Ήπια Ανάπλαση 1ου Προβλήτα Λιμένα Θεσσαλονίκης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ -  ΓΕΝΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Σκοπός της επέμβασης είναι η αποκατάσταση και η ανάδειξη των αρχιτεκτονικών μορφών και των ιστορικών υλικών στοιχείων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, η αντιμετώπιση των αιτίων φθοράς τους, η δημιουργία λειτουργικού, ζωντανού και βιώσιμου δημόσιου χώρου, προκειμένου να δοθεί η περιοχή για χρήση από το ευρύ κοινό, και, τέλος, η αποκατάσταση της μορφής, των αλλοιωμένων από μεταγενέστερες επεμβάσεις ιστορικών φάσεων των κτιρίων -τόσο τυπολογικά όσο και αισθητικά-, ώστε να ενταχθούν μορφολογικά και λειτουργικά στο ιστορικό σύνολο.

Η αρχιτεκτονική μελέτη αποκατάστασης στηρίχθηκε στα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα σε ιστορικά αρχεία, στο διασωθέν -σε προσωπικά αρχεία- φωτογραφικό υλικό και στην αναλυτική ιστορική τεκμηρίωση, που περιλαμβάνει πληροφορίες για τη μορφολογική, τυπολογική, υλικοτεχνική, αισθητική και ιστορική εξέλιξη της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου, αλλά και της πόλης εν γένει.

Ελάχιστα σήμερα είναι γνωστά για τη φυσική διαμόρφωση της περιοχής γύρω από τον 1ο προβλήτα του σημερινού λιμανιού, όπου προϋπήρχε μόνο μία σκάλα, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μαρτυρίες, καθώς και αφηρημένης απόδοσης γκραβούρες του 17ου αιώνα (1685-1687, οπότε χρονολογείται και το παλαιότερο τεκμήριο) επιτρέπουν απλά εικασίες για πιθανή ύπαρξη ενός οχυρωμένου σημείου έξω από τα τείχη, για την προστασία της αγοράς και του λιμανιού. Το 1876, το τμήμα του θαλάσσιου τείχους στο ύψος της σημερινής Βενιζέλου κατεδαφίστηκε, ελευθερώνοντας το σημείο, όπου στη συνέχεια κατασκευάστηκε ο 1ος προβλήτας. Το 1917, η παραλιακή ζώνη της πόλης αναδιαμορφώθηκε, προκειμένου να τοποθετηθεί σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεσε το λιμάνι με τον σιδηροδρομικό σταθμό. Τα ίχνη αυτών των σιδηροδρομικών ραγών, τα οποία ακόμα σώζονται εντός του λιμανιού, είναι τα μοναδικά που σήμερα σώζονται στην πόλη. Παράλληλα με τις πρώτες σιδηροδρομικές γραμμές, στον πρώτο και στον τρίτο προβλήτα, σώζεται και η  μεγαλύτερη στην πόλη έκταση παλαιού κυβολιθόστρωτου.

Αρχικά, ο 1ος προβλήτας φιλοξενούσε χρήσεις διοικητικού, κυρίως, χαρακτήρα, ενώ μετά και την παραχώρηση στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας, των ιστορικών κτιρίων-αποθηκών, σε πολιτιστικούς φορείς  και μουσεία της πόλης, μετατράπηκε σε ζώνη πολιτιστικών χρήσεων και αναψυχής, διατηρώντας  μνήμες και μαρτυρίες από παλαιότερες λειτουργίες και δραστηριότητες εντός ελάχιστων κτιρίων, στα οποία όμως δεν αποδόθηκαν νέες, μόνιμου χαρακτήρα χρήσεις (π.χ. παλαιό αντλιοστάσιο)

Ο 1ος προβλήτας χαρακτηρίζεται από σύνολο αξιόλογων διατηρητέων κτισμάτων, τα οποία είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα διαφορετικών εποχών και αρχιτεκτονικών ρυθμών, άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους, αλλά, κυρίως, με την ιστορία της πόλης. Είναι  αξιοσημείωτο ότι η περιοχή του 1ου προβλήτα, σε πλήρη αντίθεση με άλλα σημεία του αστικού ιστού, διατηρεί αναλλοίωτη την αρχική της φυσιογνωμία, με ελάχιστες παρεμβάσεις, όπως η ενσωμάτωση μεταμοντέρνων αρχιτεκτονικών στοιχείων στην αποθήκη που είχε -μέχρι το έργο της ανάπλασης- χρήση παιδικού σταθμού και η καθαίρεση των όμορων αυτής, τριών αποθηκών που προϋπήρχαν, μέχρι και τις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

Η σχέση της πόλης με το λιμάνι, είναι αναμφισβήτητα μια σχέση άρρηκτη, ιστορική και διαχρονική, σημαντική για την ανάπτυξή της κατά τη διάρκεια των αιώνων, όχι μόνο λόγω της μεγάλης άνθισης του εμπορίου, αλλά και λόγω της συνέχειας που χαρακτηρίζει τη λειτουργική και αντιληπτική μεταξύ τους σχέση, καθώς το ανατολικό τμήμα του λιμένα αποτελεί την απόληξη του ιστορικού κι εμπορικού της κέντρου, όπως αυτό διαμορφώθηκε τους τελευταίους δύο αιώνες, ενώ παράλληλα αποτελεί και το όριο της παραλιακής ζώνης. Ο 1ος προβλήτας, χαρακτηρίστηκε ιστορικός τόπος, με τα ΦΕΚ 7779/1994, 4589/1996 και 6405/2001, ενώ τα κτίρια των αποθηκών 1,Α,Β,Γ και Δ κηρύχθηκαν με τα ίδια διατάγματα διατηρητέα, με καθορισμό ειδικών όρων αλλά και περιορισμών δόμησης.

 

 

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ

Αρχές Σύνθεσης

- ήπιας μορφής σύγχρονες επεμβάσεις στον ιστορικό τόπο.
- δημιουργία δημόσιου χώρου, τον οποίο θα χαρακτηρίζει η λειτουργικότητα, αλλά και η διαλεκτική και διάφανη σχέση μεταξύ των νέων αρχιτεκτονικών στοιχείων και του ιστορικού χαρακτήρα του τόπου, μέσω λιτής σχεδιαστικής έκφρασης, ήπιας ένταξης σύγχρονων υλικών, δημιουργίας νέων κατασκευών αλλά και νέων τοποσήμων.
- ήπια εκτόνωση της αρχιτεκτονικής έκφρασης και της γλυπτικής διάθεσης του δημιουργού, με μικρής κλίμακας, διακριτικές κατασκευές από συμβατά με τον ιστορικό τόπο υλικά, όπως ήρεμες χρωματικά δαπεδοστρώσεις, νέα, λιτής μορφής, καθιστικά και φωτιστικά ανάδειξης και σήμανσης, με μοναδική εξαίρεση την κορύφωση των αρχιτεκτονικών χειρισμών, που γίνεται στην απόληξη της κεντρικής πορείας -σε σημείο που δεν διακόπτεται ούτε η συνέχεια του ιστορικού μετώπου, ούτε και η προοπτική του θαλάσσιου στοιχείου- με την τοποθέτηση του μεταλλικού αρχιτεκτονικού γλυπτού, με το οποίο σημαίνεται το όριο των νέων επεμβάσεων, δημιουργώντας παράλληλα  ένα νέο σημείο θέασης του ανοικτού ορίζοντα.
- λειτουργική και αντιληπτική σύνδεση του ιστορικού τόπου με την πόλη, με το θαλάσσιο κτιριακό μέτωπο και το υγρό στοιχείο.
- δημιουργία νέων και διακριτικά οριοθετημένων πορειών, οπτικών φυγών και σημείων αναψυχής και θέασης.

 

Φωτογραφία 1,2.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ   _ ΛΙΜΑΝΙ = ΠΥΛΗ - metaΦΟΡΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Η μελέτη ήπιας ανάπλασης και ανάδειξης του συνόλου της περιοχής του προβλήτα έγινε με στόχο να επανασυνδεθεί λειτουργικά και αντιληπτικά ο ιστορικός τόπος με την πόλη και να αναδειχτεί η αστικότητα του λιμανιού. Παράλληλος σκοπός, είναι η ανάκτηση της κορυφογραμμής του αρχικού κτιριακού μετώπου, στη νότια πλευρά του προβλήτα, που συνδιαλεγόταν με το παραλιακό μέτωπο της πόλης, όπως το όριζαν τα κτίρια του παλαιού αντλιοστασίου, των στρατιωτικών αποθηκών (φωτ. 3) και των όμορων αυτών, τριών αποθηκών που καθαιρέθηκαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Η λειτουργική "διείσδυση" και σύνδεση του αστικού ιστού της πόλης με τον λιμένα, επιτυγχάνεται μέσω ήπιας μορφής διαμορφώσεων, λιτών και ''αθόρυβων'' νέων επεμβάσεων και κατασκευών, που του δίνουν χαρακτηριστικά βιώσιμου δημόσιου χώρου, όπως με τη διαπλάτυνση των πεζοδρόμων, για απρόσκοπτη κίνηση των πεζών και των αναπήρων, με την απαγόρευση κίνησης οχημάτων και με τον τονισμό της κίνησης, με πυκνές φυτεύσεις, εγκατάσταση φωτισμού ανάδειξης κ.ο.κ.

 

Φωτογραφία 3.

 

Η είσοδος από την πόλη στον προβλήτα διατηρήθηκε ως είχε -σύμφωνα με την επιθυμία του φορέα-,  με μοναδικές παρεμβάσεις, τον εξωραϊσμό των όψεων των δύο φυλακίων εισόδου  και τη διεύρυνση της διόδου των πεζών, αριστερά και δεξιά της κύριας πύλης εισόδου (φωτ. 4). Παράλληλα, ανασχεδιάστηκε η πρόσβαση σε αυτήν και διευρύνθηκε το πεζοδρόμιο έξω από τον λιμένα, σε λειτουργική και αντιληπτική συνέχεια με την πρόσφατη διαμόρφωση της νέας παραλίας. Έτσι,  ομαλοποιήθηκε η πρόσβαση των πεζών και των ποδηλατών στον προβλήτα, ενώ ταυτόχρονα αναβαθμίστηκε αισθητικά η περιοχή, με κατάργηση του υφιστάμενου αδιαμόρφωτου χώρου στάθμευσης που αποτελούσε και αισθητικό εμπόδιο της οπτικής φυγής από την πλατεία Ελευθερίας προς τον προβλήτα. Η ανάκτηση του παραλιακού μετώπου αντιμετωπίστηκε με πρόταση τοποθέτησης, σε επάλληλη διάταξη, εμπορευματοκιβωτίων (containers) -κυρίαρχα στοιχεία για το λιμάνι- στα ίχνη των προϋφιστάμενων τριών αποθηκών, όπου και θα στεγαστεί μελλοντικά το νέο, λιμενικό μουσείο. Η ενιαία γυάλινη όψη που δημιουργεί η σύνθεση των δέκα συνολικά, ήτοι πέντε εν σειρά και δύο καθ' ύψος τοποθετημένων, εμπορευματοκιβωτίων θα λειτουργεί ως μεγάλων διαστάσεων διαδραστική οθόνη προβολών, κυρίως για την ανάδειξη των εκδηλώσεων του νέου μουσείου, αλλά και εν γένει του λιμανιού προς την πόλη.

 

Φωτογραφία 4.

 

Εντός του προβλήτα, δημιουργήθηκαν νέες διαδρομές για πεζούς και ειδικές διαμορφώσεις για την εξυπηρέτηση ατόμων με ειδικές ανάγκες, καθώς και ζώνες καθιστικών (φωτ. 5), ενώ διευκολύνθηκε και η ελεγχόμενη πρόσβαση στα ποδήλατα, προκειμένου να μην παρακωλύεται η ελεύθερη κίνηση των πεζών, με παράλληλη οργάνωση, σε περιφερειακά σημεία, των χώρων στάθμευσής τους. Η κεντρική πορεία του νέου πεζόδρομου, όπως και όλη η περιοχή επέμβασης, επαναδιαστρώθηκε με τους αρχικούς, αυθεντικούς κυβόλιθους, αφού αποκαταστάθηκε το υπόστρωμά τους και όλα τα υπόγεια δίκτυα υποδομής, καθώς από την περιοχή διέρχονται κύρια δίκτυα της πόλης.

 

Φωτογραφία 5.

 

Παράλληλα με τη νέα διάστρωση, διευθετήθηκαν τα όμβρια ύδατα, με επανασχεδιασμό των κλίσεων απορροής. Η γραμμικότητα της κεντρικής πορείας, που ορίστηκε από την πρώτη, παράλληλης διάταξης, χωροθέτηση των ιστορικών κτιρίων, ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο, με δυναμική διεύρυνση και αλλαγή της αρχικής χάραξης των εκατέρωθεν αυτής επιφανειών κίνησης. Από τα πεζοδρόμια που προϋπήρχαν, απομακρύνθηκαν όλες οι επιστρώσεις και οι μεταγενέστερης φάσης, φλύαρης αισθητικής, πλάκες· οι τελευταίες αντικαταστάθηκαν από χυτό δάπεδο με βότσαλο κεραμικής απόχρωσης (φωτ. 6), προκειμένου να δημιουργηθεί -νέο και εναρμονισμένο με το σκηνικό της τρίτης διάστασης της ανάπλασης- ενιαίο και ήρεμο χρωματικά με τα ιστορικά κτίρια σύνολο (των οποίων οι όψεις είναι κατασκευασμένες από εμφανείς πλίνθους). Η πορεία των πεζών τονίζεται με γραμμικής μορφής φύτευση δέντρων ελιάς (φωτ. 7), επιλογή συμβατή με το μεσογειακό κλίμα και τοπίο.

 

Φωτογραφία 6,7.

 

Εισερχόμενος ο πεζός στην καρδιά του ιστορικού τόπου, όπου τα ίδια τα ιστορικά κτίρια-αποθήκες ορίζουν τον κύριο άξονα διαδρομής, η πορεία, που συνεχίζει να διατηρεί την ίδια αυστηρή χάραξη, τονίζεται από ουδέτερης απόχρωσης υλικά επίστρωσης και αντιολισθητικής υφής μάρμαρο - ομοιογενούς αισθητικά χρώματος με αυτό του φυσικού κυβόλιθου-, το οποίο χαρακτηρίζει η ειδική ανάγλυφη επεξεργασία ανά λωρίδα κίνησης, για την εξυπηρέτηση των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Στην ίδια διεύθυνση, τοποθετήθηκε υπόγειο κανάλι απορροής υδάτων, για να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο των "lagoons" στην κυβολιθόστρωση, που σταθερά δυσκόλευε, τους χειμερινούς ειδικά μήνες, τη διέλευση των πεζών. Στις παρειές της κεντρικής πορείας, τοποθετήθηκαν σε εναλλαγή και σε γραμμική διάταξη, ελαιόδεντρα και καθιστικά, ενώ όλη η πορεία αναδεικνύεται από ειδικό φωτισμό. Αναλυτικότερα, τοποθετήθηκε φωτισμός πορείας για την οριοθέτηση των άκρων της (φωτ. 8) "wall washing" και θεατρικός φωτισμός για την ανάδειξη των κτιρίων και των δέντρων (φωτ. 9,10).

 

Φωτογραφία 8.


Φωτογραφία 9,10.

 

Το τέλος αυτής της πορείας σημαίνεται από εικαστικού χαρακτήρα αρχιτεκτονική κατασκευή-αστικό γλυπτό (φωτ. 11-13) που σχηματίζεται από δύο παράλληλα μεταξύ τους, ανισοϋψή, μεταλλικά πετάσματα. Τα πετάσματα αυτά συμβολικά ''διατρήθηκαν'' από αφαιρετικά σχηματισμένες μορφές πουλιών, που μετατρέπουν την έντονη ανάλογη εικόνα που χαρακτηρίζει τον ορίζοντα, στο τέλος της διαδρομής, σε εικαστική παρέμβαση, δίνοντας με αυτό τον τρόπο μια εικαστική πινελιά στο αδιάφορο και εγκαταλελειμμένο μέχρι σήμερα σημείο. Με τη σκηνογραφική κίνηση των πουλιών, η οποία ενισχύεται με τη συνεχή ροή των ειδικής πυκνότητας πολύχρωμων υγρών, ακόμα και τις βραδινές ώρες, διατηρείται και γίνεται έντονα βιωματική η δυναμική του τόπου, μέσα από την άμεση, ήρεμη και δυνατή σχέση επαφής με τη θάλασσα και τον ορίζοντα, τον θεατρικό φωτισμό των πετασμάτων και την κίνηση του υγρού στοιχείου. Τέλος, τα ίδια πετάσματα, οδηγούν σε βαθμιδωτή εξέδρα, η οποία ομαλά αποκλιμακώνεται, δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να τη χρησιμοποιούν ως σημείο χαλάρωσης και απόλαυσης του ανοικτού ορίζοντα της περιοχής, ενίοτε δε, και ως εξέδρα φιλοξενίας υπαίθριων εκδηλώσεων.

 

Φωτογραφία 11,12,13.

 

Η διαδρομή που ανοίγεται αμέσως μετά την είσοδο στον  προβλήτα και αριστερά αυτής, με οπτική φυγή προς την πόλη (φωτ. 2) διαστρώθηκε επίσης με τους αρχικούς κυβόλιθους και οδηγεί μέσα από όμοια, γραμμικής μορφής, δεντροστοιχία στο μεταγενέστερο του αρχικού προβλήτα, κρηπίδωμα. Το αρχικό τσιμεντένιο δάπεδο εξυγιάνθηκε και μετά τη διαμόρφωση των κλίσεων για την απορροή των θαλασσίων υδάτων, επενδύθηκε με "deck" από φυσικό ξύλο. Ειδικά φωτιστικά σώματα -με παράλληλη χρήση τους ως καθιστικών-, που τοποθετήθηκαν στα άκρα του, ορίζουν για λόγους ασφαλείας τα όριά του. Σε όλο το μήκος της παραλιακής ζώνης εναλλάσσονται καθιστικά από σκυρόδεμα με ξύλινη επένδυση και παρτέρια με δέντρα ελιάς, μετατρέποντας την αδιαμόρφωτη αρχικά περιοχή σε σημείο συγκέντρωσης κοινού και ιδανικής θέασης του εντυπωσιακότερου μετώπου της πόλης, αυτό του παραλιακού.

Σε ό,τι αφορά την περιοχή γύρω από το κτίριο, όπου μέχρι σήμερα στεγάζονταν υπηρεσίες του υπολιμεναρχείου, ανασχεδιάστηκε ο ασφαλτοστρωμένος αδιαμόρφωτος χώρος στάθμευσης και μετατράπηκε σε πλατεία αναψυχής, με δενδροφυτεύσεις και μεγάλης κλίμακας ιδιοκατασκευές καθιστικών-γλυπτών, που προσδίδουν με την πλαστικότητα της μορφής τους, γλυπτική διάθεση στο χώρο (φωτ. 1,14). Τα αυτοκίνητα, εκτός από τα οχήματα άμεσης ανάγκης, όπως ασθενοφόρα, πυροσβεστικά, κ.ο.κ., αποκλείστηκαν πλήρως από την περιοχή, προκειμένου αυτή να αποκτήσει χαρακτηριστικά, αμιγούς και απρόσκοπτης κίνησης, πεζόδρομου.

 

Φωτογραφία 14.

 

Η προσεκτική επιλογή των νέων υλικών που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάπλαση βοηθάει στη διατήρηση της αισθητικής ισορροπίας μεταξύ των νέων επεμβάσεων και του ιστορικού τόπου, αλλά και στην απομάκρυνση λογικών βερμπαλισμού και φιλόδοξης αρχιτεκτονικής γραφής· αποκλειστικός στόχος είναι η αποκατάσταση της ηρεμίας και της αυθεντικότητας του τοπίου και η ομαλή ένταξη των νέων χρήσεων, χωρίς να αλλοιωθεί η ιστορική ταυτότητα του τόπου. Έτσι, επιλέχθηκαν υλικά όπως ανοξείδωτο μέταλλο, βοτσαλωτό και χυτό δάπεδο, μάρμαρο και ξύλο, όλα σε ουδέτερες αποχρώσεις και με κύριο κριτήριο επιλογής την αισθητική συμβατότητα με την ιστορική εικόνα, την οπτική ηρεμία και την ευκρίνεια της σύγχρονης ταυτότητας της νέας επέμβασης.  Αντίστοιχα, οι προτεινόμενες για τα κτίρια επεμβάσεις είναι ήπιου χαρακτήρα, με στόχο τον σεβασμό όλων των ιστορικών τους φάσεων και παράλληλα την απομάκρυνση μεταγενέστερων προσθηκών, εμφανών ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων και λοιπών κατασκευών, που αλλοιώνουν τον χαρακτήρα και την κλίμακα της περιοχής.

Τέλος, στα όρια του προβλήτα, στο τέλος της διαδρομής και στην καλύτερη οπτική γωνία θέασης από το κέντρο της πόλης, στο ίδιο ακριβώς σημείο όπου κάποτε λειτουργούσε το σύστημα φορτοεκφόρτωσης του λιμένα, τοποθετήθηκε γερανός (φωτ. 15) -μοναδικής ιστορικής αξίας, αντικείμενο βιομηχανικής κληρονομιάς- που χρονολογείται από τις αρχές του 20ου αιώνα. Συμβολικά, παραπέμπει στην αρχική χρήση του προβλήτα, παίρνοντας τα χαρακτηριστικά τοποσήμου (landmark) -ειδικά τις βραδινές ώρες, λόγω του θεατρικού του φωτισμού- της περιοχής επέμβασης και του ίδιου του λιμένα.

 

Φωτογραφία 15.

 

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΡΓΟΥ
Έργο: "Ανάπλαση 1ου Προβλήτα Λιμένος Θεσσαλονίκης"
Εργοδότης: Οργανισμός Λιμένος Θεσσαλονίκης Α.Ε.
Θέση: Εντός Λιμένος Θεσσαλονίκης

Αρχιτεκτονική μελέτη ανάπλασης & αποκατάστασης ιστορικού τόπου και κτιρίων/ Μελέτη φωτισμού & Γενική επίβλεψη κατασκευής έργου: Κυριακή Ουδατζή, Αρχιτέκτων Μηχανικός,  ΑΠΘ Msc, "Ανάδειξη Μνημείων Πολιτισμού", K.U.L., Centre R. Lemaire, Belgium, Phd, "Ανάδειξη Μνημείων Πολιτισμού", Δ.Π.Θ.
Χρόνος μελέτης: Οκτώβρης - Δεκέμβρης 2010
Χρόνος κατασκευής Α΄ φάσης: Ιανουάριος 2011 - Ιούνιος 2011
Χρόνος κατασκευής Β΄ φάσης: Αύγουστος 2011  - Μάρτιος 2012