Η/Μ Εγκαταστάσεις - Αναγκαίο Κακό;

Ο κύριος Νίκος Παπαδόπουλος θα δημοσιεύει ανά τακτά χρονικά διαστήματα κείμενα του στην θεματική μας ενότητα Τεχνικός Κόσμος / Τεχνικά Θέματα (tag: Η/Μ Εγκαταστάσεις)

Όταν τέθηκε το θέμα να αναλάβω μια στήλη, σχετική με Η/Μ εγκαταστάσεις, στο ηλεκτρονικό περιοδικό (e-περιοδικό) για αρχιτέκτονες, ξεπήδησαν από μέσα μου πολλές επιφυλάξεις και αναστολές, φαντάσματα από την επαγγελματική και προσωπική μου ζωή. Θα έπρεπε, περιοδικά, να επιλέγω, να θέτω και να σχολιάζω θέματα που απευθύνονται σε αρχιτέκτονες μηχανικούς, δηλαδή σε ανθρώπους που κατά ένα μέρος είναι μηχανικοί και κατά το λοιπό καλλιτέχνες. Πως θα μπορούσα να θίξω και τις δύο χορδές; Το κείμενο που έχετε μπροστά στα μάτια σας, δείχνει ότι δέχθηκα την πρόκληση.

Η στήλη αυτή θα προσπαθήσει να επικοινωνήσει με το σύνολο των αρχιτεκτόνων. Από τους νέους στο επάγγελμα μέχρι τους εμπειρότερους. Συνεπώς διατρέχει το κίνδυνο κάποια από τα γραφόμενα να θεωρούνται προφανή ενώ ακόμη να θεωρείται ότι οι αναλύσεις δεν είναι πλήρεις.

Τι είναι κατά την γνώμη ενός Μηχανολόγου-Ηλεκτρολόγου μηχανικού ένας Αρχιτέκτονας
Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα είναι σύνθετο και απαιτεί, για την επιτυχημένη άσκησή του, ικανότητες, μηχανικού, καλλιτεχνικές, επικοινωνιακές (για να χρησιμοποιήσω μια λέξη της μόδας) και συντονιστικές.
Η συνύπαρξη αυτών των ικανοτήτων και ιδιαίτερα των δύο πρώτων, είναι δύσκολη υπόθεση διότι κινούνται ασύμβατα. Η μια ικανότητα εδρεύει στον αριστερό λοβό του εγκεφάλου και η άλλη στον δεξιό. Πρόκειται για ένα συγκερασμό, ανάμεσα στη λογική και το όραμα.

Αφού επιτύχει, ένας αρχιτέκτονας, τον δύσκολο στόχο της ανάληψης ενός έργου, για να φθάσει σε ένα άρτιο, λειτουργικά και αισθητικά, αποτέλεσμα, πρέπει, πέρα από την έμπνευση και τις γνώσεις του, να αντιμετωπίσει ένα σωρό από ουσιαστικές ή τυπικές δεσμεύσεις και δυσκολίες (εργοδότης, ιδιώτης ή δημόσιο και η νοοτροπία του, κτιριολογικό πρόγραμμα, νομοθεσία ογκώδης και δαιδαλώδης, υπηρεσίες ελέγχου, διαθέσιμο ποσόν, χρονικά περιθώρια, απαιτήσεις συμβούλων ή συνεργατών, δηλαδή πολιτικών μηχανικών, μηχανολόγων-ηλεκτρολόγων μηχανικών, ειδικών ακουστικής, ειδικών για υπαίθριους χώρους, φυσικών προστασίας από ακτινοβολίες και πλήθους άλλων, των οποίων ο αριθμός αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια). Επίσης, στον βαθμό που ασχολείται με κατασκευές, θα πρέπει να επικοινωνεί καλά με τα συνεργεία, να δίνει σαφείς εντολές και να τα εμπνέει ώστε να αποδίδουν το μέγιστο.

Η πλευρά λοιπόν του αρχιτέκτονα, ως μηχανικού, πρέπει να διαθέτει γνώσεις σε όλα τα προηγούμενα τεχνικά, νομικά, κοινωνικά και ψυχολογικά πεδία. Βέβαια, η έκταση των γνώσεων αυτών, στην εποχή μας, χρειάζεται πια να είναι πολύ μεγάλη και συνεπώς, το βάθος τους, λόγω του πεπερασμένου των ανθρωπίνων δυνατοτήτων, δεν μπορεί να είναι μεγάλο.

Αυτό το βάθος γνώσης έρχονται να καλύψουν οι ειδικοί σύμβουλοι και συνεργάτες, χωρίς την συμμετοχή των οποίων δεν είναι δυνατή η υλοποίηση λειτουργικού και αισθητικά άρτιου αρχιτεκτονήματος.

Είναι φανερό ότι, η συνεργασία αυτή θα είναι τόσο πιο αποδοτική όσο η αμφίδρομη κατανόηση μεταξύ των αρχιτεκτόνων και των συμβούλων τους είναι καλύτερη.

Τι είναι ο Μηχανολόγος - Ηλεκτρολόγος Μηχανικός (ΜΗΜ)
Η τεχνολογία, στον περασμένο αιώνα, κάλπασε με φανταστική ταχύτητα και τίποτε δεν δείχνει ότι αυτή η ταχύτητα θα μειωθεί στα χρόνια που έρχονται. Το αντίθετο! Ο ρυθμός θα αυξάνει και οι αλλαγές που πρόκειται να επέλθουν, εθεωρείτο τα παλιότερα χρόνια ότι, αποτελούσαν αντικείμενο μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας.
Αυτός είναι ο λόγος που αρχικά αρκούσε μια μόνον Σχολή Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων, της οποίας οι απόφοιτοι φέρουν τον μεγαλοπρεπή και long-play τίτλο του μηχανολόγου-ηλεκτρολόγου μηχανικού.

Σήμερα, βλέπουμε ότι, όχι μόνον υπάρχουν πολύ περισσότερες Σχολές αλλά και μεγάλη ποικιλία ειδικοτήτων (μηχανολόγος, ηλεκτρολόγος, ηλεκτρονικός, τηλεπικοινωνιών, ηλεκτρονικών υπολογιστών, ενεργειακός, οργάνωσης παραγωγής κ.λπ.). Τα επαγγελματικά δικαιώματα αυτών που φέρουν όλες τις προηγούμενες ειδικότητες και θα αναφέρονται στην συνέχεια συντομογραφικά ως ΜΗΜ, είναι κοινά.

Ένας τομέας, στον οποίο στρέφονται πολλοί απόφοιτοι, διότι εκεί, προς το παρόν, υπάρχει απασχόληση, είναι ο τομέας των Η/Μ εγκαταστάσεων κτιρίων και γενικότερα, τεχνικών έργων, ο οποίος, όμως, δεν έχει διδαχθεί με επάρκεια στα Πολυτεχνεία, διότι οι σπουδές είναι γενικότερες και πιο θεωρητικές. Οι ΜΗΜ που ασχολούνται με αυτά τα έργα είναι εκείνοι που συνεργάζονται με τους αρχιτέκτονες.

Σε αυτό σημείο, πρέπει να τονισθεί μια ειδοποιός διαφορά μεταξύ των σπουδών των αρχιτεκτόνων και των μηχανολόγων, ηλεκτρολόγων κ.λπ. Οι αρχιτέκτονες είναι αρκετά έτοιμοι, αμέσως μετά τις σπουδές τους, να μπουν στον επαγγελματικό στίβο. Φυσικά λείπει η εμπειρία. Πρόκειται για σπουδές πολύ σχετικές με αυτό που θα αντιμετωπίσουν στο επάγγελμα.

Οι σπουδές των μηχανολόγων-ηλεκτρολόγων (ΜΗΜ), όπως εξήγησα και προηγουμένως, χαρακτηρίζονται, αντίθετα, από μεγάλο πλάτος γνώσεων και ειδίκευση σε προωθημένους τεχνολογικά τομείς αλλά δεν προσφέρουν ειδίκευση στον τομέα των Η/Μ εγκαταστάσεων σε κτίρια και τεχνικά έργα. Αυτό εξηγεί γιατί οι ΜΗΜ δεν είναι έτοιμοι να μπουν άμεσα στην παραγωγή σε αυτόν τον τομέα. Έχουν όμως την κατάλληλη και επαρκή υποδομή ώστε να αποκτήσουν την απαραίτητη ειδίκευση αφού εργασθούν επί ένα διάστημα στον σχετικό επαγγελματικό στίβο.

Ποιές είναι οι Η/Μ εγκαταστάσεις κτιρίων και τεχνικών έργων
Στα απλούστερα κτίρια οι Η/Μ εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούνται είναι η εγκατάσταση ύδρευσης, αποχετεύσεων λυμάτων και ομβρίων, θέρμανσης η κλιματισμού, ηλεκτρικών (ισχυρά και ασθενή ρεύματα), καύσιμου αερίου και σε μερικές περιπτώσεις, ανελκυστήρα, έξυπνα σπίτια κ.λπ.

Σε έργα με εξειδικευμένες και σύνθετες λειτουργίες, εκτός από τις προηγούμενες εγκαταστάσεις, απαιτούνται, κατά περίπτωση εγκαταστάσεις επεξεργασίας νερού, σταθμού βιολογικού καθαρισμού, άρδευσης, κλιματισμού ειδικών απαιτήσεων, ατμού, φωτισμού ειδικών απαιτήσεων, γειώσεων υψηλών απαιτήσεων, αλεξικεραύνου, δικτύων δομημένης καλωδίωσης, ενδοεπικοινωνίας, μεγαφωνικής εγκατάστασης, συστήματος αυτόματης ξενάγησης σε μουσεία, συστήματος ταυτόχρονης μετάφρασης, συστήματος ασφαλείας, κεντρικής κεραίας τηλεόρασης, συστήματος προσπέλασης εξουσιοδοτημένων προσώπων (access control), συστήματος ελέγχου πορείας νυχτοφυλάκων, κλήσης νοσοκόμων, ιατρικών αερίων, κεντρικής αναρρόφησης, πυρόσβεσης (πυροσβεστικές φωλιές, καταιονητήρες, τοπικής εφαρμογής, ..), πυρανίχνευσης και αναγγελίας πυρκαγιάς, κεντρικού συστήματος ελέγχου, ειδικών ανελκυστήρων και κυλιομένων κλιμάκων, συστήματος αυτόματων μεταφορών, πνευματικού ταχυδρομείου, εξοπλισμού κουζίνας, εξοπλισμού πλυντηρίων, ψυκτικών θαλάμων, εξοπλισμού κεντρικής αποστείρωσης και πολλές άλλες.

Κάθε μια από τις προηγούμενες εγκαταστάσεις μπορεί να υλοποιηθεί με ποικίλα συστήματα και με διάφορα υλικά.

Για παράδειγμα, ο σχεδιασμός ενός συστήματος κλιματισμού μπορεί να γίνει με διάφορα συστήματα (σύστημα με τοπικές κλιματιστικές μονάδες, από τις οποίες περνάει νερό ή ψυκτικό μέσο, σύστημα μόνον με αέρα, συστήματα για ειδικές χρήσεις όπως σε χειρουργεία, μηχανογραφικά κέντρα κ.λπ.).

Η επιλογή του κατάλληλου συστήματος για κάθε εγκατάσταση γίνεται με ποικίλα κριτήρια:
- Λειτουργία που προορίζεται να εξυπηρετήσει,
- Μέγεθος του έργου
- Επιθυμητή αναλογία αρχικού και λειτουργικού κόστους,
- Εξοικονόμηση ενέργειας
- Τεχνικές δυνατότητες της περιοχής όπου γίνεται η εγκατάσταση, για έλεγχο της λειτουργίας και για συντήρηση
Τα συστήματα που θα χρησιμοποιηθούν, ο τρόπος που θα διαστασιολογηθούν, τα υλικά κατασκευής τους, αποτελούν το αντικείμενο με το οποίο, εμείς οι ΜΗΜ, ενημερωνόμαστε συνεχώς.

Ο αρχιτέκτονας πρέπει να έχει επαρκή γενική γνώση των παραπάνω ώστε να μπορεί να θέσει τις απαιτήσεις του έργου και να κατανοήσει τις προτάσεις του συμβούλου ΜΗΜ.

Σχετική με αυτό είναι η ακριβολογία στην χρήση των όρων και η γνώση τι αφορά ο κάθε όρος. Ο λέβητας να μην αποκαλείται καυστήρας ή να μην αποκαλείται «κλιματιστικό» γενικά κάθε μηχάνημα της εγκατάστασης κλιματισμού. Άλλο η κεντρική κλιματιστική μονάδα, άλλο η τοπική κλιματιστική μονάδα (FCU), άλλο το ψυκτικό συγκρότημα, άλλο η αντλία θερμότητας. Με άλλα λόγια πρέπει να υπάρχει κοινή γλώσσα, ώστε να μην δημιουργείται σύγχυση στις συνεννοήσεις.

Η υπερβολική περιβαλλοντική επιβάρυνση και η εξάντληση των αποθεμάτων πρώτων υλών, για παραγωγή ενέργειας, έχουν καταστήσει πολύ κρίσιμα τα θέματα ελαχιστοποίησης της κατανάλωσης ενέργειας και χρήσης ανανεωσίμων πηγών ενέργειας. Η προσπάθεια, για εύρεση λύσης που θα δίνει απαντήσεις στα θέματα αυτά, αποτελεί πρόκληση για εμπνευσμένες και αποτελεσματικές πρωτοποριακές συνεργασίες, όπου, για τα κτίρια, ο πρώτος ρόλος ανήκει στον αρχιτέκτονα.

Άλλο θέμα, το οποίο, στην εποχή μας, βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, είναι τα έξυπνα σπίτια, στα οποία μπορεί να επιτυγχάνεται εξοικονόμηση ενέργειας και να δημιουργούνται συνθήκες άνετης και ασφαλούς διαβίωσης.

 
                                                                          Μεγάλη αίθουσα του Μουσείου Τέχνης Orsay

Προϋποθέσεις επιτυχημένης συνεργασίας
Η αναφορά δυσκολιών που αναδύονται στις συνεργασίες αρχιτεκτόνων και ΜΗΜ, έχει σκοπό την ευαισθητοποίηση, που θα δώσει χώρο στην κατανόηση και θα καταστήσει την δουλειά, για όλους, πιο εύκολη, πιο ευχάριστη και πιο αποδοτική.

Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα είναι η επιθυμία των αρχιτεκτόνων να εξασφαλίζονται, με τον καλύτερο τρόπο, όλες οι λειτουργίες που προσφέρουν οι Η/Μ εγκαταστάσεις αλλά και η ταυτόχρονη απαίτησή τους οι εγκαταστάσεις αυτές να είναι άυλες (να μην έχουν διαστάσεις, να μη φαίνονται!). Έτσι θέλουν μικρά έως ανύπαρκτα μηχανοστάσια (χαρακτηριστική περίπτωση είναι ένα λεβητοστάσιο που είχα κληθεί να ελέγξω ως εμπειρογνώμων του ΤΕΕ, όπου πρώτα εγκαταστάθηκε ο λέβητας και μετά γύρω από αυτόν χτίστηκαν οι τοίχοι του λεβητοστασίου, με αποτέλεσμα να σκάσει ο λέβητας, από έλλειψη αέρα), επιτρέπουν λίγα φρέατα ανελκυστήρων και αυτά με μικρές διαστάσεις, δεν διαθέτουν περάσματα για δίκτυα, διαθέτουν ψευδοροφές με μικρό ύψος και άλλα πολλά.

Η αλήθεια είναι ότι, καθώς προχωρεί η τεχνολογία, ιδιαίτερα στους τομείς αιχμής, προκύπτουν εξοπλισμοί και συστήματα με μικρότερες επιπτώσεις σε απαίτηση χώρων ή σε ενοχλητικά δίκτυα. Έτσι έχουν επινοηθεί ανελκυστήρες χωρίς μηχανοστάσια (η ελληνική νομοθεσία όμως δεν είναι ακόμη έτοιμη να επιτρέψει την χρήση τους δια της κανονικής οδού) αισθητήρες χωρίς καλώδια (π.χ. πυρανιχνευτές σε παραδοσιακά κτίρια με διακοσμημένες οροφές), έκπλυση λεκανών WC με βαλβίδες και όχι με καζανάκια. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι εγκαταστάσεις (κλιματισμός, αποχετεύσεις, ...) απαιτούν χώρους και έχουν υλικές επιπτώσεις. Οι αρχιτέκτονες πρέπει να το κατανοήσουν και να βοηθούν, για την εξεύρεση χώρων και διελεύσεων.

Μια άλλη δυσκολία είναι η έλλειψη προσοχής, με την οποία αντιμετωπίζουν κάποιοι τις Η/Μ εγκαταστάσεις. Αυτό, όταν συμβαίνει, πρέπει να οφείλεται στην υπερτίμηση του καλλιτεχνικού σκέλους και την υποτίμηση του σκέλους της ιδιότητας του μηχανικού. Ίσως οι ρίζες αυτής της θέσης να βρίσκονται σε παλιότερα χρόνια, όταν οι σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής αποκαλούσαν το μάθημα των Η/Μ εγκαταστάσεων με τον υποτιμητικό όρο «καζανάκια». Ελπίζω ότι αυτή η στάση έχει πλέον ξεπεραστεί και η αντιμετώπιση των Η/Μ είναι ευμενέστερη.

Χαρακτηριστικό σχετικό σφάλμα, σε κτίρια περισσοτέρων ορόφων, είναι η τοποθέτηση χώρων με υδραυλικές εγκαταστάσεις σε διάσπαρτες θέσεις (διαφορετικές σε κάθε όροφο) και όχι σε στήλες.

Η επιθυμία των αρχιτεκτόνων, για καλαίσθητη και διακριτική απόκρυψη των εγκαταστάσεων, δεν πρέπει και δεν είναι σωστό να επαφίεται μόνον στον σύμβουλο ΜΗΜ. Μπορεί, σε μεγάλο βαθμό, να ικανοποιηθεί από αυτούς τους ίδιους. Στα δημόσια έργα, αφού παραλάβουν σε κάθε στάδιο (προμελέτη, οριστική, εφαρμογής) τις μελέτες Η/Μ εγκαταστάσεων, στις οποίες πρέπει να συμμετέχουν και κατά την διάρκεια της εκπόνησής τους, πρέπει να ασχοληθούν με προτάσεις απόκρυψης και εξωραϊσμών. Στα ιδιωτικά έργα η διαδικασία αυτή μπορεί να είναι πιο ευέλικτη και πιο ουσιαστική.

Άλλα σημαντικά κριτήρια για τον χαρακτηρισμό ενός έργου ως επιτυχημένου είναι να είναι εύκολη η συντήρηση των εγκαταστάσεων, πράγμα που επιτυγχάνεται, μεταξύ άλλων, με την πρόβλεψη κατάλληλων προσβάσεων σε όλα τα κρίσιμα σημεία.

Σε αυτό το σημείο, επισημαίνεται η μεγάλη σημασία της σωστής ροής πληροφοριών μεταξύ των συνεργαζομένων ειδικοτήτων.

Μια μελέτη ξεκινάει από ένα άσπρο χαρτί, τις επιθυμίες του εργοδότη, τις ιδέες του αρχιτέκτονα και εξελίσσεται μέσα στο πλαίσιο των δεσμεύσεων που αναφέρθηκε παραπάνω. Σε όλη την πορεία, ο γενικός μελετητής και οι ειδικοί μελετητές χειρίζονται πληροφορίες κάποιες από τις οποίες αφορούν μόνον την μελέτη του καθενός ενώ οι υπόλοιπες πρέπει να διανεμηθούν και σε άλλα μέλη της ομάδας μελέτης. Η διανεμόμενη πληροφορία έχει, ενίοτε, επιπτώσεις που επιβάλλουν τροποποίηση μελετών και διανομή νέων πληροφοριών (υπό μορφή επιστροφής πληροφορίας, ανάδρασης). Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντική η επίκαιρη διανομή των πληροφοριών. Μειώνει τον χρόνο και το κόστος εκπόνησης της μελέτης και βελτιώνει την ποιότητα του προϊόντος. Ο ρόλος του συντονιστή της ροής των πληροφοριών ανήκει στον γενικό μελετητή, δηλαδή, στην περίπτωση κτιρίων, στον αρχιτέκτονα.

Ο χωρισμός μιας μελέτης σε στάδια (για τις κτιριακές μελέτες τα στάδια είναι προμελέτη, οριστική μελέτη και μελέτη εφαρμογής), σύμφωνα με το ΠΔ 696/74, προτυποποιεί, κατά κάποιο τρόπο, τις πληροφορίες που πρέπει να ανταλλάσσονται σε κάθε στάδιο. Το Διάταγμα αυτό αποτελεί μια βάση αλλά σε κάθε συγκεκριμένη μελέτη είναι σπουδαίο να καταναλώνεται ένας αρχικός χρόνος για την οργάνωση ενός βελτιωμένου συστήματος ροής πληροφοριών. Το τελικό κέρδος θα είναι πολλαπλάσιο.

Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι στην προμελέτη ο συνεργάτης ΜΗΜ οφείλει να δώσει, εγκαίρως, στον αρχιτέκτονα τις ανάγκες σε χώρους κεντρικών εγκαταστάσεων (λεβητοστάσια, μηχανοστάσια, ηλεκτρικοί υποσταθμοί κ.λπ.) και έντονων μορφολογικών στοιχείων (π.χ. εξωτερικές καπνοδόχοι). Βέβαια, εξυπακούεται ότι, ο ΜΗΜ θα έχει προηγουμένως στα χέρια του τα στοιχεία που θα του επιτρέψουν να κάνει αυτές τις πρώτες διαστασιολογήσεις.

Στην οριστική μελέτη υπολογίζονται οι διαστάσεις των γενικών δικτύων και δίνονται στον αρχιτέκτονα οι επιπτώσεις σε ύψη ψευδοροφών, διαστάσεις οριζοντίων και κατακορύφων περασμάτων.

Στην μελέτη εφαρμογής γίνονται σχέδια λεπτομερειών που πρέπει να είναι συμβατά με την αρχιτεκτονική μελέτη και με τις επί μέρους ειδικές μελέτες.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα πετυχημένης συνεργασίας, είναι το Μουσείο Τέχνης του Orsay, στο Παρίσι, με αρχιτέκτονα την Gae Aulenti. Ενώ το κλίμα που επικρατεί στους χώρους του Μουσείου (θερμοκρασία, υγρασία) είναι εξαιρετικό, δεν μπορεί να δει κανείς ίχνος της εγκατάστασης (στόμια, διελεύσεις αεραγωγών). Επειδή το γεγονός με εντυπωσίασε, ρώτησα και πληροφορήθηκα ότι η Aulenti, αφού συνεργάσθηκε σωστά, κατά την διάρκεια της μελέτης, με τους συμβούλους Η/Μ εγκαταστάσεων, διέθεσε σημαντικό χρόνο, μετά την ολοκλήρωσή της, για να κάνει τις απαραίτητες επεμβάσεις που θα εξαφάνιζαν τα τυχόν ίχνη της εγκατάστασης, οπότε ακολούθησαν οι σχετικές διορθώσεις στις μελέτες Η/Μ εγκαταστάσεων. Αυτός ο τρόπος εργασίας είναι χρονοβόρος και συνεπώς, ακριβός. Σκοντάφτει, λοιπόν, στους θεούς της εποχής μας, την ταχύτητα και το χρήμα. Παράγει, όμως, εξαιρετικά αποτελέσματα. Εναπόκειται σε όλους μας να βρούμε την λύση συμβιβασμού των συν και πλην.

Είναι σημαντικό, στην διάρκεια της επαγγελματικής δραστηριότητας, να αναπτύσσονται και να εδραιώνονται συνεργασίες με μακροπρόθεσμη προοπτική, με συναδέλφους των διαφόρων ειδικοτήτων, για την επιτυχή αντιμετώπιση των δυσκολιών και την επίτευξη των καλύτερων αποτελεσμάτων.

Μετά τα προηγούμενα, τι θα λέγατε εάν καταλήγαμε στο «ηθικό δίδαγμα» ότι, οι Η/Μ εγκαταστάσεις αποτελούν αναγκαίο συστατικό των κτιρίων αλλά όχι κακό;

Νίκος Παπαδόπουλος, Μηχανολόγος Ηλεκτρολόγος