114.14 Ίχνη μνήμης στο τοπίο. Άγιος Σωζόμενος

Φοιτήτρια: Τσιουτή Άντρη
Επιβλέποντες: Γυφτόπουλος Σταύρος, Κλαμπατσέα Ειρήνη, Μωραΐτης Κώστας
Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Ημερομηνία παρουσίασης: 29 Ιουλίου 2014

Αφετηρία της διπλωματικής αποτέλεσε η ερευνητική εργασία με θέμα: «Οικισμοί του χθες, στην Κύπρο του σήμερα», κατά την οποία καταγράφηκαν 70 περίπου εγκαταλελειμμένοι οικισμοί στις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου και τη νεκρή ζώνη. Οι οικισμοί ακολούθως κατηγοριοποιήθηκαν με βάση τα χαρακτηριστικά τους και τις συνθήκες εγκατάλειψής τους και αναζητήθηκαν σύγχρονοι τρόποι αναβίωσής τους. Η βασικότερη αιτία εγκατάλειψης στην Κύπρο δεν είναι άλλη από τις δικοινοτικές ταραχές και την τουρκική εισβολή στο διάστημα 1964-74. Ο Άγιος Σωζόμενος, που μέχρι το 1964  κατοικούνταν από 172 Τουρκοκύπριους και 25 Ελληνοκύπριους, αποτελεί παράδειγμα τέτοιου οικισμού, καθώς οι κάτοικοί του αναγκάστηκαν να τον εγκαταλείψουν μετά από μάχη που ξέσπασε σ' αυτόν. Οι τρεις βασικοί λόγοι που συνιστούν την ιδιομορφία του και δημιουργούν προοπτικές για την αναβίωσή του είναι η ιστορική του αξία και τα μνημεία που διασώζονται στον πυρήνα του, το φυσικό περιβάλλον και η ευνοϊκή γεωγραφική του θέση στην αστική ενδοχώρα.

 

 

Ο οικισμός βρίσκεται στην επαρχία Λευκωσίας, 25 χιλιόμετρα νότια του κέντρου πόλης. Γειτνιάζει με τρεις κοινότητες, ενώ στα ανατολικά παρεμβάλλεται η νεκρή ζώνη. Η ευρύτερη περιφέρειά του οικισμού αποτελούσε ανέκαθεν αγροτικό τοπίο, λόγω της παρουσίας των ποταμών Γυαλιά, Αλυκού και Αλμυρού που ευνόησαν τη γεωργική δραστηριότητα. Συγχρόνως, πληθώρα μνημείων από διαφορετικές ιστορικές περιόδους απαντώνται σ' αυτήν, που καθιστούν τον Άγιο Σωζόμενο συνέχεια μιας ευρύτερης πολιτιστικής διαδρομής.

 

Η ιστορία του οικισμού ανάγεται στην εποχή του Πλειστοκαίνου, (δύο εκατομμύρια χρόνια πριν), όπως δείχνουν τα απολιθώματα και οι γεωλογικοί σχηματισμοί που τον περιβάλλουν. Τα μνημεία και κατάλοιπα που σώζονται στον οικιστικό πυρήνα -αρχαία, βυζαντινά, μεσαιωνικά, οθωμανικά- αποδεικνύουν τη συνύπαρξη διαφορετικών ιστορικών στρωμάτων, ενώ τα τελευταία 150 χρόνια πραγματοποιούνται μελέτες και αρχαιολογικές ανασκαφές που φέρνουν στο φως σημαντικά τεκμήρια της Εποχής του Χαλκού. Ο ημιτελής λατινικός ναός του Αγίου Μάμαντος, κτίσμα 15^ου αιώνα, ο βυζαντινός ναός (12^ου αι.), η τοιχογραφημένη σπηλιά-ασκητήριο του Άγιου Σωζόμενου (8^ου αι.), ο μεσαιωνικός αλευρόμυλος, το τουρκοκυπριακό σχολείο ή «Μεκτέπι» (16^ου αι.), κάποιες οθωμανικές ταφόπλακες και τα ερείπια των κατοικιών του οικισμού (19^ου αιώνα) είναι μέχρι σήμερα διακριτά στο ιστορικά φορτισμένο τοπίο.

Τη μοναδικότητα του τοπίου συμπληρώνει το φυσικό περιβάλλον, που καθορίζεται από το συνδυασμό των ασβεστολιθικών πρανών με την κοίτη του ποταμού και την εύφορη κοιλάδα που εκτείνεται εκατέρωθεν. Η ποικιλία οικοτόπων και η βιοποικιλότητα της περιοχής συστήνουν την οικολογική της ποιότητα και σημασία, ενώ η κοίτη και τα πρανή προστατεύονται από το Δίκτυο Natura 2000.

Μετά από 50 χρόνια απουσίας της ανθρώπινης δραστηριότητας, ο Άγιος Σωζόμενος βρίσκεται σήμερα σε κατάσταση ερήμωσης και αποσύνθεσης. Οι πλινθόκτιστες κατοικίες του βρίσκονται ήδη σε αρκετά κακη κατάσταση ενώ πολλές έχουν εξαφανιστεί εντελώς, εξαιτίας της έκθεσης του πλίνθου στην υγρασία και τις καιρικές συνθήκες. Όσο αφορά στα μνημεία, σε καλή κατάσταση σώζονται μόνο τα χριστιανικά, που συντηρούνται από κατοίκους της περιοχής. Τα οθωμανικά νεκροταφεία με το τζαμί καθώς και το ελληνοκυπριακό σχολείο έχουν εξαφανιστεί σχεδόν ολοσχερώς, ενώ το τουρκοκυπριακό σχολείο και ο μεσαιωνικός αλευρόμυλος βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση. Έτσι το δομημένο περιβάλλον του οικισμού δίνει τη θέση του στο φυσικό, το οποίο κυριαρχεί.

 

Το πλέον «απολιθωμένο» τοπίο, υποδέχεται σήμερα αυθαίρετες δραστηριότητες που κάθε άλλο παρά αναδεικνύουν την ταυτότητα του τόπου, ενώ οι μνήμες από το πρόσφατο παρελθόν του καταστρέφονται, με τον ίδιο τρόπο που εξαλείφονται τα ερείπια των κατοικιών του. Από τις διάφορες συναντήσεις με πρώην κατοίκους και κατοίκους της περιοχής, προέκυψαν ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή στον οικισμό πριν την εγκατάλειψη, αλλά και μια έκφραση νοσταλγίας και απογοήτευσης για την καταστροφή της μνήμης, ως αποτέλεσμα της μακρόχρονης εγκατάλειψης και της καταστροφής των τοποσήμων του οικισμού, αλλά και λόγω της άγνοιας και αδιαφορίας των νεότερων γενεών.

Ως συνάρτηση των πιο πάνω, η πρόταση στρέφεται σε παρεμβάσεις που θα ανασύρουν τη μνήμη του ξεχωριστού αυτού τόπου και θα προβάλουν την ιστορική του διαστρωμάτωση, χωρίς να διαταράξουν την κυριαρχία του φυσικού τοπίου. Έτσι ορίζονται ως κόμβοι τα σημεία όπου σώζονται μνημεία αλλά και τα σημεία που αποτελούσαν τοπόσημα για τον οικισμό και έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Στους κόμβους αυτούς προτείνονται ήπιες τοπιακές παρεμβάσεις με σκηνογραφικό και εικαστικό χαρακτήρα, που συνδιαλέγονται με τα ερείπια και το φυσικό τοπίο και στους οποίους ο επισκέπτης μπορεί να αντιληφθεί και να ενημερωθεί για την ταυτότητα του οικισμού. Τα ερείπια αναγνωρίζονται ως αναπόσπαστο μέρος του τοπίου και η καταστροφή τους ως μέρος της ιστορίας.

 

Η σύνδεση των κόμβων υλοποιείται με τη χάραξη μιας βασικής διαδρομής για πεζούς και ποδηλάτες που συμπληρώνεται από δευτερεύουσες πορείες. Τα σημεία ενδιαφέροντος εμπλουτίζονται με αντικείμενα και μνήμες από τη ζωή στον οικισμό, δημιουργώντας μια πολιτιστική περιήγηση. Αναγνωρίζοντας ότι η ιστορία δεν είναι στατική αλλά βρίσκεται συνεχώς σε εξέλιξη, τοποθετείται μια μονάδα υποστήριξης αρχαιολόγων/ ερευνητών οι οποίοι θα δώσουν συνέχεια στην ανάσυρση της μνήμης, και οι οποίοι θα εκθέτουν τα ευρήματα των ανασκαφών και θα ενημερώνουν σε τακτική βάση για την εξέλιξη των ερευνών τους. Έτσι η περιοχή μελέτης θα αποτελέσει ένα «ζωντανό εργαστήρι» που θα διατηρεί ενεργή την ταυτότητα του τόπου εμπλέκοντας και ευαισθητοποιώντας την τοπική κοινωνία, μαθητές, καλλιτέχνες, ερευνητές, παιδιά ή απλούς επισκέπτες. Η διαδρομή λαμβάνει ακόμη χαρακτήρα περιβαλλοντικής περιήγησης και ανάδειξης του φυσικού κάλλους, καθώς αρχίζει από την κοίτη του ποταμού και καταλήγει στα ασβεστολιθικά πρανή. Το φυσικό στοιχείο ενισχύεται από τη φύτευση με τοπικά είδη, η οποία αποσκοπεί στη βελτίωση του μικροκλίματος και τη δημιουργία μιας ευχάριστης περιήγησης. Η παρέμβαση συμπληρώνεται από μικρές κτιριακές μονάδες σε σημεία όπου παρίσταται ανάγκη.

 

 

Κ1. Υπαίθρια διαμόρφωση στον μεσαιωνικό αλευρόμυλο

 

Ο μεσαιωνικός αλευρόμυλος αναδεικνύεται με τα κεκλιμένα τοιχία από οξειδωμένο χάλυβα και την ομαλή κλίση του εδάφους προς τα κάτω, που επιτρέπουν στον επισκέπτη να πλησιάσει και να παρατηρήσει το μνημείο, αφού πρώτα περάσει από το περίπτερο ενημέρωσης.

Κ2. Γέφυρα εισόδου εγκάρσια στην κοίτη και σημείο ενημέρωσης

 

Κ3. Υπαίθρια έκθεση στα ερείπια του οικισμού που συμπληρώνεται από δύο εκθεσιακά περίπτερα

 

 

Με κάναβο τις αρχικές κατόψεις των κατοικιών, χαράζεται μια υπαίθρια διαδρομή από ξύλινα deck ανάμεσα στα ερείπια, χωρίς παρεμβάσεις σ' αυτά. Επιλεκτικά τοποθετούνται τοιχία από οξειδωμένο χάλυβα σε σημεία όπου ο πλίνθινος τοίχος έχει καταρρεύσει εντελώς, ενώ σε σημεία όπου ο τοίχος είναι ημι-κατεστραμμένος περιγράφεται από πλαίσια, επίσης από οξειδωμένο χάλυβα. Οι φράκτες ανασυστήνονται με το στοιχείο των κάθετων ράβδων στις οποίες αναρριχώνται βουκαμβίλιες, καθώς και με τοίχους που συντίθενται από σπόλια κατοικιών, δημιουργώντας μια αίσθηση αυλής. Το αποτύπωμα των κατοικιών πλακοστρώνεται με σταθεροποιημένο κεραμεικό δάπεδο, ενώ ως εκθέματα χρησιμοποιούνται καθημερινά αντικείμενα και φράσεις από μνήμες των κατοίκων. Η έκθεση συμπληρώνεται από τα δύο εκθεσιακά περίπτερα, στα οποία προβάλλεται σχετικό οπτικοακουστικό υλικό.

Κ4. Διαμόρφωση πλατείας ναών, εκθετήριο αρχαιολογικών ευρημάτων και χώρος διαλέξεων με αναψυκτήριο

 

Κ5. Υπαίθρια διαμόρφωση στη θέση του οθωμανικού νεκροταφείου τζαμιού

 

Κ6. Καλλιτεχνική δραστηριότητα για παιδιά στο τουρκοκυπριακό σχολείο

 

Κ7. Υπαίθρια διαμόρφωση στη θέση του οθωμανικού νεκροταφείου

 

Κ8. Περίπτερο γεωλογικής ενημέρωσης στη θέση του ελληνοκυπριακού σχολείου

 

Κ9. Διαμόρφωση στη σπηλιά - ασκητήριο

 

Κ10. Μονάδα υποστήριξης ερευνητών: εργαστήρια και ξενώνες

 

 

Όλες οι κτιριακές μονάδες είναι μεταλλικές και στηρίζονται σε μεταλλική βάση, γεγονός που καθιστά δυνατή την αποσυναρμολόγησή τους. Η πλήρωση γίνεται με προκατασκευασμένα πανέλα και στην οροφή αναρριχώνται βουκαμβίλιες, συμβάλλοντας στη βελτίωση του μικροκλίματος.

Στο σύνολό της η πρόταση επιχειρεί να αναπτύξει ένα διάλογο σύγχρονων υλικών -όπως ο οξειδωμένος χάλυβας, οι ξύλινες τεγίδες, το γυμνό μπετόν, το σταθεροποιημένο κεραμεικό δάπεδο- με τα σπόλια του οικισμού: τον πλίνθο, την πέτρα, τα σκουριασμένα αντικείμενα, τα κεραμεικά θραύσματα, και να καταστήσει κι αυτά μέρος της σύνθεσης. Οι παρεμβάσεις λειτουργούν κι αυτές με τη σειρά τους σαν «σπόλια» που συντίθενται για να αποκαταστήσουν και να ενεργοποιήσουν την ιστορική μνήμη, σαν μια μορφή land art, που δίνουν στην περιήγηση ένα βιωματικό χαρακτήρα και καθιστούν τον επισκέπτη συμμέτοχο στη διαδικασία.

Η διαδρομή τελικά, λειτουργεί ως μια «αφήγηση» στο πολιτιστικά φορτισμένο τοπίο του Άγιου Σωζόμενου, μέσω ήπιων παρεμβάσεων που συνδιαλέγονται με τα φυσικά του στοιχεία.

 

 

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.