(101.14) Subterranea. Πάρκο Μνήμης στο κέντρο της Αθήνας

Φοιτήτρια : Ματίνα Γαλάτη
Επιβλέπων καθηγητής : Αλέξανδρος Βαζάκας
Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνείου Κρήτης
Ημερομηνία υποστήριξης : 25 Φεβρουαρίου 2014

Ως κατάλληλος χώρος για μια τέτοια επέμβαση επιλέχθηκε ο λόφος του Αρδηττού στο κέντρο της Αθήνας, στους πρόποδες του οποίου βρίσκεται το Παναθηναϊκό Στάδιο, ως ένας σχετικά άγνωστος χώρος πρασίνου στο κέντρο της πόλης με ιδιαίτερη συμβολική και ιστορική βαρύτητα. Από την έρευνα που προηγήθηκε, αποκαλύφθηκαν πλήθος στοιχείων που αποδεικνύουν την ύπαρξη ιστορικών τοπόσημων που άλλοτε χαρακτήριζαν έντονα την περιοχή του λόφου, τα οποία όμως σήμερα έχουν ξεχαστεί.

Με τον πρώτο περίπατο στο λόφο, ο περιηγητής αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για ένα εσωστρεφές περιβάλλον, καθώς η πυκνή, δασώδης βλάστηση και το έντονο ανάγλυφο έχουν ως αποτέλεσμα να χάνεται η αίσθηση του ευρύτερου τοπίου της πόλης, καθιστώντας το λόφο ένα ήσυχο, αποκομμένο μέρος, μια ετεροτοπία, που προσφέρεται για ηρεμία και περισυλλογή, ακριβώς στο επίκεντρο των ταχύτατων αστικών ρυθμών. Η μόνη επαφή που μπορεί να έχει ο επισκέπτης με την πόλη είναι οπτική, με θέες όπως ο λόφος της Ακρόπολης, το Ζάππειο, ο Λυκαβηττός, οι στήλες του Ολυμπίου Διός κ.ά.

Όπως βλέπουμε στο χάρτη που απεικονίζονται τα διάφορα ιστορικά τοπόσημα, ο σήμερα θαμμένος Ιλισός ποταμός σχημάτιζε νησίδα ακριβώς μπροστά από το Καλλιμάρμαρο στάδιο, απέναντι από το οποίο υπήρχε πέτρινο γεφύρι, το οποίο καταστράφηκε στα τέλη του 18ου αι. Άλλο ένα τοπόσημο που αποτελούσε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ίδιας περιοχής, ήταν οι καταρράκτες του Ιλισού που σχηματίζονταν από την κοίτη του ποταμού και σύμφωνα με διάφορα κείμενα αποτελούσαν τόπο συνάντησης των ντόπιων κατοίκων. Ένα άλλο σχετικά νέο στοιχείο που αποκάλυψαν οι εργασίες συντήρησης του Παναθηναϊκού σταδίου, είναι η ύπαρξη ενός αρχαίου νεκροταφείου στην περιοχή του λόφου. Παρόλο που σώζονται ελάχιστα στοιχεία, ανασκάφηκαν λείψανα 31 τάφων από διάφορα σημεία του λόφου που χρονολογούνται από τον 3ο - 4ο αι. Τέλος, ο Ηρώδης ο Αττικός μετά την αποπεράτωση του Παναθηναϊκού σταδίου, ανέγειρε στην κορυφή του λόφου ιωνικό ναό προς τιμήν της θεάς Τύχης και έστησε εκεί το χρυσελεφάντινο άγαλμα της. Δημιουργείται μια οπτική μη γραμμική αλληλουχία από οπτικά ερεθίσματα, όπως ο λόφος της Ακρόπολης, ο Εθνικός Κήπος, το Καλλιμάρμαρο Στάδιο, το Α' Κοιμητήριο Αθηνών που βρίσκεται από πίσω στην περιοχή του Μετς, στην οποία προστίθενται με την επέμβαση τα νέα ξεχασμένα τοπόσημα της νησίδας και των καταρρακτών του ποταμού Ιλισού, του κοιμητηρίου και του ναού - παρατηρητηρίου στην κορυφή του λόφου.

Επιχειρείται η αναβίωση των παραπάνω τοπόσημων με στόχο τη δημιουργία ενός πάρκου μνήμης [memorial park] που επιχειρεί να επεξεργαστεί και να ερμηνεύσει ζητήματα όπως ο θάνατος, η σχέση με τον τόπο και τη μνήμη, η πνευματικότητα, η θρησκευτικότητα κ.ά. Το κτιριολογικό πρόγραμμα μπορεί να μην είναι παρά η πρόφαση για τη μελέτη μιας αισθαντικής μορφικής σχέσης με τον τόπο και τη λήθη.

 

 

Κύρια αναφορά για το σχεδιασμό υπήρξε η σειρά αφηρημένων σχεδίων του αρχιτέκτονα  Rick Gooding, με τίτλο Subterranea| Excavating spaces from the depths of the mind. Πρόκειται για   μια  συλλογή  από λεπτομερή σχέδια,  καθένα  από  τα οποία αποτυπώνει έναν φανταστικό, υπόσκαφο κόσμο. Περίτεχνα τούνελ και μονοπάτια - λαβύρινθοι συντελούν σε έναν πυκνό, πολύπλοκο ιστό. Από τα σχέδια του Gooding προκύπτουν ξεκάθαροι χώροι, τους οποίους απέδωσα στα προσωπικά μου σκίτσα.

Από τα σχέδια του R.Gooding και την ανάλυση της περιοχής  που προηγήθηκε,  προέκυψε  η ιδέα του τείχους - ορίου με τον αστικό ιστό, το οποίο δημιουργεί έναν εσωστρεφή χώρο - κοιλότητα, αποδίδοντας με αυτόν τον τρόπο την ενδοσκοπική αίσθηση που χαρακτηρίζει το  λόφο. Το όριο ενισχύεται με την παρουσία του νερού, στοιχείο το οποίο όπως είδαμε και στην ερευνητική εργασία, ήταν πάντα παρόν στα έργα πνευματικής αρχιτεκτονικής. Ο λόφος ανοίγεται προς τα νοτιοανατολικά, προς τη συνοικία του Μετς, ενώ τα ανοίγματα στο τείχος απελευθερώνουν τη θέα προς τις στήλες του Ολυμπίου Διός, την Ακρόπολη, τον Εθνικό Κήπο και το λόφο του Λυκαβηττού.

Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργούνται χώροι με διαφορετικές ποιότητες δημοτικότητας, με την πιο δημόσια ζώνη να είναι η περιοχή της νησίδας του Ιλισού στην πλατεία του Καλλιμάρμαρου σταδίου που αποτελεί θύμηση του σήμερα βυθισμένου ποταμού. Στο αμέσως ψηλότερο επίπεδο, οι καταρράκτες του Ιλισού αποτυπώνουν μια πιο σύγχρονη ερμηνεία του άλλοτε χαρακτηριστικού τοπόσημου διαχέοντας το όριο του νερού στον αστικό ιστό. Στην ίδια ζώνη τοποθετούνται τα κενοτάφια, θύμηση του άλλοτε αρχαίου νεκροταφείου, όπου ο παρατηρητής προσανατολίζει το βλέμμα του προς την πόλη, ελεύθερα κινούμενος στον ανοιχτό χώρο. Ανηφορίζοντας προς την κορυφή του λόφου, συναντά την κοινόχρηστη πλατεία περισυλλογής. Όσο εντείνεται η αναζήτηση ανάμεσα στους ψηλούς λόφους, ανακαλύπτει πιο προσωπικούς, οικειοποιήσιμους χώρους. Στο πιο ψηλό σημείο, ο περιηγητής εισέρχεται σε έναν υπόσκαφο, εσωστρεφή χώρο μνήμης. Από εκεί, μπορεί να φτάσει μέχρι τη νέα κορυφή, το ψηλότερο επίπεδο του μονολιθικού όγκου, που αποτελεί υπενθύμιση του άλλοτε ναού στην κορυφή του λόφου και να παρατηρήσει όλη την πόλη. Αυτή η σταδιακή μετάβαση σε διαφορετικούς ποιοτικά χώρους οδηγεί σε μια κατακερματισμένη ανάγνωση του τοπίου, έχοντας ως αποτέλεσμα μια βιωματική μη γραμμική κίνηση που μεταβάλλεται συνεχώς ανάλογα με την αντίληψη και τις ανάγκες του περιηγητή.

 

 

Νησίδα Ιλισού
Στο επίπεδο της πόλης, συναντάμε τη νησίδα του Ιλισού που αποτελεί υπενθύμιση του σήμερα θαμμένου ποταμού. Με βάση την ερευνητική που προηγήθηκε, το νερό παρουσιάστηκε ως το όριο μεταξύ των δύο κόσμων, του υλικού και του πνευματικού. Στο νερό αντικατοπτρίζεται ο πάνω κόσμος και γίνεται κάτω κόσμος. Οι χαράξεις ακουμπάνε πάνω στις χαράξεις του ίδιου του ποταμού και ο σχεδιασμός σε τμήματα γίνεται για να δείξει ότι πρόκειται για μια θραυσματική υπενθύμιση του άλλοτε τοπίου. Αναφορές είναι τα σχέδια του Gooding και το σύστημα διαχείρισης του βρόχινου νερού στην πλατεία Potsdamer του Βερολίνου.  Σχεδιάζεται μια διαμόρφωση στο χώρο μπροστά από το λόφο που επεκτείνεται και στην πλατεία του Καλλιμάρμαρου σταδίου με ένα πλάτωμα με καθίσματα πάνω στο νερό, που θυμίζει την άλλοτε γέφυρα Ιλισού, που οδηγεί σε έναν αμφιθεατρικό χώρο στάσης κάτω από τους καταρράκτες. Η είσοδος από την πόλη στο πάρκο γίνεται με δύο τρόπους: μέσω της πλαϊνής σκάλας του Καλλιμάρμαρου, που δεν χρησιμοποιείται σήμερα και τώρα αναδεικνύεται. Η δεύτερη είσοδος γίνεται μέσω του τείχους που τώρα ανοίγει για να δημιουργήσει την είσοδο, μια ανάβαση που οδηγεί στην ζώνη των κενοταφίων. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι οπλισμένο σκυρόδεμα για τα δομικά στοιχεία και τα καθίσματα, διαπερατό σκυρόδεμα για τα δάπεδα και λαμαρίνα για τις βαθμίδες του νερού.

 

 

Κοιμητήριο
Το τείχος που ορθώνεται αποδίδει μια διαχωρισμένη χωρική ανάγνωση προς την πόλη, υποδηλώνοντας την εξέλιξη μιας   άλλης    κατάστασης     εντός    των    τειχών.  Η αίσθηση αυτή τονίζεται με τις λεκάνες νερού εσωτερικά του τείχους που ενισχύουν το όριο. Οι λεκάνες νερού που εμφανίζονται στη σύνθεση, αφενός λαμβάνουν το νερό της βροχής εμποδίζοντας το να τρέξει προς το εσωτερικό των χώρων και αφετέρου συμβολίζουν το διαχωρισμό του πάρκου από την  υπόλοιπη πόλη. Εσωτερικά,   δημιουργούνται ανοίγματα   που   στρέφουν  το   βλέμμα  του   παρατηρητή   προς   επιλεγμένες  θέες,   όπως   ο   λόφος   της Ακρόπολης,   η     συνοικία     του     Μετς,   ο   Λυκαβηττός.   Ο «κατοικημένος»   από  μνήμες   τοίχος,   με  τις εσοχές για  την τοποθέτηση  προσωπικών   ενθυμίων,   εκφράζει   ότι   τέτοιοι χώροι   αποτελούν  τόπους  περισυλλογής και αναμνήσεων. Σχετικές αναφορές είναι τα σχέδια του Gooding, το κοιμητήριο San Cataldo του Aldo Rossi και το κοιμητήριο Igualada του Enric Miralles, στα οποία παρουσιάζεται ο «κατοικημένος» τείχος με άλλες χρήσεις. Η  συνεχής επανάληψη της όμοιας μονάδας του κενοταφίου με τον  προσωπικό  χώρο  φύτευσης, δημιουργούν την αίσθηση ενός συνόλου. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι μαύρη λαμαρίνα και πατημένο χώμα για τις κινήσεις, οπλισμένο σκυρόδεμα για τα δομικά στοιχεία και πλάκες διαπερατού σκυροδέματος για τη διαμόρφωση των υπαίθριων χώρων.

 

 

Πλατεία
Μια σκάλα διευκολύνει την ανάβαση στον υπερυψωμένο σε σχέση με το λόφο κήπο της περισυλλογής, όπου το μάτι μπορεί να περιπλανηθεί στην ανοικτή  θέα. Το περίκλειστο σχήμα της πλατείας δημιουργεί μια αίσθηση ολότητας. Αναφορές αποτελούν η ψηλή σκάλα του κοιμητηρίου Woodland στη Στοκχόλμη και το κοιμητήριο Igualada και ο τάφος του Scarpa στο κοιμητήριο Brion που αποπνέουν μια ήσυχη ατμόσφαιρα. Τα μαλακά υλικά (ξύλο, πατημένο χώμα, φύτευση) συνδιαμορφώνουν έναν οικειοποιήσιμο, προσωπικό χώρο αλλά και έναν  τόπο συνάντησης.

 

 

Χώρος μνήμης
Πρόκειται για έναν χώρο μνήμης και προσευχής χωρίς θρησκευτική ταυτότητα. Ο επισκέπτης συναντά την ανακλαστική επιφάνεια των ήρεμων, στάσιμων νερών που τον καλούν σε περισυλλογή. Αναφορά είναι η εκκλησία στο νερό του Tadao Ando, όπου ένας μεγάλος σταυρός αντικατοπτρίζεται στην επιφάνεια του νερού. Ο περιπατητής εισέρχεται στο  χώρο  μέσω  μιας  κατάβασης με ράμπες που τον οδηγούν  σε μια υπόσκαφη πλατεία. Το μονοπάτι του νερού που εκκινεί από τις κρήνες  που  συλλέγουν  τα βρόχινα   ύδατα  καταλήγει  σε  έναν  υπόσκαφο χώρο κάτω  από  την  επιφάνεια  του νερού.  Στην οροφή, το φως που εισβάλλει από τα κενά δημιουργεί μια ατμόσφαιρα ανάτασης. Τον ίδιο διάλογο φωτός - σκιάς συναντάμε και στον τριγωνικό σε κάτοψη χώρο προσευχής, όπου μια σχισμή φωτός μπορούμε να πούμε ότι παρομοιάζει μια ανώτερη δύναμη. Όσον αφορά στα υλικά, η μαύρη λαμαρίνα χρησιμοποιείται για την επένδυση των υπόσκαφων τειχίων για να εκφράσει μια διαφορετική χωρική κατάσταση.

 

 

Παρατηρητήριο
Τέλος, η μονολιθική μορφή του παρατηρητηρίου επικοινωνεί με τα υπόλοιπα τοπόσημα των κορυφών των τριγύρω λόφων (λόφος της Ακρόπολης, Φιλοπάππου, Λυκαβηττός) που είναι όλα ψηλές κατασκευές. Εσωτερικά, μια σπειροειδής κλίμακα ανεβάζει τον επισκέπτη στο επίπεδο του παρατηρητηρίου, όπου έχει  ελεύθερη θέαση όλης της πόλης πέρα από το λόφο. Το άνοιγμα στην οροφή καθοδηγεί το βλέμμα του προς τον  ουρανό, συμβάλλοντας στην ανάταση του. Αναφορά είναι ο ναός Bruder Klaus του Zumthor. Όσον αφορά στα υλικά, το οπλισμένο σκυρόδεμα, ως συμπαγές υλικό, απορροφάει το φως τονίζοντας το δίπολο φωτός - σκιάς. Η πεπαλαιωμένη λαμαρίνα από την οποία είναι κατασκευασμένη η κλίμακα, αναφέρεται στο πεπερασμένο και τη φθορά.

 

 

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.