206.14 Μεταβάσεις

Φοιτήτριες : Ανδρεοπούλου Χριστίνα, Φωτεινή παπαδοπούλου
Υπεύθυνη καθηγήτρια : Λιάπη Αικατερίνη
Πανεπιστήμιο Πατρών
Ημερομηνία παρουσίασης : 31 Οκτωβρίου 2014

Τον Ιούλιο του 2013 βρεθήκαμε στη Σέριφο, όπου το υπολειμματικό τοπίο των μεταλλείων που αντικρίσαμε αποτέλεσε για μας έκπληξη και αφορμή για την εκπόνηση της εργασίας. το ενδιαφέρον μας για ζητήματα που αφορούν το τοπίο, το χώρο και τη μνήμη, μας οδήγησε στην περαιτέρω διερεύνηση αυτών των εννοιών σε σχέση με τα μεταλλεία.

Eξετάσαμε τις συνθήκες που διαμόρφωσαν το βιομηχανικό τοπίο του νησιού καθώς και τα υλικά και γραπτά ίχνη από την συστηματική και πολύχρονη εκμετάλλευση του υπεδάφους καταγράφοντας τα στοιχεία του φυσικού, του αγροτικού και του βιομηχανικού τοπίου προκειμένου να κατανοήσουμε το παλίμψηστο που εν τέλει συνθέτει το τοπίο της Σερίφου, αποτελώντας για εμάς σημεία αναφοράς που μαρτυρούν την ιστορία ανθρώπων, γεγονότων και τόπων στο χθες και το σήμερα.

Από όλες τις μεταλλευτικές περιοχές θα εστιάσουμε στο Μεγάλο Λιβάδι ως το πιο αντιπροσωπευτικό, τόσο λόγω του μεγέθους των εγκαταστάσεων όσο και λόγω της ταύτισης με την αιματηρή απεργία των μεταλλωρύχων του 1916 και του στιγματισμού του τόπου από αυτό το γεγονός. Η παρέμβαση στο Μεγάλο Λιβάδι θα μπορούσε να αποτελεί κομμάτι ενός ευρύτερου σχεδίου ενοποίησης των μεταλλευτικών τόπων του νησιού που θα ξεναγούν τον επισκέπτη στη μεταλλευτική ιστορία του. Μέσω ενός δικτύου διαδρομών χερσαίων ή θαλάσσιων, κυρίως περιπατητικών, συνδέουμε αυτές τις περιοχές με στόχο την ανάδειξη του παλίμψηστου του νησιού.

 

 

Το Μεγάλο Λιβάδι είναι ένας διάσπαρτος οικισμός στο νοτιοδυτικό τμήμα της Σερίφου, στον ομώνυμο όρμο, με μέτωπο στην παραλία. Στην ανατολική ακτή βρίσκεται ο μεγαλύτερος όγκος των μεταλλευτικών εγκαταστάσεων που αφορούν την εξόρυξη του μεταλλεύματος.

Τα θραύσματα των μεταλλείων είναι διασπαρμένα στην πλαγιά του Μεγάλου Λιβαδίου και ο εντοπισμός τους μόνο σημειακά δεν βοηθά στη συγκρότηση μιας ολοκληρωμένης εικόνας για το μεταλλευτικό τοπίο. Έτσι, χρησιμοποιούμε το στοιχείο της διαδρομής σαν ενοποιητικό στοιχείο. Η διαδρομή δεν αποτελεί για εμάς μόνο κίνηση μέσα στο τοπίο. Τα ίχνη των μεταλλείων που συναντάμε κατά την διάρκεια της διαδρομής αποτελούν ένα στοιχείο «μετάβασης» από το τότε στο τώρα. «Η μετάβαση από τον ένα τόπο στον άλλον αποτελεί μια διάρθρωση χρόνου. Κατά την διάρκεια της μετάβασης 'διαβάζουμε' τους τόπους, ερχόμαστε σε επαφή με το δομημένο περιβάλλον. Κάθε στοιχείο του, ακόμα και αν δεν έχει σημασία εκείνη την ιδιαίτερη στιγμή, γίνεται αναφορά». Έτσι, η κίνηση είναι αφενός πραγματική, και αφορά τη λειτουργία του ματιού, και αφετέρου νοητή, όταν η σκέψη τρέχει μέσα στο χρόνο.

Η μνήμη διατρέχει στο παρελθόν και τις συνθήκες της μεταλλευτικής δραστηριότητας, αφορμούμενη από τα υλικά κατάλοιπα της εποχής. Άλλωστε, «τίποτα δεν παραμένει στο μυαλό μας και δεν θα καταλαβαίναμε ότι μπορούμε να ξανασυλλάβουμε το παρελθόν εάν αυτό δεν διατηρούνταν μέσω του υλικού περιβάλλοντος γύρω μας». Θεωρούμε τα απομεινάρια των μεταλλείων «ερείπια». Μας παρασέρνουν στο χθες, καθώς αποτελούν εναύσματα για την νοητή αναπαράσταση εκείνης της εποχής.

Η διαμόρφωσή μας στοχεύει στην δημιουργία μιας διαδρομής που διατρέχει μεγάλο κομμάτι των ιχνών των μεταλλείων και σταδιακά διαπερνά κάθε στάδιο που αφορά την διαδικασία της εξόρυξης. Ο περιπατητής ξεκινώντας από ψηλά περνάει μέσα και δίπλα από ορύγματα, βυθίζεται στη γη και μέσα από τις στοές που οι εργάτες χρησιμοποιούσαν ξαναβγαίνει στην επιφάνειά της, περπατά παράλληλα στις γραμμές μεταφοράς και καταλήγει στα επίπεδα διαλογής και φόρτωσης του μεταλλεύματος. Έτσι, γίνεται αντιληπτή η διαδικασία της εξόρυξης σε όλο της το φάσμα, μέσα από μια βιωματική διαδικασία με στόχο την ενεργοποίηση της μνήμης.

Σε άλλα σημεία της διαδρομής αντιμετωπίζουμε τα θραύσματα των μεταλλείων χρησιμοποιώντας τα λειτουργικά για την κίνηση του περιπατητή, αλλού πιο μουσειακά και αλλού διατηρώντας μια απόσταση αλλά παράλληλα χρησιμοποιώντας τα. Ακόμα, δημιουργούμε και τα δικά μας σημεία στάσης και μετάβασης.

 

 

Η πλαγιά διαιρείται σε 3 ενότητες: Πρώτον, βορειοδυτικά, διακρίνουμε την περιοχή όπου υπάρχουν έντονα τα σημάδια της εξόρυξης και της αλλοίωσης του ανάγλυφου του βουνού και αποτελεί και το εναρκτήριο  κομμάτι της διαδρομής.

Η δεύτερη ενότητα, εισάγει τον περιπατητή στα έγκατα της γης, αποκαλύπτοντας τις υπόγειες στοές και εκθέσεις, για την ελευθερία κίνησης στην πλαγιά επαναφέρουμε κάποια επίπεδα στη λειτουργία που είχαν πρωτύτερα να ακολουθούν την ισοϋψή.

Η τρίτη ενότητα αφορά τα τελευταία στάδια της εξόρυξης (διαλογή και φόρτωση) όπου στέκονται σε ερειπιώδη μορφή κτίσματα και άλλες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις.

 

 

Η πρόσβαση στο σημείο εκκίνησης γίνεται από το δρόμο. Σε μια διαπλάτυνση εισάγεται ο επισκέπτης στο σημείο εκκίνησης, το αμφιθέατρο.

Η καμπυλώδης μορφή του αμφιθεάτρου διακόπτεται από τρία γραμμικά στοιχεία τα οποία έχουν οπτική φυγή προς τρία ιστορικά σημεία. Το καθένα από αυτά έχει τη δική του σημασία για τη μεταλλευτική ιστορία του νησιού υπογραμμίζοντας τη δύναμη της συνέχειας μια αφήγησης που συνδέει τη μυθολογία και την ιστορία με το σήμερα.

Η κάτοψη είναι ορθογωνική με τοίχους διαγώνιους, για το καδράρισμα του περιβάλλοντος του αντικειμένου παρατήρησης.

Δύο κάθετοι τοίχοι τρύπουν το αμφιθέατρο υποδεικνύοντας την είσοδο στα μεταλλεία. πρόκειται για ένα μεταβατικό χώρο κάτω από το έδαφος που λειτουργεί σαν χώρος πληροφόρησης για την ιστορία των μεταλλείων της τοποθεσίας (Μουντάκι) καθώς και για τον τρόπο περιήγησης και τις πιθανές διαδρομές στην πλαγιά.

Η διαδρομη συνεχιζει γραμμικα. Μιά σχισμη στο βουνό και 75 σκαλιά, κατεβάζουν τον περιπατητή σε χαμηλότερη στάθμη. Δύο ψηλοί αναλλημματικοί τοίχοι πλευρικά της σκάλας οριοθετούν το βλέμμα του παρατηρητή και καδράρουν θάλασσα, ουρανό και τη μεταλλική γέφυρα στο τέλος της σκάλας.

Η γέφυρα τοποθετείται πάνω από ένα όρυγμα, το πρώτο που ο περιπατητής συναντάει. Αυτή η οριζόντια γραμμή αναφοράς στο τοπίο έχει στόχο να τονίσει τα οργανικά σχήματα του βράχου με τα οποία έρχεται σε αντίθεση. Αποτελείται από ένα σύστημα κάθετων, οριζόντιων και διαγώνιων φορέων οι οποίοι στηρίζουν φύλλα διάτρητου corten steel, επιτρέποντας στον επισκέπτη να κοιτάξει το όρυγμα πάνω από το οποίο περπατά.

Στο καταληκτικό σημείο της γέφυρας, ανοίγεται η θέα των μεταλλευτικών εγκαταστάσεων και της πλαγιάς, ενώ φύλλα corten που λειτουργούν παράλληλα και ως στηθαίο, τον κατευθύνουν σε χαμηλότερο επίπεδο. Η πλαγιά απλώνεται μπροστά στον παρατηρητή. Οι διαδρομές θα μπορούσαν να είναι περισσότερες ή και όχι. Προτείνουμε μία κυρίαρχη που όμως έχει την ελευθερία επιλογής μέσα, έξω από τη γη ή και καθόλου. Για την κατατόπιση του περιπατητή χρησιμοποιούμε τα φύλλα corten που λειτουργούν ως στηθαίο ή παγκάκι ή βυθίζονται στο έδαφος, θυμίζοντας κορδέλες που ακολουθούν τα σχήματα του βράχου και του εδάφους. Με τεθλασμένες γραμμές έρχονται σε συνδιαλλαγή με το βουνό, όπου χρειάζεται η καθοδήγηση του περιπατητή.

Ακριβώς για την παρατήρηση του βουνού και των πιθανών διαδρομών, εκεί βρίσκεται ένα πλάτωμα - σημείο στάσης, στα όρια ενός άλλου μεγάλου ορύγματος. Κυριαρχεί η θέα του οικισμού, αλλά και της μεταλλευτικής πλαγιάς, την οποία καλείται να ανακαλύψει.

Μια μεταλλική σκάλα αιωρείται πάνω από ένα  κεκλιμμένο και το διατρέχει ζιγκ ζαγκ κατεβάζοντας τον περιπατητή ακόμα χαμηλότερα. Θέλοντας  να το  διατηρήσουμε στην παρούσα ερειπιώδη μορφή δεν χρησιμοποιούμε ως μονοπάτι κατάβασης αλλά ο περιπατητής τοποθετείται παράλληλλα σε αυτό. Το κεκλιμμένο που την εποχή των μεταλλείων χρησιμοποιούνταν  για την κατάβαση του μεταλλεύματος τώρα αποτελεί τον οδηγό για την κατάβαση του περιπατητή.

 

 

Στο επίπεδο των πολλών ορυγμάτων, μπορεί κανείς να αντιληφθεί τις ανθρωπογενείς εκδορές στο σώμα της γης: τις τρύπες των μεταλλείων. Εικόνα άγονης και ξερής φύσης. Ο περιπατητής έχει τη δυνατότητα αντίληψης  το πώς ο χρόνος έχει επιδράσει στο τοπίο.

Το επίπεδο καταλήγει να συνδέεται ενηφορικά με τον δρόμο και κατηφορικά διατρέχει μεγάλο κομμάτι της πλαγιάς ξυστά με ένα μεγάλο όρυγμα. Σε αυτό το σημείο ο περιπατητής  μπορεί να επιλέξει να επιστρέψει μέσω του δρόμου και να σταματήσει τη διαδρομή ή να συνεχίσει.

τόσο μέσα από τα κτίρια όσο και εξωτερικά, διαρθρώνεται η κατακόρυφη κίνηση στο εσωτερικό της γης, με σκοπό τη βιωματική εμπειρία. Δίνεται η δυνατότητα περιήγησης σε τρεις στοές στο εσωτερικό της γης. Μέσω δύο κατακόρυφων μπετονένιων φρεάτων και μιας σκάλας που κινείται περιμετρικά μιας πλατφόρμας γίνεται η κατακόρυφη κίνηση μέσα στη γη και η σύνδεση με τις γαλαρίες. Η τοποθέτηση των πύργων έγινε ώστε να συνδέονται με όσο το δυνατόν περισσότερες γαλαρίες στον οριζόντιο άξονα. Όπου η άμεση σύνδεση δεν είναι εφικτή, τρείς εκθεσιακοί χώροι αποτελούν προέκτασή των γαλαριών και επιτελούν τη σύνδεση τους στον οριζόντιο άξονα λειτουργώντας σαν χώροι μετάβασης και πληροφόρησης.

 

Εξωτερικά, η «κορδέλα» καθορίζει την κίνηση στα διάφορα επίπεδα της πλαγιάς. Χρησιμοποιείται σαν κάθισμα και πίνακας πληροφοριών έξω από τις εισόδους των στοών, σαν κουπαστή αλλά και σαν οδηγός της κίνησης του περιπατητή, σαν επίστρωση του εδάφους.

Στην επιδερμίδα της γης υπάρχει η διαμορφωση εδάφους, που εκτείνεται από το επίπεδο εισόδου του πρώτου πύργου έως τα κατώτερα επίπεδα. Είναι μια επιλογή για εξολοκλήρου εξωτερική περιήγηση στην πλαγιά στα διαφορετικά επίπεδα. Αφορά την βελτίωση των υφιστάμενων χωμάτινων πορειών, μέσω αναδιαμόρφωσης του εδάφους. Τα χώματα συγκρατούνται όπου χρειάζεται με μεταλλικές ράβδους.

 

Η εξωτερική διαμόρφωση καταλήγει στα τελευταία επίπεδα, στο υψόμετρο +16, +12 και +8. Η περιήγηση αφήνεται απόλυτα ελεύθερη. Τα επίπεδα αφορούν την διαλογή και τη φόρτωση του μεταλλεύματος, τα τελευταία στάδια της εξορυκτικής διαδικασίας. Πολλαπλοί λίθινοι αναλληματικοί τοίχοι, κεκλιμμένα επίπεδα, τουμπατόρια, σκουριασμένα βαγονέτα και μια μεγάλη πλατεία είναι τα στοιχεία που συνθέτουν το τοπίο. Οι εγκαταστάσεις είναι πολλές και επιβλητικές. Έχει επέλθει φθορά που αφορά την αποκόλληση τοίχων λόγω απουσίας συνδετικού κονιάματος και φυτά σε ρωγμές. Δεν αποκαθιστούμε τις εγκαταστάσεις στην μορφή που είχαν όταν τα μεταλλεία λειτουργούσαν αλλά παγώνουμε το χρόνο διατηρώντας την φθορά που εχουν υποστεί από το πέρασμα του χρόνου, με τσιμεντενέσεις σε όσες εγκαταστάσεις απειλούνται από κατάρρευση. Άλλωστε, η εγκατάλειψη χαρακτηρίζει τις εγκαταστάσεις. Η κίνηση από το ένα επίπεδο στο άλλο είναι εύκολη καθ'ότι υπάρχουν ράμπες και κεκλιμμένα με μικρή κλίση, αλλά και μονοπάτια. Οι εγκαταστάσεις παρέχουν τη δυνατότητα παρατήρησης του οικισμού, της πλαγιάς, των μεταλλευτικών εγκαταστάσεων μέσω διαφορετικών οπτικών.

Το καταληκτικό σημείο της διαδρομής είναι η πλατεία που βρίσκεται πριν τη μεταλλική σκάλα φόρτωσης. Τα ίχνη των ραγών μεταφοράς που κάποτε υπήρχαν αποτελούν τις χαράξεις για την διαμόρφωση της πλατείας. Παγκάκια που ξεπροβάλλουν από το έδαφος και κοιτάνε προς διαφορετικές κατευθύνσεις για την παρατήρηση και συνειδητοποίηση του τοπίου και όσων ο παρατηρητής είδε. Σημείο στάσης και στοχασμού.

Το νησιωτικό τοπίο, τα ιστορικά και μυθολογικά κτίσματα, ο οικισμός, οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις και η φθορά στην οποία έχουν επέλθει συνθέτουν το παλίμψηστο του τοπίου. Αλλού συνδέονται, αλλού αλληλοκαλύπτονται και εν τέλει συνθέτουν το τοπίο της Σερίφου , πάντα στιγματισμένο από τη μνήμη και την αφήγηση των ανθρώπων.

 

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.