Διαχείριση Αστικού και Περιαστικού χώρου

Αρχιτεκτονική - συντελεστής δόμησης και ύψος κτιρίων.
Διαχείριση Αστικού και Περιαστικού χώρου.

Του Δρ. Αθανάσιου Ζούλια

Από το 1955 άρχισε με έντονους ρυθμούς η ανάπτυξη και αστικοποίηση της περιοχής πρωτευούσης με κέντρο την πόλη της Αθήνας. Η διαδικασία εντάθηκε μετά το 1965 και διατηρείται σχεδόν αμείωτη μέχρι σήμερα. Το θέμα αυτό είναι γνωστό και δεν νομίζω ότι έχω να προσθέσω κάτι καινούργιο στην λεπτομερή ιστορική περιγραφή του καθώς υπάρχουν στο χώρο μας συνάδελφοι με αναμφισβήτητα περισσότερες γνώσεις στο θέμα αυτό.
Παρακάτω θα προσπαθήσω να παρουσιάσω σύντομα και απλά τι περίπου προβλέπει η πολεοδομική επιστήμη για τέτοια φαινόμενα και τι έγινε στην Αττική.

Η ανάπτυξη μίας περιοχής είναι ένα δεδομένο που οφείλεται σε βιολογικούς, οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες. ΔΕΝ είναι διαπραγματεύσιμη, και έργο των χωροτακτών , των πολεοδόμων και των αρμοδίων διευθέτησης των θεμάτων χώρου ΔΕΝ είναι να την σταματήσουν αλλά να την διαχειρισθούν.

Τα πολεοδομικά εργαλεία για τη διαχείριση της έντονης αστικοποίησης και των μεταβολών που προκαλεί στον χώρο μίας πόλης καθώς και στον περιαστικό της χώρο είναι σε απλές γραμμές τα παρακάτω:

Α. μέθοδος με αύξηση των Συντελεστών Δόμησης (ΣΔ) σε ορισμένες περιοχές, και καθορισμό αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών κανονισμών σχεδιασμού του χώρου.
  Η πίεση για αύξηση του δομημένου ιστού που προκαλεί η πληθυσμιακή και οικονομική ανάπτυξη μπορεί να αντιμετωπισθεί με αύξηση των ΣΔ σε ορισμένες περιοχές, με ταυτόχρονη θεσμοθέτηση πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών κανόνων για την παραγωγή όμορφου χώρου (CBD των μεγάλων πόλεων), καθώς και δημιουργία περιοχών κατοικίας με χαμηλότερους συντελεστές για την παραγωγή ευχάριστων χώρων για κατοικία. Με την μέθοδο αυτή δεν πιέζεται ιδιαίτερα ο περιαστικός  χώρος.
Παράλληλα κάποιες επεμβάσεις σε πόλεις δορυφόρους της περιφέρειας πιθανόν να μετριάσουν την άναρχη αστικοποίηση ενός μόνου αστικού πόλου.

Β. μέθοδος με μείωση των ΣΔ και δημιουργία περιαστικών πόλων - «νέες πόλεις»
  Στην περίπτωση αυτή η πίεση αντιμετωπίζεται με μείωση ή διατήρηση των ΣΔ σταθερών. Η δεδομένη τάση για ανάπτυξη (και τελικά μάλλον επιθυμητή αν κρίνουμε από τα δραματικά αποτελέσματα της πρόσφατης οικονομικής κρίσης) ΦΥΣΙΚΑ δεν ανακόπτεται και διαχέεται στον περιαστικό χώρο. Για την αντιμετώπιση φαινομένων άναρχης δόμησης και διάλυσης του περιαστικού ιστού θα πρέπει να οργανωθούν πόλοι (πχ. η μέθοδος των νέων πόλεων γύρω από το Παρίσι, το Λονδίνο κλπ) ώστε να απορροφήσουν οργανωμένα την πίεση και να διοχετεύσουν την ΔΕΔΟΜΕΝΗ τάση ανάπτυξης σε προκαθορισμένα σημεία  εξοπλισμένα με πολεοδομικά σχέδια και αρχιτεκτονικούς αισθητικούς κανόνες δόμησης. Ισχύει και στην περίπτωση αυτή η επέμβαση στην περιφέρεια σε πόλεις δορυφόρους.

Φυσικά η παραπάνω διάκριση είναι απλουστευμένη, συχνά γίνεται συνδυασμός των δύο μεθόδων. Επίσης παίζουν ρόλο και άλλες παράμετροι όπως π.χ. οι βιομηχανικές περιοχές, η ύπαρξη περιοχών προστασίας (δασικών εκτάσεων, αρχαιολογικών χώρων,  βιοτόπων προστασίας κλπ). Δεν είναι όμως εδώ ο χώρος για να αναπτυχθούν περισσότερο αυτά τα θέματα.

Ας δούμε τώρα σύντομα τι περίπου έγινε στη Ελλάδα μετά το 1965 στην αναπόφευκτη φάση αστικοποίησης και δημιουργίας του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας, καθώς επίσης και στις ελληνικής έμπνευσης «εκτός σχεδίου» περιοχές.

ΕΝΤΟΣ ΣΧΕΔΙΟΥ

1. Η αρχική αντίδραση ήταν η γενική αύξηση των ΣΔ αδιακρίτως σε όλες τις περιοχές της Αθήνας, χωρίς κανένα πολεοδομικό και αισθητικό περιορισμό. Ευτελείς κερδοσκοπικές διαδικασίες παραγωγής δομημένου χώρου δημιούργησαν εφιαλτικές γειτονιές κατοικίας τύπου Καλλιθέας, Κυψέλης διαλύοντας βάναυσα κάθε προηγούμενο ιστορικό ιστό. Αναπτύσσονται αντιδράσεις κατά των αυξήσεων των ΣΔ και καλλιεργούνται αντιλήψεις αστυνομικής αντιμετώπισης της αναπτυξιακής διαδικασίας.

2. Αλλαγή πλεύσης - Μειώνονται οι ΣΔ αδιακρίτως σε όλες τις περιοχές και αρχίζει μια περίοδος που κυριαρχείται από την αντίληψη « χαμηλοί συντελεστές = καλό, υψηλοί συντελεστές = κακό », και όλα θα λυθούν. Έκτοτε η θεωρία της μείωσης των ΣΔ και του ύψους των κτιρίων κυριαρχεί και στην εκπαιδευτική διδασκαλία στις ελληνικές αρχιτεκτονικές σχολές και σχεδόν λαμβάνεται σαν δεδομένο, σαν must ενός καθώς πρέπει πολεοδόμου ή ενός συνειδητοποιημένου αρχιτέκτονα...Δυστυχώς όμως η ανάπτυξη και η αστικοποίηση της περιοχής πρωτευούσης ΦΥΣΙΚΑ ΔΕΝ ανακόπτεται με τα μέτρα αυτά και διαχέεται στον περιαστικό χώρο, που στερείται οποιασδήποτε υποδομής για την υποδοχή της. Η άναρχη και συχνά αυθαίρετη δόμηση διαλύει σύντομα τον περιαστικό ιστό.

Η βραδύτητα  των διαδικασιών πολεοδόμησης των περιαστικών περιοχών που κρίνονται κατάλληλες για επεκτάσεις  στερεί τον περιαστικό χώρο από τα απαραίτητα πολεοδομικά εγκεκριμένα σχέδια και αφήνει τις περιαστικές  περιοχές σε ένα καθεστώς που στην Ελλάδα το ονομάζουν «εκτός σχεδίου»
Να επισημάνουμε ότι σε άλλες χώρες με προηγμένη πολεοδομική νομοθεσία δεν υπάρχει η έννοια της εκτός σχεδίου περιοχής, αφού ΟΛΕΣ είναι στο σχέδιο (αυτό δεν σημαίνει ότι κτίζονται όλες). Είναι, εδώ και πολλά χρόνια ξεκαθαρισμένες σε πολεοδομικούς χάρτες οι χρήσεις κάθε σπιθαμής εδάφους (και μάλιστα σε ψηφιακή μορφή) για το ποιες περιοχές είναι δάση , Φυσικά Πάρκα ή παραλίες, ποιες περιοχές είναι αγροτικές και τι επιτρέπεται να κτισθεί εκεί, ποιοι είναι οι οικισμοί και οι περιοχές επέκτασης, οι βιομηχανικές περιοχές, τα όρια των αστικών περιοχών κλπ.

ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΔ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΨΟΥΣ ΤΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

Ένα από τα πρώτα ταμπού που θα πρέπει να διερευνήσουμε είναι αυτό που για μυστηριώδεις λόγους συνδέει αυτονόητα τις μειώσεις του ΣΔ και το χαμήλωμα του ύψους των κτιρίων με την αισθητική του δομημένου χώρου και την προστασία του περιβάλλοντος. Παραθέτω ορισμένα στοιχεία για προβληματισμό.

• Κάθε Σάββατο, οι περισσότεροι από τους Έλληνες αρχιτέκτονες και φοιτητές Αρχιτεκτονικής τρέχουν σε ειδικά βιβλιοπωλεία αρχιτεκτονικών εκδόσεων για να ενημερωθούν για αριστουργήματα ξένων συναδέλφων που έχουν κατασκευασθεί με σημαντικά πολλαπλάσιους ΣΔ και σαφώς μεγαλύτερα επιτρεπόμενα ύψη από τα δικά μας.
Έργα διάσημων Αρχιτεκτόνων ουσιαστικά απαγορεύονται με την ισχύουσα ελληνική πολεοδομική νομοθεσία και κυρίως νοοτροπία.
(Gehry: ποια ελληνική ΕΠΑΕ θα ενέκρινε το Guggenheim museum στο Bilbao ή τα αντίστοιχα παρόμοια έργα του στις ΗΠΑ;
Tadao Ando: ποια ΕΠΑΕ ή πολεοδομική υπηρεσία θα ενέκρινε πολλά από τα αριστουργήματά του μέσα σε πάρκα και «δασικές» περιοχές;
Norman Foster: ποιες πολεοδομικές διατάξεις περί ύψους κτιρίων θα επέτρεπαν στην Ελλάδα την κατασκευή κάποιου κτιρίου του; Και πόσα άλλα ακόμα!!!)

• Σε περιαστικές γειτονιές της Αθήνας και σε αρκετές επαρχιακές πόλεις παρά του ότι ισχύουν μικροί ΣΔ και χαμηλό ύψος κτιρίων το αποτέλεσμα είναι αποκρουστικό αφού η απουσία εμπνευσμένης αρχιτεκτονικής παρέμβασης δημιουργεί ακαλαίσθητα συνονθυλεύματα χαμηλών κτιριακών όγκων (εμπλουτισμένων και με αυθαίρετες παραγκοειδείς προσθήκες).

• Έχουμε συνειδητοποιήσει ότι αν εφαρμόσουμε παντού ένα πολύ χαμηλό ΣΔ (πχ 0,4) τότε οι δεδομένες ανάγκες μας σε κτίρια θα τείνουν να διαχέονται στον περιαστικό χώρο, καταστρέφοντας σταδιακά το φυσικό περιβάλλον;

• Το πρόβλημα γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στις «εκτός σχεδίου» περιοχές.  Στο διάταγμα του 85 με τους όρους δόμησης για τις εκτός σχεδίου περιοχές και στο άρθρο 1, καθορίζεται με κρυστάλλινη σαφήνεια ανώτατο όριο κάλυψης το 10% και δόμησης το 0,2, εκτός από κάποιες ειδικές περιπτώσεις (βιομηχανίες, τουρισμός, εμπόριο, γραφεία κλπ) που καθορίζονται ειδικότεροι συντελεστές πολύ μεγαλύτεροι.

Ειδικά για την κατοικία σε αντίθεση με τις άλλες ειδικές χρήσεις καθορίζονται κάποιες παρεκκλίσεις για να διευκολύνουν την οικοδόμηση και μικρότερων οικοπέδων και τίθεται ένα ανώτατο όριο ΣΔ για τα ΚΤΙΡΙΑ  των κατοικιών, των οποίων  η κατοικήσιμη επιφάνειά με χρήση κατοικία   δεν μπορεί να ξεπεράσει  τα 200 τμ ανά 4 στρ. σε σχέση με τα επιτρεπόμενα του άρθρου 1 που εξακολουθούν φυσικά να ισχύουν και θα αφορούν άλλες  συμπληρωματικές  χρήσεις (αποθήκες, αντλιοστάσια, πραγματικές στεγασμένες θέσεις στάθμευσης, στεγασμένες βεράντες κλπ). Εκτιμώντας  ότι σε ένα ή περισσότερα κτίρια κατοικίας συνολικής κατοικήσιμης επιφανείας 200 τμ, μπορούν να κατοικήσουν το πολύ 9-10 άτομα,  έχουμε μια πυκνότητα  2,5  ατόμων στα 1000 τμ που είναι προκλητικά χαμηλή τόσο σε Ευρωπαϊκά όσο και σε διεθνή δεδομένα.

Με μια σειρά μεταγενέστερων αποφάσεων και παρερμηνειών των διατάξεων του άρθρου 1 , καταγράφεται μια τάση συνεχούς μείωσης των επιτρεπομένων επιφανειών δόμησης στις εκτός σχεδίου περιοχές με ιδιαίτερο διωγμό της χρήσης κατοικίας, την οποία αρχικά περιόρισαν στα 200 τμ συμπεριλαμβανομένων των πάντων, και τώρα τείνουν να μειώσουν σε 150 ή και σε 100 τμ ανά 4 στρ. Είναι γνωστό ότι στο εθνικό χωροταξικό σχέδιο έχει προκαθορισθεί η σταδιακή κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης, η οποία θα γίνεται πλέον μέσα σε προκαθορισμένες ειδικές περιοχές  ανάλογα με την χρήση  τους (κατοικίες, επιχειρηματικά πάρκα, τουρισμός, αγροτικές περιοχές κλπ).

Όμως  ο χωροταξικός σχεδιασμός καθυστερεί.

Δεν καθορίζονται με σαφήνεια οι προς οικοδόμηση περιοχές.

Δεν γίνονται μελετημένες επεκτάσεις των υπαρχόντων οικισμών.

Δεν ξεκαθαρίζουν τα επιθυμητά μοντέλα οικοδόμησης στον χώρο που εκτείνεται εκτός οικισμών, σε σχέση με την προστασία του περιβάλλοντος ,της αγροτικής γης και των παραλιών.

Δεν ξεκαθαρίζουν τα ΑΝΕΚΤΑ όρια κορεσμού για τα διάφορα οικοσυστήματα.

Δεν γίνονται οι απαραίτητοι υπολογισμοί της απαιτούμενης επιφάνειας γης με βάση την όποια πληθυσμιακή ανάπτυξη.
Η προφανής αδυναμία υιοθέτησης ενός ξεκάθαρου επιθυμητού και λογικού μοντέλου χωροταξικής οργάνωσης του χώρου, εκτός των ήδη πολεοδομημένων οικισμών, με σαφή καθορισμό των όρων δόμησης στις περιοχές αγροτικής γης, στις περιοχές ήπιας οικιστικής ανάπτυξης και παραθεριστικής κατοικίας, στις τουριστικές ζώνες, στις ζώνες για βιομηχανικές και αγροτοβιομηχανικές δραστηριότητες, σε συνδυασμό με τάσεις αποκλεισμού σχεδιασμένων επεκτάσεων των υπαρχόντων οικισμών, έχει σαν αποτέλεσμα την δημιουργία ΑΔΙΕΞΟΔΟΥ στην ΔΕΔΟΜΕΝΗ και προφανή τάση της ανθρώπινης ανάπτυξης με αποτέλεσμα αυθαιρεσίες ή δήθεν αυθαιρεσίες (τελικά αμφότερες επιθυμητές από το κράτος για φοροεισπρακτικούς λόγους), αλλά κυρίως μιας άναρχης διάσπαρτης δόμησης και τελικής υποβάθμισης του φυσικού χώρου.

Βλέπουμε λοιπόν ότι η τακτική του «ΜΗ», του «Απαγορεύεται» και του «συνεχώς πιο λίγη δόμηση και μικρότεροι ΣΔ» οδηγεί τελικά σε αποτελέσματα τελείως διαφορετικά από αυτά που επιδιώκει (αν δούμε αυτή την τακτική καλοπροαίρετα και δεν αρχίσουμε να πονηρευόμαστε για ενδεχόμενο δόλο, σε σχέση με την αύξηση των τιμών της γης που προκαλεί και αυτών που ωφελούνται από αυτές).

Τέλος θέλω να επισημάνω ακόμα μια φορά την εξαιρετική πρόταση του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ όπως διατυπώθηκε πρόσφατα από τον Πρόεδρό του «…πρέπει όλες οι διακρίσεις σε χώρους μέσα στο κτίριο να καταργηθούν, όπως και η έννοια του συντελεστή δόμησης. Αντί αυτών να θεσμοθετηθεί το “ιδεατό στερεό”, δηλαδή ένας συγκεκριμένος όγκος κτιρίου στον οποίο ο μηχανικός θα εφαρμόζει ελεύθερα τον κτιριοδομικό κανονισμό. Εντός του όγκου αυτού το κράτος δεν θα αναμειγνύεται περισσότερο.»

Σχετικός σύνδεσμος:
http://www.greekarchitects.gr/index.php?maincat=2&newid=1432

Του Δρ. Αθανάσιου Ζούλια