180.14 Αγροτικός πολιτισμός στη γη των πομάκων

Φοιτήτρια : Σταμούλη Μαριάντα
Επιβλέπουσα καθηγητρια : Λιάπη Κατερίνα
Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Ημερομηνία: 27 Ιουνίου 2014

Με αφορμή την ερευνητική μου εργασία, στην οποία μελετήσα το σχεδιασμό σε περιοχές που βιώνουν έντονη ανθρωπιστική κρίση, οδηγήθηκα σχεδόν αυτόματα σε μα διπλωματική η οποία θα επικεντρωνόταν στο σχεδασμό μιας παρέμβασης σε εναν ταλαιπωρημένο τόπο τόσο  πολιτικά όσο κοινωνικά και οικονομικά. Αναζητώντας περιοχές της Ελλάδας που βιώνουν ενα προβληματικό παρόν κατέληξα στη Βόρεια Ελλάδα, και πιο συγκεκριμένα στο νομό Ξάνθης, που σήμερα πλήττεται οικονομικά περισσότερο απο οποιαδήποτε άλλη Ελλαδική περιοχή. Μελετώντας την ιστορία αυτού του τόπου, ανακάλυψα κρυμμένα χωριά και τόπους ενω ήρθα αντιμέτωπη με το κεφάλαιο Πομακοχώρια.

Πομάκοι (στα βουλγαρικά  Πομάτσι και στα Τουρκικα Πομακλάρ) ονομάζεται   μια  μουσουλμανική πληθυσμιακή ομάδα που μιλάει μία διάλεκτο της βουλγαρικής και συγκεκριμένα την Πομακική γλώσσα. Πομακοχώρια ονομάζονται τα χωριά στον ορεινό όγκο της Ροδόπης με Πομακικό πληθυσμό. Στον ελλαδικό χώρο Πομακοχώρια συναντάμε στους νομούς Ξάνθης, Ροδόπης και Έβρου. Ο ορεινός χαρακτήρας της περιοχής, τα προβλήματα της μειονοτικής εκπαίδευσης αλλά και ο εγκλεισμός της περιοχής εντός της επιτηρούμενης ζώνης μέχρι και το 1996, οδήγησε στην σταδιακή απομόνωση των χωριών. Ο διαρκής έλεγχος απο τον στρατό και η μακροχρόνια συνοριακή απόμονωση δημιούργησε το αίσθημα στους ντόπιους  ότι διώκονται και "τιμωρούνται" για το γεγονός ότι ανήκουν σε μειονοτική ομάδα. Σήμερα, οι Πομάκοι της Ξάνθης χωρις να εχουν ενημερωθεί για τις δυνατότητες του τόπου τους και τα οφέλη νέων έεσων ενασχόλησης, επιμ'ενουν τις προσπάθειες τους στην καλλιέργεια καπνού, κάτι που επιφέρει όλο και λιγότερο κέρδη.

"Σήμερα, όμως, που οι πινακίδες που όριζαν τη επιτηρούμενη ζώνη έχουν ξεθωριάσει & τα φυλάκια έχουνε γίνει στάσεις λεωφορείων κάποιοι πρέπει ν΄ ασχοληθούν με αυτά τα χωριά. Δεν ζητούν πολλά. Έναν αναμεταδότη για τα ελληνικά κανάλια..Μια οργανωμένη χωματερή..Λίγα χιλιόμετρα άσφαλτο..Ένα ελληνικό σχολείο..Κι ένα σχέδιο, για το τι θα βάζουν στα χωράφια τους..Πράγματα που τους χρωστάμε, δηλαδή. Από τα χρόνια που τους  φοβόμασταν.."

Μέσα απο προσωπικές συνομιλίες με κατοίκους της περιοχής και ύστερα απο μελέτη των χωριών , κατέληξα στο συμπέρασμα πως αυτα τα χωρια πρέπει να αναβιωθούν μεσα απο τα οφέλη του τόπου τους και χωρίς έντονες αναπτυξιακές παρεμβάσεις. Έτσι, προτείνεται ο σχεδιασμός ενος κέντρου εκπαίδευσης αγροτών με μουσειακό/εκθεσιακό χαρακτήρα. Στόχος είναι η αναβίωση της περιοχής και της ιστορίας της, μέσα απο την ενημέρωση των ανθρώπων της για την αξιοποιήση της γης τους.

Ο ΤΟΠΟΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ: ΠΟΜΑΚΟΧΩΡΙΑ ΞΑΝΘΗΣ
Στο νομό Ξάνθης τα τρια μεγαλύτερα πομακοχώρια είναι πρώτα ο Εχίνος με πληθυσμό 2300 κατοίκους, στη συνέχεια ο Κένταυρος με 1900 κατοίκους και τέλος η Μύκη με 1000 μόνιμους κατοίκους. Τα τρία πομακοχώρια συνδέονται με τη Ξάνθη μεσω Εθνικής Οδού σε αποσταση μολις δέκα χιλιόμετρα εξω απο το πρώτο σε πληθυσμό χωριό, τον Εχίνο. Το σημείο διασταύρωσης αποτελεί κόμβο συνάντησης οδικού δικτύου για τα χωριά της περιοχής και το σημείο ενδιαφέροντος μας.

Η ΙΔΕΑ
Μελετώντας την περιοχή παρέμβασης παρατηρούμε έντονες τοπογραφικές χαράξεις αλλα και τη δημιουργία μεγάλων κοιλάδων σε χαμηλότερα υψόμετρα. Εστιάζοντας το ενδιαφέρον μου στο χαμηλότερο υψόμετρο της περιοχής (+450) αναζήτησα πιθανές  προσβάσεις απο το σημείο διασταύρωσης του οδικού δικτύου. Ξεκινώντας απο τη κεντρική διασταύρωση (υψόμετρο +550), χαράσεται μια διαδρομή η οποια ενώνει τα δυο αυτα σημεία. Μέσα στη κοιλάδα τοποθετείται το κτιριολογικό πρόγραμμα : το κέντρο εκπαίδευσης αγροτών, ενω στη κορυφή η υποδοχή της παρέμβασης. Η χάραξη που ενώνει τις δυο υψομετρικές σχεδιάζεται ως μια διαδρομή κατα μήκος του βουνού με λειτουργείες μουσειακού ενδιαφέροντος, για να καταλήξει στο κέντρο εκπαίδευσης των αγροτών και στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις της περιοχής. Η διαδρομή λειτουργεί ως μια "γέφυρα πολιτισμού" χαραγμένη στο βουνό, κατα μήκος της οποίας αναπτύσσονται υπόσκαφοι χώροι με το χαρακτήρα και τις λειτουργείες μουσείου. Στόχος ειναι η ενημέρωση του επισκέτη σχετικά με την ιστορία και τις παραδόσεις του τόπου, ενω βρίσκεται κυριολεκτικά μέσα στη γη . Σε αυτούς τους χώρους μεσα απο εκθέματα και προβολές εξελίσσεται και περιγράφεται  σταδιακά μια χαμένη ιστορία, αυτή  των πομάκων και της γης τους. Η διαδρομή καταλήγει στη κοιλάδα που υπάρχει σε χαμηλότερο επίπεδο οπου και αναπτύσσεται το κέντρο μάθησης και εκπαίδευσης των αγροτών της περιοχής.

ΥΠΟΣΚΑΦΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
Οι υπόσκαφοι χώροι που δημιουργουνται κατα μηκος της διαδρομης ειναι τρεις με τις εξής θεματικές:

πομάκοι και ιστορία: τόπος και άνθρωποι
η γη των πομάκων : καλλιέργειες και παράδοση
ανάδειξη του τόπου : οι νεές καλλιέργειες

Μέσα σε κάθε χώρο περιγράφεται η ιστόρια του τόπου, είτε μέσα απο τους ανθρώπους του είτε μέσα απο τις χρήσεις της γης του. Ενδιάμεσα των χώρων σχεδιάζονται υπαίθριες  εκτονώσεις της διαδρομής  ως συνέχεια των εκθέσεων ενω υπόσκαφος χώρος δημιουργείται και στο κέντρο εκπαίδευσης για τη δημιουργία αμφιθεάτρου. Για την καλύτερη κατάβαση της περιοχής, χαράσεται και μια εναλλακτική πορεία η οποία αναπτύσσεται με άξονα την κεντρική χαραξη. Η συγκεκριμένη πορεια σχεδιάζεται ως ενα μονοπάτι στο βουνο με στάσεις ανα σημεία για ανάπαυση και σκέψη.

ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Οι βασικές προβασεις στο κέντρο εκπαίδευσης ειναι δύο : μια απο το επίπεδο του δρόμου στην κεντρική διασταύρωση  (υψόμετρο +550) και η δεύτερη στο επίπεδο της κοιλαάδας για άμεση πρόσβαση στο χώρο των μαθημάτων (υψόμετρο +450). Το κέντρο εκπαίδευσης σχεδιάστηκε μέσα στην κοιλάδα  με βάση την τοπογραφία και τα ύδατα της περιοχής, ενώ γύρω του σχεδιαζονται οι χωροι φυτεσυης των ενναλλακτικων καλλιεργειων, με στόχο πρώτα την μάθηση και μετά την παραγωγή. Κεντρικό σημείο συνάντησης των δύο προσβάσεων είναι το εστιατόριο του κέντρου που λείτουργεί και σαν σήμείο πώλησης των τοπικών προιόντων. Το εστιατόριο και οι χώροι των μαθημάτων υπερύψώνονται 1,5 μέτρο απο το έδαφος αφήνοντας ένα ρυάκι της κοιλάδας να περάσει απο κάτω και να κινηθέι προς τις καλλιέργειες.  Τα ύδατα απο το ρυάκι και ένα σύστημα συλλογής βρόχινου νερού βοηθούν στο πότισμα των καλλιεργειών του κέντρου.

Η κάτοψη των εσωτερικών χώρων διαμορφώνεται γραμμικά δημιουργώντας ελεύθερους και ανοιχτούς χώρους μαθημάτων. Μέσα στο κέντρο εκπαίδευσης διαμορφώνονται αίθουσες διαλέξεων και σεμιναρίων καθώς και υπόσκαφο αμφιθέατρο ως κατάληξη της κεντρικής διαδρομής. Οι χώροι των εργαστηρίων είναι διαμορφωμενόι με τέτοιο τρόπο ώστε οι εξωτερικοί τους χώροι να έχουν άμεση πρόσβαση στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, ενώ το εστιατόριο και η βιβλιοθήκη έχουν όψη στην βόρεια πλευρά, από όπου γίνεται και η κεντρική πρόσβση στο κέντρο. Η πρόσβαση και η μετακίνηση στο κέντρό εκπαίδευσης και στις καλλιέργειες γίνεται με τη βοηθεία ποδηλατοδρόμου, ο οποίος διασχίζει το κέντρο σε όλη του την έκταση.

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.