδιάστατη. Προστασία από έντονα καιρικά φαινόμενα, ενδυνάμωση ανθρώπινης κλίμακας, σκίαση του ισογείου από τον άμεσο ήλιο, δημιουργία ευεργετικών ρευμάτων αέρα για τη ψύξη του κτιρίου. Μορφολογικά, η προκύπτουσα ογκοπλασία των όψεων και των τομών είναι τουλάχιστον ενδιαφέρουσα, ενώ και σε επίπεδο κάτοψης, αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό εργαλείο για τη διαχείριση των τετραγωνικών μέτρων ανάμεσα στο ισόγειο και τους ορόφους του κτιρίου.

Στη σύγχρονη Ελλάδα οι ημιυπαίθριοι χώροι υπάρχουν εδώ και πολλά χρόνια με αρκετά παραδείγματα υποδειγματικής χρήσης τους. Δυστυχώς όμως, πολύ περισσότερα είναι τα παραδείγματα καταπάτησης (μέσω κλεισίματός τους και ολικής ή μερικής μετατροπής τους σε δωμάτιο, σε δύο μορφές: στην εκ των υστέρων (επέμβαση αρκετά μετά την αρχική κατασκευή) και στην εκ προμελέτης (επέμβαση ή εξ αρχής ή ελάχιστα μετά τη κατασκευή). Προφανώς η δεύτερη μορφή είναι χειρότερη από πολλές απόψεις.

Ημιυπαίθριοι χώροι στην Ιθάκη,προσωπικό αρχείο.

Ημιυπαίθριοι χώροι στη Σάμο ,προσωπικό αρχείο.

Η αλλοίωση των χώρων αυτών επιφέρει σοβαρές επιπτώσεις. Κατ’ αρχάς αίρονται όλα τα πλεονεκτήματα, που προσέδιδαν αρχικά. Και επιπλέον, αλλοιώνεται η αισθητική (όπου υπάρχει) των όψεων. Επίσης, τα παραπάνω τετραγωνικά μέτρα χρειάζονται περισσότερη ενέργεια θέρμανσης και ψύξης από αυτή που η μελέτη υπολόγισε. Σε μεγαλύτερη κλίμακα συνεπάγεται επιβάρυνση των κοινόχρηστων χώρων (αναλογικά) σε κάθε περιοχή της πόλης. Τέλος, η αύξηση της δόμησης προκαλεί μια αύξηση της τιμής του κτιρίου, αναντίστοιχη με τη φαινομενική της τιμή (που προκύπτει από τα στοιχεία της μελέτης), η οποία και καταλήγει ως αδήλωτο έσοδο στον πωλητή της (με αποτέλεσμα τις απώλειες εσόδων για το κράτος).

Εικόνα 2: Κάτοψη 5ου ορόφου πολυκατοικίας στη δυτική Θεσσαλονίκη, με δύο διαμερίσματα.
Με πορτοκαλί φόντο διακρίνονται οι «ημιυπαίθριοι χώροι» ως συνέχεια των εξωστών.
Ποιά είναι άραγε η μετάβαση προς τον κοινόχρηστο-ακάλυπτο χώρο του οικοπέδου; 
Πόσο πιο προφανής μπορεί να είναι η πρόθεση για μελλοντικό «κλείσιμό» τους;
Ποιός μηχανικός υπέγραψε αυτά (και όλα τα αντίστοιχα) σχέδια;
Σήμερα, όλοι οι συγκεκριμένοι ημιυπαίθριοι χώροι έχουν ήδη «κλείσει».
Το διαμέρισμα στα αριστερά αύξησε το εμβαδόν του κατά 90% (από 70τ.μ. περίπου σε 135τ.μ.).
Η απάντηση του μεσίτη στη διαφορά τ.μ. μεταξύ συμβολαίου – πραγματικότητας ήταν:
«Έτσι γίνεται παντού...»

Ωστόσο, στην προσπάθεια αναζήτησης απαντήσεων θα πρέπει να διεκρινιστούν ορισμένα στοιχεία. Η ίδια η νομοθεσία δίνει έναν πλήρη ορισμό των ημιυπαίθριων χώρων: «Ημιυπαίθριος χώρος είναι ο στεγασμένος χώρος του κτιρίου, του οποίου η μία τουλάχιστον πλευρά είναι ανοιχτή προς τον κοινόχρηστο χώρο ή τους ακόλυπτους χώρους του οικοπέδου που δεν προσμετρώνται στην κάλυψη και οι υπόλοιπες πλευρές του ορίζονται από τοίχους ή κατακόρυφα φέροντα ή μη στοιχεία και χρησιμοποιείται για τη μετακίνηση ή προσωρινή παραμονή ανθρώπων» (άρ.2, παρ.32 του Γ.Ο.Κ.: ν.2831/2000).

Με άλλα λόγια:

• Ο ημιυπαίθριος χώρος μπορεί και πρέπει να βρίσκεται αποκλειστικά στο ισόγειο του κτιρίου (ή καλύτερα στην ίδια στάθμη με τον κοινόχρηστο – ακάλυπτο χώρο). Ημιυπαίθριος χώρος σε επίπεδο πέρα του ισογείου δεν ορίζεται (π.χ. στον 5ο όροφο πολυκατοικίας, αφού η μόνη δυνατή μετακίνηση ανθρώπων από το κτίριο προς τον κοινόχρηστο – ακάλυπτο χώρο μέσω του μπαλκονιού είναι με πτώση !!!).

• Με τον περιορισμό βάθους και κλειδωμένη αναλογία μήκους – πλάτους, επιχειρήθηκε η αποφυγή σχεδιασμού ημιυπαίθριων χώρων, που θα μπορούσαν να μετατραπούν αυτόματα σε δωμάτια. Ωστόσο, επρόκειτο για ημίμετρο, αφού παραβλέπει την υπόλοιπη κάτοψη προ του ημιυπαίθριου (και το πώς εύκολα θα ενοποιηθούν σε ένα μελλοντικό δωμάτιο).

Έτσι, στην ερώτηση «ποιος φταίει», πέρα από τον απλό πολίτη, ευθύνονται οι εξής:

• Οι μελετητές, οι οποίοι είτε γνωρίζουν τους κανονισμούς και τους καταστρατηγούν για την αποκόμιση κέρδους, είτε χρειάζεται να κατανοήσουν καλύτερα τις αντίστοιχες έννοιες. Βεβαίως, είναι αλήθεια ότι όσο λιγότερη εμπειρία και όση περισσότερη ανάγκη για δουλειά έχει ένας μελετητής, τόσο πιο επιρρεπής είναι σε πιέσεις των πελατών γα καταστρατήγηση στοιχείων της μελέτης.

• Οι κατασκευαστές, οι οποίοι έχουν να κάνουν περισσότερο με το κέρδος, οπότε είναι σύνηθες το φαινόμενο σημαντικών διαφοροποιήσεων των σχεδίων στην πράξη. Μάλιστα, φαίνεται ότι οι ημιυπαίθριοι χώροι είναι μία μόνο από τις μεθόδους που χρησιμοποίησαν τα τελευταία 30 χρόνια για την «εξοικονόμηση» τετραγωνικών μέτρων, όπως η ενοποίηση κουζίνας – καθιστικού (σαλοκουζίνα), τα ενιαία μπάνια (σε αντίθεση με τα παλιότερα διαχωρισμένα δωμάτια μπανιέρας και λεκάνης), η έλλειψη πρόνοιας για εντοιχισμένες ντουλάπες, η μείωση του ελεύθερου ύψους και τελευταία η κατάργηση διαδρόμων και η πρόσβαση σε όλα τα δωμάτια άμεσα από το σαλόνι (προς κατάργηση κάθε ιδιωτικότητας !!!).

• Οι μηχανικοί των πολεοδομικών υπηρεσιών των Ο.Τ.Α., οι οποίοι επίσης λόγω άγνοιας του Γ.Ο.Κ. ή/και «παραβλέψεων», δεν εφαρμόζουν ακόμα και τον ορισμό του ημιυπαίθριου χώρου και αδειοδοτούν εξ’ αρχής παράνομες μελέτες. Ακόμα, δεν «αναγνωρίζουν» τις περιπτώσεις εκείνες των μελετών, οι οποίες ευνοούν το εν συνεχεία κλείσιμο των ημιυπαίθριων χώρων.

• Εξ’ ίσου υπεύθυνοι είναι και οι ελεγκτικοί μηχανισμοί των πολεοδομικών υπηρεσιών κατά τη διάρκεια της κατασκευής αλλά και αργότερα. Οι μηχανισμοί αυτοί είναι ανύπαρκτοι και θα μπορούσαν – αν λειτουργούσαν – να πετύχουν σε πολλαπλά επίπεδα (πρόληψη του φαινομένου, ορθή πολιτική προστίμων κ.ά.).

• Τέλος, υπεύθυνη θεωρείται και η κεντρική εξουσία, η οποία  - αφού απλώς παρακολουθεί τη διαιώνιση και γιγάντωση του προβλήματος - καθιστά σήμερα τους ημιυπαίθριους στην ουσία σε μοχλό μικροκομματικών πιέσεων, αφού τους χειρίζεται με τη λογική των αυθαίρετων κατοικιών και την ένταξή τους στα σχέδια πόλης (νομιμοποίηση κατά το δοκούν). Η διαφορά ωστόσο στη περίπτωση αυτή είναι ότι αφ’ ενός οι τελευταίες ρυθμίσεις για τους ημιυπαίθριους χώρους αφορούν σε τακτοποίηση και κατ’ επέκταση σε ένα αμιγώς εισπρακτικό μέτρο (και σε καμία περίπτωση σε νομιμοποίηση), και αφ’ ετέρου οι ημιυπαίθριοι χώροι κινδυνεύουν να «ποινικοποιηθούν» στο σύνολό τους, παρασέρνοντας και τους νομίμως υφιστάμενους. Αποτελεί την τελευταία προσπάθεια για ολική απαγόρευση της δυνατότητας κατασκευής αυτού του υπέροχου μορφολογικού στοιχείου.

Εν κατακλείδει, η πιο απλή πρόταση θα ήταν να «θωρακιστούν» τα θεσμικά δεδομένα ως έχουν. Ή ακόμα, να περιγράφονται διαφορετικές ρυθμίσεις για ημιυπαίθριους χώρους στο ισόγειο και σε υπέργειους χώρους. Ταυτόχρονα όμως, οι εμπλεκόμενοι θα πρέπει να αποδείξουν ότι μπορούν να διασφαλίσουν την παρουσία της έννοιας των ημιυπαίθριων χώρων (και στην πράξη) και να διασφαλίσουν ένα άρτιο αστικό περιβάλλον. Είναι θέμα βούλησης και ευθειξίας. Πολιτικής, ηθικής, επιστημονικής και επαγγελματικής. Και βέβαια, το κράτος θα πρέπει να αναζητήσει αλλού τα χαμένα του έσοδα. Γιατί το να προσπαθήσει να αποκτήσει (για πρώτη φορά) ένα πλαίσιο οργάνωσης και ανάδειξης ενός αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού λεξιλογίου, μάλλον θυμίζει όνειρο θερινής νυχτός.

Απόστολος Κυριαζής,phd
Αρχιτέκτων μηχανικός Α.Π.Θ