(101) Μια Στέγη για το Φως.

Ομάδα μελέτης: Στυλιανός Αξιωτάκης, Ιωάννα Μπάστα
Επιβλέποντες καθηγητές: Ειρήνη Εφεσίου, Δημήτρης Παπαλεξόπουλος
Σχολή Αρχιτεκτόνων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Απρίλιος 2009

Τα πλαίσια της πρότασης

Φως! Ενέργεια και ύλη. Μάρτυρας της δημιουργίας και πεμπτουσία του σύμπα¬ντος που δημιουργήθηκε όταν το φως έψαχνε μια στέγη. Ο οξύμωρος χαρακτήρας του οδηγεί εύκολα σε αναγωγές αντιθετικών εννοιών: ενέργεια-ύλη, μέρα-νύχτα, χρόνος-άχρονο, πλήρες-κενό.

Το νυχτερινό σκηνικό κατακτά όλο και περισσότερο έδαφος στις σύγχρονες πόλεις, απαιτώντας πιο εξειδικευμένη προσέγγιση στη νυχτερινή τους ταυτότητα. Στην Ελλάδα, χώρα του φωτός, δεν υπάρχει κάποιος χώρος συνδεδεμένος με αυτό. Δεν υπάρχει μια στέγη για το φως. Η έλλειψη εκπαιδευτικών και ερευνητικών φορέων πάνω στο θέμα του φωτισμού, σε συνδυασμό με τις νέες ανάγκες του αστικού περιβάλλοντος, δημιουργούν ένα μεγάλο πρόβλημα.

Επιπλέον, το ανατολικό τεταρτοκύκλιο της πλατείας Κουμουνδούρου φέρει έντονα στοιχεία παρακμής, χαρακτηριστικό παράδειγμα αστικού χώρου που πάσχει από έλλειψη ταυτότητας. Η σημερινή χρήση του ως χώρος στάθμευσης συμβάλει στον κορεσμό της περιοχής, ενώ συχνά γίνεται κατάλυμα περιθωριακών δραστηριοτήτων.
Λαμβάνοντας υπόψη το διπλό πρόβλημα, τόσο της διαμόρφωσης μιας συγκεκριμένης ταυτότητας αστικού φωτισμού, όσο και της κατάστασης του οικοπέδου στην πλατεία Κουμουνδούρου, αλλά και του ευρύτερου αστικού συνόλου, προτείνουμε την δημιουργία ενός Ινστιτούτου Φωτισμού. Πρόκειται για ένα ίδρυμα το οποίο κατά βάση ασχολείται με την εκπόνηση επιστημονικής έρευνας πάνω στο φώς, το φωτισμό και τις φωτεινές πηγές και, κατά δεύτερον, ασχολείται με την εκπαίδευση και την ενημέρωση πάνω σε θέματα φωτισμού (σεμινάρια, εκθέσεις, συνέδρια, κλπ).
Όσο αφορά το οικόπεδο, η θέση του, η τεταρτοκυκλική γεωμετρία του και άλλες ιδιαιτερότητες, του προσδίδουν ξεχωριστό χαρακτήρα. Διχοτομείται από ένα μικρό κτίριο του 1920, ενώ κάτω από αυτό διέρχεται το αρχαίο τείχος των Αθηνών.

Κεντρική Ιδέα

Η φυσιογνωμία του οικοπέδου, ο χαρακτήρας του φωτός, αλλά και το μήνυμα που θέλουμε να δώσουμε, δηλαδή πως τα πάντα έχουν τουλάχιστον δύο όψεις, αποτελούν τη βάση της κεντρικής ιδέας. Το φώς, ηλεκτρομαγνητικό κύμα και σωματίδιο, ενέργεια και ύλη, κτιστό και άκτιστο, αποτελεί την αφετηρία μας.

Το λειτουργικό πρόγραμμα χωρίζεται στα δύο, ένα κτίριο εκπαίδευσης και ένα κτίριο ερευνών. Το υφιστάμενο κτίριο βοηθά στο διαχωρισμό του οικοπέδου στις επιμέρους κτιριακές ενότητες, μία με περισσότερο δημόσιο και μία με ιδιωτικό χαρακτήρα. Πέραν αυτού του διαχωρισμού, ο διπλός χαρακτήρας του φωτός μας δίνει και τον τρόπο επεξεργασίας των λειτουργικών ενοτήτων. Το φώς- το σκοτάδι, το κτιστό –το άκτιστο, το πλήρες και το κενό, αποτελούν τα βασικά εργαλεία με τα οποία δομείται η πρόταση.

 Έτσι, τα πρώτα (φως, κενό, άκτιστο), παράγουν ένα χώρο ελεύθερο, το χώρο του κτιρίου εκπαίδευσης, μέσα από τον οποίο μπορεί να γίνεται αντιληπτή η ταυτότητα του φωτός. Τα δεύτερα (σκοτάδι, πλήρες, κτιστό) είναι απαραίτητα για τη διεξαγωγή των πειραμάτων και θα μας βοηθήσουν να παράγουμε τον όγκο των εργαστηρίων, αφού σε ένα εργαστήριο φωτομετρίας είναι απαραίτητο απόλυτο σκοτάδι ώστε να μην προκύπτουν σφάλματα μετρήσεων.

Στο σκοτεινό αντικείμενο  των εργαστηριακών χώρων, αποδίδεται και μια ακόμα αναφορά, αυτή του μέλανος σώματος, δηλαδή του σημαντικότερου εργαλείου της φωτομετρίας. Πρόκειται για ένα θεωρητικό σώμα που, όπως η μαύρη τρύπα, απορροφά όλες τις ακτινοβολίες, ωστόσο, όταν θερμανθεί ακτινοβολεί. Η θερμοκρασία στην οποία χρειάζεται να βρίσκεται ένα μέλαν σώμα για να ακτινοβολήσει ορισμένο χρώμα φωτός λέγεται θερμοκρασία χρώματος. Η ανάλυση των εκπεμπόμενων χρωμάτων δημιουργεί ένα χρωματικό φάσμα, κάτι που παραπέμπει άμεσα στην ιδέα του πρίσματος, το οποίο αποτελεί εφαλτήριο για τη μορφολογική αντιμετώπιση των όγκων μας.

Έτσι λοιπόν, ενώ το πρίσμα μας δίνει τις μορφές, ο τόπος μας δίνει την κλίμακα. Οι διάφοροι μικρο-χώροι που δημιουργούμε υιοθετούν κλίμακα και μέγεθος ανάλογα του υφιστάμενου κτιρίου. Η πλατεία και το κέντρο του παρακείμενου αμφιθεάτρου μας δανείζουν άλλο ένα στοιχείο χωρικής οργάνωσης, το οποίο χρησιμοποιούμε για να φέρουμε τις ακτινωτές χαράξεις της σύνθεσής μας. Άλλωστε, και η λέξη ακτίνα έχει διπλή έννοια (ακτίνα φωτός, ακτίνα κύκλου).

Ο συμπαγής όγκος των εργαστηρίων μπορεί να γίνει οπτικά αντιληπτός, ωστόσο πως μπορεί να οπτικοποιήσει κάνεις έναν κενό χώρο; Η απάντηση είναι οριοθετώντας τον. Έχοντας το ένα όριο, δηλαδή το υφιστάμενο μικρό κτίριο, χρειαζόμαστε άλλο ένα επίπεδο που να οριοθετεί το χώρο κατά πλάτος και άλλο ένα επίπεδο που να τον οριοθετεί καθ’ ύψος. Έτσι προκύπτει η ιδέα για τη στέγαση των χώρων με κάποια στοιχεία-κορνίζες μορφής «Γ», που θα τα ονομάσουμε «στέγες». Μια στέγη για το σκοτάδι, μια στέγη για το φώς.

Όσο αφόρα τον ανοιχτό χώρο, κύριο στοιχείο της επεξεργασίας του αποτελεί μια κίνηση-ράμπα στο πίσω μέρος του, που βοηθά στην αντίληψη των δράσεων που εντάσσονται στο χώρο.

Η ανάδειξη του αστικού καμβά.

Πρωταρχικό στοιχείο της σύνθεσής μας είναι η διατήρηση του μικρού υφιστάμενου κτιρίου. Στο εσωτερικό διαμορφώνονται αίθουσες διδασκαλίας όπου εντάσσονται λειτουργίες σεμιναρίων. Η εισαγωγή της νέας χρήσης και η αλλαγή του πλαισίου τοποθέτησής του κτιρίου, είναι οι παράγοντες που προκαλούν τη λειτουργική και μορφολογική ένταξη του στη νέα εποχή και οδηγούν στην αναίρεσης της αρχικής μορφής και των βασικών συσχετισμών του. Θα ήταν λογική βέβαια η απορία γιατί επιλέγουμε να διατηρήσουμε ένα κτίριο ευτελούς σημασίας. Το κτίριο, η λίθινη μεσοτοιχία του καθώς και το κενό δίπλα του (ο πρώην χώρος στάθμευσης) έχει εγγραφεί στη μνήμη των αθηναίων ως αστικό κενό. Η επιλογή, λοιπόν, της διατήρησης τόσο του κτιρίου, όσο και της μεσοτοιχίας του σε κατάσταση εμφανή, γίνεται συνειδητά με σκοπό τη διατήρηση της φυσιογνωμίας του χώρου ως ανάμνηση αστικού κενού, σαν φάση της εξέλιξής του τόπου.

Κάτω από τον κενό χώρο που προτείνουμε διέρχεται το αρχαίο τείχος των Αθηνών. Η αναβίωση της ιστορικής μνήμης και η ενσωμάτωση στοιχείων του παρελθόντος στην καθημερινή ζωή της πόλης, αποκαθιστά και κάνει ευανάγνωστο τον αστικό καμβά πάνω στον οποίο έχει υφανθεί η ιστορική εξέλιξη της. Προτείνουμε λοιπόν την ανασκαφή του χώρου έως και το επίπεδο όπου βρίσκεται το τείχος και τη διαμόρφωση ενός υπογείου με γυάλινο δάπεδο, πάνω από το επίπεδο αυτό. Έτσι, τα διάφορα αυτά στοιχεία αποκτούν εκτός των άλλων και διδακτικό χαρακτήρα.

Το παραπάνω παλίμψηστο, σε σχέση με την πρότασή μας, λειτουργεί στις τρεις διαστάσεις της πόλης, εμπεριέχοντας παράλληλα και μια τέταρτη διάσταση, αυτή του χρόνου. Του χρόνου ο οποίος είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένος με την έννοια του φωτός. Το κενό λοιπόν, ως χώρος φωτός έρχεται να γίνει το συνεκτικό στοιχείο ανάμεσα στα θραύσματα του παρελθόντος, του παρόντος της πρότασής μας, και του μέλλοντος.

Η κατασκευή

Ο στόχος αποκάλυψης του ιστορικού καμβά δημιουργεί ένα πρόσθετο πρόβλημα στη στέγαση του ανοιχτού πολυχώρου.  Το ύψος των 20 μέτρων σε συνδυασμό με το μεγάλο πλάτος του κενού χώρου, αποτελεί μία κατασκευαστική πρόκληση. Καταφεύγουμε λοιπόν, στη λύση μίας μεταλλικής δικτυωματικής κατασκευής. Η κατασκευή του δικτυώματος έχει ως εξής : απλά δικτυώματα πλάτους  75εκ δημιουργούν ένα πλέγμα που σχηματίζει τις πλάκες και τα επίπεδα που περικλείουν τους χώρους . Τα επίπεδα αυτά στις συναρμογές τους δημιουργούν χωροδικτυώματα τριγωνικής μορφής, που στις ενώσεις τους σχηματίσουν πλαίσια. Τέλος ,τα πλαίσια αυτά στηρίζονται σε σύμμεικτα υποστυλώματα. Έτσι ,η όλη κατασκευή ανάγεται σε απλούστερες μορφές δοκών και υποστυλωμάτων. Στο κτίριο ερευνών η δικτυωματική κατασκευή παραμένει ίδια ,ωστόσο στηρίζεται στο μπετονένιο δομικό στοιχείο που του χώρου εργαστηρίων.  

Τα επίπεδα που σχηματίζουν  τα δικτυώματα καλύπτονται από δύο επιφάνειες, την εξωτερική και την εσωτερική. Η εσωτερική, σε όλη την έκταση της, είναι μία γυάλινη μεμβράνη. Στον όροφο, στην αίθουσα εκθέσεων, χρησιμοποιείται γυαλί SPD, που έχει τη δυνατότητα ρύθμισης της διαφάνειάς του ελέγχοντας τις εισερχόμενες ακτινοβολίες. Η εξωτερική επιφάνεια της δικτυωματικής κατασκευής είναι ανοιχτή και καλύπτεται με κατακόρυφες και οριζόντιες κινητές περσίδες αλουμινίου. Φυσικά, στις στέγες μόνο η περίμετρος των κατασκευών καλύπτεται εσωτερικά με υαλοστάσια και εξωτερικά με περσίδες. Οι υπόλοιπες επιφάνειες των στεγών καλύπτονται με συμβατικό τρόπο και φέρουν φωτοβολταϊκά στοιχεία, αφού η αξιοποίηση των μεγάλων επιφανειών των στεγών το επιβάλλει.

Σε συνδυασμό με τους αυτοματισμούς και τον ελεγχόμενο φυσικό και τεχνητό φωτισμό, μπορούμε έχουμε σημαντικότατα ενεργειακά οφέλη. Το εσωτερικό πλάτος των δικτυωματικών κατασκευών προσφέρεται για τη διέλευση των εγκαταστάσεων και των σωληνώσεων. Έτσι, προκύπτει μια παχιά μεταλλική επιδερμίδα που φέρει όλες τις βοηθητικές λειτουργίες και συνάμα πλάθει την ξεχωριστή φυσιογνωμία των κτιρίων, αφού γίνεται εμφανής όλη η κατασκευαστική λογική.

Φωτισμός

Φυσικά σε ένα ινστιτούτο φωτισμού θα ήταν αδύνατο να παραλείψουμε μια φωτιστική πρόταση. Η κεντρική ιδέα φωτισμού διαμορφώνεται από τις παραμέτρους που διαμορφώνουν και τη συνθετική κεντρική ιδέα (το πρίσμα, η διάθλαση του φωτός, το μέλαν σώμα και η θερμοκρασία χρώματος). Όπως έχει αναφέρθηκε, η θερμοκρασία χρώματος είναι η θερμοκρασία στην οποία ένα θερμαινόμενο μέλαν σώμα αποκτά το συγκεκριμένο χρωματικό τόνο.

Η λογική του φωτισμού, λοιπόν, βασίζεται πάνω στην εξής απλή σκέψη. Όσο χαμηλότερα βρισκόμαστε φωτίζουμε με χαμηλές θερμοκρασίες χρώματος ενώ όσο ψηλότερα βρισκόμαστε φωτίζουμε με θερμοκρασίες χρώματος σε υψηλότερα επίπεδα. Φυσικά, η φωτιστική αυτή αρχή θα εφαρμόζεται στις περιπτώσεις όπου δεν ακολουθείται κάποιος άλλος εφήμερος φωτιστικός προγραμματισμός.

Μια στέγη για το φώς

Μέσα από την προσπάθειά μας να δείξουμε πως τα πάντα στο σύμπαν έχουν τουλάχιστον δύο όψεις, το φώς στάθηκε το κατάλληλο εργαλείο. Ανάμεσα σε όλα τα πεπερασμένα και φθαρτά μέσα που διαθέτει ο άνθρωπος για να πλάσει τον κόσμο, διαθέτει το φώς, άυλο, απερίγραπτο και άφθαρτο. Το φως λοιπόν μας βοηθά να προσεγγίσουμε το αιώνιο και να νοιώσουμε πιο κοντά στην άυλη, άκτιστη πλευρά μας. Ας προσπαθήσουμε ως άνθρωποι να βάλουμε μέσα μας το φως και να το προστατέψουμε. Ας γίνουμε οι ίδιοι μια στέγη για το φως.

Ομάδα μελέτης: Στυλιανός Αξιωτάκης, Ιωάννα Μπάστα
Επιβλέποντες καθηγητές: Ειρήνη Εφεσίου, Δημήτρης Παπαλεξόπουλος
Σχολή Αρχιτεκτόνων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Απρίλιος 2009

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.