Ο ρόλος του αρχιτέκτονα τοπίου στη διαμόρφωση αγροτοτουριστικών τοπίων

Στις μέρες μας, τα αγροτικά τοπία υφίστανται έντονες αλλαγές, καθώς μεταλλάσσονται σε άλλους τύπους τοπίων (ενεργειακά, βιομηχανικά, αστικά, κ.λπ.), υποδηλώνοντας την ανάγκη του αγρότη/επιχειρηματία για αναζήτηση επιπλέον οικονομικών πόρων εκτός της αγροτικής του παραγωγής.

Η σύγχρονη τάση αναζήτησης συνδυαστικών λύσεων, με στόχο τη διατήρηση των παραδοσιακών μορφών καλλιέργειας, την προστασία και ανάδειξη του τοπίου και τη συμμετοχή του σύγχρονου ανθρώπου σε δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην ύπαιθρο, οδηγούν σε νέες μορφές τοπίων, όπως είναι τα αγροτοτουριστικά τοπία.

 

Tουριστικά καταλύματα στον Εθνικό Δρυμό Las Terrazas, Κούβα. Απρίλιος 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

 

Ο συνδυασμός της αγροτικής παραγωγής και του τουρισμού υπό το πρίσμα μιας ορθολογικής ανάπτυξης δύναται να βοηθήσει στη διατήρηση αλλά και στη διαμόρφωση των ελληνικών τοπίων. Ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί μια μορφή του εναλλακτικού τουρισμού, όπου αναπτύσσεται σε αγροτικές περιοχές που δεν έχουν κορεσθεί τουριστικά, συνδέει την αγροτική με την τουριστική δραστηριότητα, με στόχο κάθε μία να ωφεληθεί από την άλλη και κυρίως να μην υποβαθμισθεί η γεωργία από τον τουρισμό. "Ο OECD (1994) επιχειρώντας να προσδιορίσει τις βασικές συνιστώσες του αγροτικού τουρισμού αναφέρεται: στη χωροθέτηση των δραστηριοτήτων, η οποία πρέπει να γίνεται σε αγροτικές περιοχές και σε αστικές, στη λειτουργία των επιχειρήσεων, η οποία πρέπει να στηρίζεται στην αγροτική πραγματικότητα και οικονομία, στο μέγεθος το οποίο πρέπει να εναρμονίζεται με το αγροτικό περιβάλλον, την αυθεντικότητα της εμπειρίας για τους επισκέπτες και στα οφέλη για την τοπική κοινωνία και την αειφορική ανάπτυξη, με την έννοια της διατήρησης των χαρακτηριστικών της περιοχής και τη μη μετατροπή της, μέσω του τουρισμού, σε βιομηχανική περιοχή (Ιακωβίδου, 2006:2). Στη διεθνή βιβλιογραφία (Kiper, 2011; Reynolds, 2005; Busby G & Redle S., 2000) έχουν επικρατήσει διάφοροι όροι που συνδέουν τις παραπάνω έννοιες, αλλά στην πραγματικότητα αντιστοιχούν σε διαφορετικές και σύνθετες συνθήκες. Aπό τους σημαντικότερους όρους που χρησιμοποιούνται αρκετά συχνά είναι οι ακόλουθοι: Αγροτικός Τουρισμός (Rural Tourism), Αγροτοτουρισμός (Agrotourism), Αγροτουρισμός (Agritourism), Τουρισμός στο αγρόκτημα (Farm tourism), Πράσινος τουρισμός (Green tourism) (Roberts & Hall, 2001).

Ο Αγροτουρισμός αποτελεί έναν τύπο του αγροτικού τουρισμού και αναφέρεται στις τουριστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται από άτομα που έχουν ως κύριο επάγγελμα τη γεωργία, με σκοπό τη δημιουργία συμπληρωματικής απασχόλησης για τα μέλη της οικογένειας, την ενίσχυση του γεωργικού εισοδήματος, την προώθηση των παραδοσιακών γεωργικών προϊόντων που παράγονται στην εκμετάλλευσή τους ή και άλλων παραδοσιακών παρασκευασμάτων (Iακωβίδου, 2006).

 

Αγροτουριστικό κατάλυμα. Palma Rubia, Pinar del Rio. Koύβα. Απρίλιος 2012. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

 

Υπάρχουν διάφορες μορφές ανάπτυξης του αγροτουρισμού: α) σε αγροκτήματα, όπου ο επισκέπτης μοιράζεται φαγητό και διαμονή με τους ιδιοκτήτες- στο ίδιο ή σε  ξεχωριστό οίκημα ή σε μορφή κατασκήνωσης-, β) σε πανσιόν μέσα στο αγρόκτημα, γ) σε συνεταιρισμό προβολής τοπικών προϊόντων και δ) σε οικισμούς που χτίζονται με παραδοσιακά υλικά, ώστε να δίνουν την εικόνα ενός "παραδοσιακού" χωριού.

 

Αγροτουριστικές μονάδες. Vinales, Pinar del Rio. Κούβα. Απρίλιος 2012. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

 

Αντίστοιχα, "Ο Αγροτοτουρισμός'' αναφέρεται σε όλες τις τουριστικές δραστηριότητες μικρής κλίμακας που αναπτύσσονται στον αγροτικό χώρο, και με αυτές ασχολούνται οι κάτοικοι της αγροτικής υπαίθρου ανεξάρτητα με το εάν η κύρια απασχόλησή τους είναι στην γεωργία.

 

Αγροτοτουριστική Φάρμα στο Πάρκο Κarula στην Εσθονία. Οκτώβριος 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

 

Bέβαια, οι προαναφερόμενοι όροι εμπεριέχονται στο γενικό όρο του αγροτικού τουρισμού, ο οποίος αποτελεί μια ευρύτερη προσέγγιση περιλαμβάνοντας όλες τις τουριστικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στον αγροτικό χώρο. Σήμερα, οι όροι «Αγροτικός τουρισμός» και «Αγροτουρισμός»  χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα εσφαλμένα ως ταυτόσημοι» (Παρταλίδου &  Ιακωβίδου, 2002).  Στην Ευρώπη ο αγροτουρισμός προωθείται και ενισχύεται μέσω Κανονισμού της ΕΕ με σκοπό τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης και ειδικότερα την ανάπτυξη των ορεινών περιοχών και την ενίσχυση των αγροτών.

Στα πλαίσια της έρευνας του αγροτικού τουρισμού αναλύονται τρία στοιχεία: o τόπος, ο άνθρωπος και το προιόν. Η δε έννοια του τοπίου εκφράζεται μέσα από τη σχέση του τόπου με τον άνθρωπο και συνίσταται από φυσικά, αισθητικά, κοινωνικά και αντιληπτικά στοιχεία (Swanwick et al., 1999). Έτσι, το αγροτοτουριστικό τοπίο εμφανίζεται ως ο τουριστικός πόλος έλξης και είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την αύξηση της τουριστικής ζήτησης εκ μέρους των επισκεπτών - τουριστών. Τα στοιχεία που το συνθέτουν  -ανθρωπογενή και φυσικά- θα πρέπει να μπορούν να ανταποκριθούν στο φανταστικό των επισκεπτών - τουριστών και να τους προκαλέσουν να το επισκεφθούν. Αυτό σημαίνει ότι εάν ένα τοπίο δε διαθέτει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, το οποίο να είναι ικανό να κινήσει το ενδιαφέρον των επισκεπτών - τουριστών, δεν είναι δυνατό να αναπτυχθεί σε αυτό ο αγροτουρισμός. Τα ανθρωπογενή στοιχεία συνίστανται από αγροτικές-τουριστικές υποδομές που καλύπτουν περιοχές-τομείς (districts), από πόλους έλξης (καλλιέργειες, αρχιτεκτονική-πολιτισμική κληρονομιά) και βασικές υποδομές που παρουσιάζονται υπό τη μορφή δικτύων-διαδρομών (paths) και τοποσήμων (landmarks). Αντίστοιχα, τα φυσικά στοιχεία συνίστανται από τα αμιγώς περιβαλλοντικά στοιχεία (νερό, αέρας, έδαφος, βλάστηση, γεωμορφολογικοί σχηματισμοί ), τα στοιχεία που πλαισιώνουν τις αγροτικές-τουριστικές υποδομές και εγκαταστάσεις, και τα μεμονωμένα φυσικά στοιχεία που αποτελούν τουριστικούς πόλους έλξης αυτά καθ' αυτά.

 

Αγροτικό Τοπίο. Umbria Iταλία. Μάρτιος 2009. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

 

Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός αγροτικού-τουριστικού τοπίου παίζει ο άνθρωπος, είτε από την πλευρά της τοπικής κοινωνίας (π.χ. αγρότες) είτε από την πλευρά των μελετητών (π.χ. αρχιτέκτονας τοπίου, γεωπόνος, κ.λπ. ). Ειδικότερα, για να μπορέσει η τοπική κοινωνία και κυρίως οι αγρότες να αναλάβουν την υλοποίηση αγροτουριστικών δραστηριοτήτων, θα πρέπει να είναι σε θέση να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των επισκεπτών - τουριστών, οι οποίοι γνωρίζουν τι ακριβώς θέλουν και έχουν τα μέσα να επιλέξουν αυτό που επιθυμούν. Με άλλα λόγια, θα πρέπει οι αγρότες, υπερβαίνοντας το ρόλο του παραγωγού που έχουν, να αναλάβουν και ένα δεύτερο ρόλο, σύμφωνα με τον οποίο θα προσφέρουν υπηρεσίες και προϊόντα υψηλής ποιότητας στους επισκέπτες - τουρίστες και παράλληλα θα πρέπει να τους πείσουν ότι τους προσφέρουν κάτι εξειδικευμένο που δεν μπορεί να προσφερθεί από άλλους. Για το λόγο αυτό, η προώθηση του αγροτουρισμού στις περιοχές αυτές στηρίζεται κυρίως στην αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, ικανού να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του αγροτουρισμού και να αναλάβει την υλοποίηση αγροτουριστικών πρωτοβουλιών.

Από την πλευρά των ειδικών, ο αρχιτέκτονας τοπίου παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και στον σχεδιασμό ενός αγροτικού τοπίου σε αγροτοτουριστικό. Αντικείμενο έρευνας και σχεδιασμού του αρχιτέκτονα τοπίου είναι η διαμόρφωση των αγροτοτουριστικών τοπίων σε διάφορες κλίμακες. Μέσα από την οργάνωση των διαφόρων χρήσεων, στόχος είναι η δημιουργία, βελτίωση, διατήρηση και η προστασία των συγκεκριμένων τοπίων, έτσι ώστε να είναι λειτουργικά, αισθητικά ευχάριστα, ουσιαστικά και βιώσιμα, για να εξυπηρετούν ποικίλες ανθρώπινες ανάγκες και στόχους. «Οι Αρχιτέκτονες Τοπίου οφείλουν να διαθέτουν ολιστική γνώση και κατανόηση του τοπίου στο χώρο και το χρόνο, καθώς και των πιέσεων και κινητήριων δυνάμεων που τα μεταβάλλουν, διαθέτοντας εξειδικευμένες γνώσεις από ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών κλάδων, αλλά και λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τις απόψεις/τα συμφέροντα των πολιτών» (ECLAS , 2010).

 

Αγροικία στα Λεγραινά. Κατασκευή Χ. Νικόλαρος. Φωτογραφία Εύας Παπαδημητρίου.

 

Σύμφωνα με τον Kano (European Commission, 1999: 99), υπάρχουν τρία επίπεδα προδιαγραφών ποιότητας στον αγροτικό τουρισμό, που θα πρέπει αρχικά να λάβει υπόψη του ο Αρχιτέκτονας Τοπίου, έτσι ώστε να εκπληρώσει τις ανάγκες των περιηγητών.  Μια αρχική ταξινόμηση αυτών θα ήταν σε τρεις κατηγορίες: στις βασικές ανάγκες, στις διαβαθμιζόμενες και στις μη βασικές ανάγκες.
Η αδυναμία ικανοποίησης εκπλήρωσης των βασικών αναγκών υπό το πρίσμα της ασφάλειας και της υγιεινής,  οδηγεί συχνά στην αποτυχία της επιχείρησης και δεν αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα της για την αύξηση της ανταγωνιστικότητάς της. Η δεύτερη κατηγορία των διαβαθμιζόμενων αναγκών μπορεί να επηρεάσει την απόφαση του περιηγητή για την επιλογή του τουριστικού προορισμού ή της αγροτοτουριστικής επιχείρησης που θα επισκεφθεί. Η τρίτη κατηγορία των μη βασικών αναγκών σχετίζεται κυρίως με την ελκυστικότητα των εγκαταστάσεων και την περιποίηση που δέχεται ο περιηγητής. Στα πλαίσια του σχεδιασμού των προαναφερόμενων αναγκών πρέπει να εφαρμόζονται συγκεκριμένες προδιαγραφές ποιότητας (European Commission, 1999, σ. 11) καθόλα τα στάδια της εμπειρίας του περιηγητή, από την επίσκεψή του σε μία περιοχή ή σε μία αγροτοτουριστική επιχείρηση, μέχρι τον αποχαιρετισμό, το ταξίδι της επιστροφής και τη διατήρηση της επικοινωνίας.

Η ανάλυση των δεδομένων μιας αγροτουριστικής μονάδας η οποία θα περιλαμβάνει τη συγκέντρωση γενικών περιφερειακών δεδομένων, ειδικών πολιτισμικών, ιστορικών στοιχείων, πληροφορίες σχετικά με τις καλλιέργειες της περιοχής, την βλάστηση την εδαφολογία κ.λπ. αλλά των αισθητικών παραμέτρων (δομή, εποχικότητα, πολυπλοκότητα, κ.λπ.), αποτελεί το αρχικό και βασικό στάδιο σχεδιασμού από έναν αρχιτέκτονα τοπίου. Η συγκεκριμένη διαδικασία περιλαμβάνει α) την  εργασία γραφείου (βιβλιογραφική έρευνα για την περιοχή συλλογή στοιχείων για την γεωγραφία, την ιστορία, την οικολογία, την αρχιτεκτονική, κ.λπ., συγκέντρωση χαρτών, φωτογραφιών, πινάκων περιγραφής του τοπίου, εκθέσεων αξιολόγησης των σημαντικών στοιχείων του τοπίου απαραίτητων για τη διαχείριση του, συγκέντρωση πληροφοριών για τη συντήρηση αξιόλογων του στοιχείων -αρχιτεκτονικών, περιβαλλοντικών, ιστορικών-) κ.λπ., και β) την εργασία πεδίου, όπου  εκτιμώνται στοιχεία του τοπίου όπως: τοπογραφία, αισθητικοί παράγοντες, στοιχεία (φυσικά, ανθρωπογενή) του τοπίου, ο τόπος και ο χρόνος της παρατήρησης, τα σημεία παρατήρησης και οι αποστάσεις τους από τη συγκεκριμένη περιοχή. Εκτός όπως από την οπτική ανάλυση εξίσου σημαντική είναι και η SWOT ανάλυση για να αναδείξει τα πλεονεκτήματα-μειονεκτήματα της περιοχής όπως και τις αδυναμίες-ευκαιρίες που παρουσιάζονται. Συγχρόνως, αξιολογούνται οι απόψεις και επιθυμίες των ιδιοκτητών και των περιηγητών, έτσι ώστε να καταγραφούν οι προτιμήσεις τους σχετικά με την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου τους σε μια αγροτουριστική μονάδα.

Ο τελικός στόχος είναι να προκύψουν οι βασικές κατευθυντήριες αρχές του σχεδιασμού (π.χ. ζώνες χρήσεων γης, τρόποι εξοικονόμηση ενέργειας, εγκαταστάσεις και υπηρεσίες, ασφάλεια, αισθητική, προσβασιμότητα) του αγροτοτουριστικού τοπίου, για την σωστή διευθέτηση των χρήσεων. Η διαίρεση του χώρου μιας αγροτοτουριστικής εκμετάλλευσης σε ζώνες βοηθά στην δημιουργία μιας ελκυστικής μονάδας αναψυχής προσφέροντας τη δυνατότητα στους τουρίστες να συμμετέχουν σε μια ποικιλία δραστηριοτήτων. Έτσι η συγκεκριμένη εκμετάλλευση βελτιώνεται κατά τέτοιο τρόπο που να αναδεικνύει την αισθητική αλλά και να βοηθά στην λειτουργικότητα του χώρου. Ο σχεδιασμός του τοπίου γίνεται έτσι ώστε να παρέχει εύκολη πρόσβαση στις συγκεκριμένες χρήσεις και υποδομές χωρίς παράλληλα να διαταράσσεται ο ρυθμός ζωής των αγροτών της επιχείρησης. Σε συνέχεια,  με την παρουσίαση κατόψεων και φωτορρεαλιστικών απεικονίσεων της πρότασης, ο ιδιοκτήτης της αγροτοτουριστικής εκμετάλλευσης είναι σε θέση  να αντιληφθεί και να οργανώσει συστηματικά το χώρου του. Ο βασικός στόχος σχεδιασμού ενός αρχιτέκτονα τοπίου μέσα από τα προαναφερόμενα στάδια μελέτης είναι να συνδυάσει την παραγωγή, την αισθητική και την λειτουργία της αναψυχής.

 

Διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου κτήματος. Αττική. Αgrodesign (www.agrodesign.gr). Μάιος 2010. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

 

Διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου κτήματος. Αττική. Αgrodesign (www.agrodesign.gr). Μάιος 2007. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

 

Εν κατακλείδι, η συνεισφορά του αρχιτέκτονα τοπίου είναι καθοριστικής σημασίας για το σχεδιασμό, την ανάδειξη και την προστασία ενός αγροτοτουριστικού τοπίου, έτσι ώστε να τηρηθούν εκείνες οι προδιαγραφές ποιότητας που θα κατευθύνουν τον αγροτικό τουρισμό με ασφάλεια σε προβλέψιμους στόχους, για να μην αρχίσει να εξομοιώνεται με το μαζικό τουρισμό, φαινόμενο που ήδη έχει αρχίσει να διακρίνεται έντονα, τουλάχιστον στην Ελλάδα.

 

της Αικατερίνης Γκόλτσιου

Βιβλιογραφία
-Γκόλτσιου Αικ. (2007). «Ανάπτυξη ενός μεθοδολογικού πλαισίου δεικτών για την ανάλυση του τουριστικού τοπίου. Εφαρμογή στα παράκτια νησιωτικά τουριστικά τοπία». Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μυτιλήνη, Λέσβος.
-Ιακωβίδου, Ο. (2006). Εμπειρίες από την ανάπτυξη του Αγροτικού Τουρισμού στην Ελλάδα. Εισήγηση στο 1^ο συνέδριο τουριστικής ανάπτυξης. Αθήνα 23-24/3/2006.
-Παρταλίδου Μ., Ιακωβίδου Ο. (2002). Η ποιότητα ως προϋπόθεση ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Νο 108-109, σελ. 325-345.
-Busby G & Redle S., (2000). The transition from tourism on farms to farm tourism. Tourism management. 21 (6): 635 -642.
-European Commision, 1999, Towards quality rural tourism, Integrated Quality Management (IQM) of rural tourist destinations, Brussels, Enterprise Directorate-General Tourism Unit Publications.
-Kiper T., (2011). Land use planning regarding sustainable development through agritourism: Şarköy example. Journal of Agricultural Biotechnology and Sustainable Development Vol. 3(8), pp. 171-181, Available online at http://www.academicjournals.org/JABSD .
-Reynolds AK, (2005). Consumer demand for agricultural and on-farm nature tourism.  Uc Small Farm Centre Research Brief, P.7.
-Roberts, L. and Hall, D. (2001). Rural Tourism and Recreation. Principals to Practice. London: CAB Publishing.
- Swanwick, C., Cole L., Diacono M. (1999). Interim Landscape Character Assessment Guidance. London, Glasgow: Landuse Consultants.
-Swarbrooke, J. (2007). The development and management of visitor attractions, second edition, Elsevier.

Ιστοσελίδες
www.agrodesing.gr
http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/reunionconf/celebration10/BrunsDiscours191010_en.pdf