(124.11) ΓΥΑΡΟΣ: Τόπος και τοπίο μνήμης

Φοιτήτριες: Γλέζου Μυρσίνη, Καλαντζή Νεφέλη, Κουτσοβούλου Μυρτώ
Επιβλέποντες καθηγητές: Σταυρίδης Σταύρος, Καραδήμας Κώστας, Γυπαράκης Γιώργος
Σχολή: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Ημερομηνία παρουσίασης: Ιούλιος 2011

Αντικείμενο της διπλωματικής εργασίας ήταν η ανάδειξη του τόπου της Γυάρου και η  αποτύπωση του πώς αντιληφθήκαμε την ιστορική αυτή περίοδο της Ελλάδας σε σχέση με το πώς τη διδαχτήκαμε, πώς μας μεταφέρθηκε μέσω προσωπικών βιωμάτων.

Μετά την επίσκεψή μας στη Γυάρο, συνδυάζοντας τα όσα είχαμε ακούσει και διαβάσει με τις εικόνες  που αντικρύσαμε, διαπιστώσαμε ότι το νησί έχει έναν ιδιαίτερα υποβλητικό χαρακτήρα που διατηρεί την αίσθηση του παραλογισμού των όσων συνέβησαν εκεί. Μέσα από τη διαρκή σύγκριση του φυσικού με το τεχνητό περιβάλλον, παρατηρήσαμε ότι το φυσικό επανακαταλαμβάνει το χώρο με έναν τρόπο που προσδίδει μία διαφορετική ένταση στα εναπομείναντα ερείπια.

Η φθορά, η ερήμωση, η εγκατάλειψη, η αχρήστευση και η απουσία, συνθέτουν πια αυτό τον τόπο, αντικαθιστώντας την εικόνα του τότε με ίχνη όχι πάντα αντικειμενικά αναγνώσιμα μα φορτισμένα. Η εγκατάλειψη μας προβληματίζει ανάλογα με το πόσο κοντά είμαστε στο να σβηστούν πριν μας προβληματίσουν, τα ίχνη άλλης μιας σειράς απάνθρωπων ενεργειών.

Με άξονα το χρόνο, διαπιστώσαμε ότι οι τρείς πρώτοι όρμοι που χρησιμοποιήθηκαν για την απομόνωση των εξορισθέντων κυρίως κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, έχουν λίγα κτίσματα ενώ κυριαρχούν οι βάσεις των σκηνών στις πλαγιές των λόφων. Αντιθέτως, στον 4ο και 5ο όρμο την προσοχή μονοπωλεί το κτισμένο περιβάλλον, και κυρίως η γιγαντιαία κλίμακα της φυλακής. Καταλήξαμε έτσι στο διαχωρισμό μεταξύ φυσικού και τεχνητού εγκλεισμού, διαπίστωση που αποτέλεσε ένα από τα δομικά στοιχεία της πρότασής μας.

Εργαλεία που χρησιμοποιήσαμε και συγκροτούν τις αρχές σχεδιασμού είναι: κατακόρυφα στοιχεία, γραμμική πορεία, απόκρυψη-εμφάνιση θέας, όριο-αδιέξοδο, αλλαγή πορείας. Τα υλικά που χρησιμοποιούμε στο σύνολο της σύνθεσης είναι το ξύλο, η λαμαρίνα, το μπετόν, η πέτρα. Στόχος μας είναι να μην αλλοιωθεί η τοπογραφία του νησιού, μέσα από επεμβάσεις που σέβονται την ιστορία και το τοπίο, συνδιαλέγονται με αυτό και δείχνουν τη σημερινή τους ημερομηνία.

Συνθετικά, κινηθήκαμε προς τη χάραξη μίας πορείας που ξεδιπλώνεται από τον όρμο 0 προς τον 5ο όρμο, εναλάσσοντας τη συνολική και την επιμέρους αντίληψη του στρατοπέδου. Μέρος αυτής της πορείας αποτελεί ένα δίκτυο νέων διαδρομών, οι οποίες χαράσσονται εν μέρει πάνω σε υπάρχοντα ίχνη παλαιότερων πορειών και πάνω στους δύο λόφους που επιλέξαμε με βάση τις θεάσεις στους όρμους, τον άξονα του χρόνου και τα ιστορικά κριτήρια. Η εναλλαγή στον χειρισμό αυτών των διαδρομών σε επαφή ή μη με το φυσικό έδαφος σχετίζεται με την αίσθηση που θέλουμε να αποκτήσει ο επισκέπτης σε σχέση με το υπάρχον. Μέσα στους όρμους προβλέπουμε παύσεις- στάσεις με ταυτόχρονη ιστορική πληροφόρηση, ενώ στα σημεία που ο επισκέπτης πληροφορείται εκτός των όρμων, αυτό γίνεται μέσω μαρτυριών που υπάρχουν για τον τόπο.

Παράλληλα, επικεντρωθήκαμε σε 4 βασικές έννοιες (βασανισμός, δήλωση, αντίσταση, εγκλεισμός) που με το διαχρονικό τους χαρακτήρα στιγμάτισαν τα όσα συνέβησαν στη Γυάρο:

Σημείο - έννοια 1: Με σκοπό την ηθική και φυσική εξόντωσή τους, οι κρατούμενοι υποχρεούνταν να χτίζουν και να γκρεμίζουν βασανιζόμενοι καθημερινώς το κάθε σπίτι, το κάθε πολυβολείο για το καπρίτσιο του φύλακα, καθώς και να μεταφέρουν άσκοπα πέτρες και να τις πετάνε στη θάλασσα.

Ο επισκέπτης ακολουθεί μία διαδρομή στον άξονα της αγγαρείας της πέτρας, ορισμένη από κάθετα στοιχεία τοποθετημένα με απόσταση μεταξύ τους. Σωροί από πέτρες τοποθετημένες στην έντονη κλίση του λόφου τείνουν να ανατρέψουν αυτά τα στοιχεία γεγονός που πραγματοποιείται στην κορύφωση της διαδρομής. Ταυτόχρονα, στο σημείο αυτό, το βλέμμα στρέφεται προς σωρούς πέτρας, που έχουν απομείνει στο στρατόπεδο.

Σημείο - Έννοια 2: Ο μόνος τρόπος εξόδου από τη Γυάρο ήταν η υπογραφή δήλωσης που προϋπέθετε την αποκήρυξη των πολιτικών πεποιθήσεων. Ωστόσο, δε νοείται να πάρει κάποιος θέση και να χαρακτηρίσει την κίνηση της δήλωσης με οποιονδήποτε τρόπο.

Εδώ η διαδρομή που ακολουθεί ο επισκέπτης, αναπτύσσεται και πάλι στον άξονα του ρέματος, με μία αυστηρή γραμμική κίνηση που αποκολλάται από το έδαφος και για λίγο ίπταται πάνω από τη θάλασσα. Η κίνηση αυτή όμως -που μοιάζει να σπάει τον υπάρχοντα τοίχο που απαγόρευε τη φυγή προς τη θάλασσα- καταλήγει σε φυσικό και ηθικό αδιέξοδο.

Σημείο - Έννοια 3: Οι κρατούμενοι έβρισκαν τρόπους μέσα στην καθημερινότητά τους να αντιστέκονται στην στέρηση της ελευθερίας τους, τους βασανισμούς και την απομάκρυνσή τους από την κοινωνία, γεγονός που τους κράτησε δεμένους και δυνατούς.

Η αρχιτεκτονική απόδοση της έννοιας αυτής έγινε με τη χρήση του μοτίβου της σκηνής και της μεταφοράς του σε πέντε κάθετα στοιχεία που στρεφόμενα ορίζουν την κίνηση του επισκέπτη. Η χωροθέτησή τους έγινε με τέτοιο τρόπο, ώστε να φανεί η αντίταξή τους ενάντια σ' έναν ογκώδη στύλο, αντιμετώπιση που υποδηλώνει την ένταση μεταξύ των δύο πλευρών.

Σημείο - Έννοια 4: Τέλος,  η διαδρομή εισέρχεται στο κτίριο των φυλακών και έχει σαν άξονα τον κεντρικό υποβλητικό διάδρομο. Παράλληλα, δευτερεύουσες διαδρομές, κάθετες στη κεντρική, καθοδηγούν τον επισκέπτη σε συγκεκριμένους χώρους του κτιρίου όπου συνοψίζονται οι συμβολισμοί που χρησιμοποιήθηκαν για να συνθέσουν τις πρωταρχικές έννοιες της απομόνωσης και του εγκλεισμού που διέπουν όλη τη σύνθεση. Στον κεντρικό διάδρομο της φυλακής με οδηγό τα επαναλαμβανόμενα κάθετα στοιχεία, απομνημονεύονται όλα τα ονόματα των κρατουμένων που πέρασαν από τη Γυάρο. Το σύνολο της διαδρομής κορυφώνεται με την τελική έξοδο από τη φυλακή και τη φυγή - λύτρωση προς τη θάλασσα.

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.