ΤΑΤΟΪ: Oλοκληρωμένη πρόταση προστασίας και ανάδειξης

1. Εισαγωγή
ΤατόΪ: δάσος, ιστορικός τόπος, κτήμα ή πάρκο; Έννοιες που συχνά αποδίδονται στον χώρο του Τατοΐου, αναδεικνύοντας πολυσύνθετη τη διάσταση του με πολλαπλές δυνατότητες αξιοποίησής. Είναι Δάσος, αναπόσπαστο τμήμα του Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας, με ιδιαίτερη βιοποικιλότητα, με ενδημικά και ξενικά είδη χλωρίδας και σπάνια και απειλούμενα είδη πανίδας. Είναι Ιστορικός τόπος, με έντονα τα σημάδια της δυναστείας του Γεωργίου Α΄, που χαρακτήρισε κρίσιμα και ποικιλοτρόπως την ιστορία του νεότερου ελληνικού κράτους (Φωτ. 01).  Είναι Κτήμα, που στο παρελθόν έχαιρε μεγάλης εκτίμησης για την πρωτογενή παραγωγή του. Είναι ένα περιαστικό Πάρκο  σε πλήρη γειτνίαση με την Αθήνα, με 42.000 στρέμματα δάσους που "περιμένουν" να αιφνιδιάσουν τους αμύητους επισκέπτες.

Φωτ. 01. Άποψη των Ανακτόρων. Πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοΐου. Δεκέμβριος 2011. Φωτογραφία Φίλιππος Γεροντάκης

Στις μέρες μας είναι ένας ελκυστικός φιλικός χώρος για όλες τις ηλικίες κατά την διάρκεια όλου του έτους (Φωτ.02). Οι νέες γενιές προσεγγίζουν το Πάρκο για την κάλυψη βασικών αναγκών, που προκύπτουν από την κατοίκηση μίας μητρόπολης γιγαντωμένης άναρχα, χωρίς παραμέτρους διασφάλισης υψηλής ποιότητας ζωής. Έτσι ο χώρος αποκτά έντονο ψυχαγωγικό χαρακτήρα, με όσα προβλήματα δύναται να προκύψουν από την αδυναμία φύλαξής του και την παντελή έλλειψη σχεδιασμού. Μολονότι τόσο ο κτιριακός όσο και ο φυσικός πλούτος του Τατοΐου βρίσκονται σε οριακά σημεία κατάρρευσης με έντονα τα σημάδια της υποβάθμισης, το Πάρκο κατακλύζεται τα Σαββατοκύριακα από επισκέπτες.

Φωτ. 02 Χώρος δασικής αναψυχής. Πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοΐου. Νοέμβριος 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

Λόγω της επείγουσας προαναφερόμενης κατάστασης, η Εκτελεστική Επιτροπή του Οργανισμού Αθήνας με την υπ' αριθμ. 13^η / 3^ο/15.09.2011 απόφαση της και σε συνέχεια της από 06/05/2011 πρόσκλησης διαγωνισμού ανέθεσε σε κοινοπραξία μελετητών την εκπόνηση του Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου. Οι κύριοι μελετητές: Αντώνης Κρασάς (Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.-Πολεοδόμος Μsc. E.M.Π.,Msc. Ι.P.N.), Μανώλης Βότσης (Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.), Φίλιππος Γεροντάκης (Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.-Αναστηλωτής Μsc. E.M.Π.), Αικατερίνη Γκόλτσιου (Δρ. Γεωγραφίας Παν/μιου Αιγαίου, Αρχιτέκτων Τοπίου Μ.L.A. Univ. of Edinburgh, Γεωπόνος Γ.Π.Α.), Κωνσταντίνος Ζαφείρης (Aγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.), σε συνεργασία με τους ειδικούς συμβούλους: Σταύρο Γανωτή (Αρχιτέκτων Μηχανικός Μsc Ε.Μ.Π,. Φυσικός Παν/μιο Αθηνών, Ενεργειακός Επιθεωρητής), Κωνσταντίνο Γρίσπο (Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π., M.Sc.. University of Surrey), Ελένη Παπαδοπούλου (Οικονομολόγος Μsc. Ο.Π.Α.), Νίκη Καρδακάρη (Περιβαλλοντολόγος Παν/μιο Αιγαίου), Ιωάννη Αρνέλλο (Δασολόγος Α.Π.Θ.), Κωνσταντίνο Τουμπακάρη (Πολιτικός Μηχανικός-Αναστηλωτής Μsc. E.M.Π..), Γεώργιο Παυλόπουλο (Συντηρητής Έργων Τέχνης), Αναστάσιο-Δαμιανό Μαΐστρο (Ηλεκτρολόγος Μηχανολόγος Π.Σ.Α.Π.Θ.) ανέλαβαν την παροχή υπηρεσιών Τεχνικού Συμβούλου προς τον Οργανισμό Αθήνας.

Στόχος της μελέτης ήταν να συγκεντρωθούν όλα τα στοιχεία για την εμπεριστατωμένη περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης και να προταθούν δύο εναλλακτικά σενάρια αξιοποίησης του κτήματος Τατοΐου εφοδιασμένα με μια προκαταρκτική οικονομική ανάλυση, που να υποστηρίζει το Σχέδιο Γενικής Διάταξης.

Το παρόν άρθρο  αποτελεί μια συνοπτική παρουσίαση της εν λόγω μελέτης.

2. Μεθοδολογία
Η μεθοδολογία της συγκεκριμένης μελέτης συνίσταται σε τρεις φάσεις: την καταγραφή, την  ανάλυση και την πρόταση.

Η πρώτη φάση περιλαμβάνει τη διαδικασία της αναγνώρισης και την αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης του κτήματος. Συγκεντρώθηκαν στοιχεία από τους αρμόδιους φορείς μέσω του εντοπισμού - καταγραφής - συλλογής - αξιολόγησης των δεδομένων (ιστορικά στοιχεία, ποσοτικά στοιχεία, στατιστικά στοιχεία, υπόβαθρα,  αποτυπώσεις, μετρικά στοιχεία). Προσδιορίστηκε το ακριβές νομικό πλαίσιο που διέπει τον υπό μελέτη τόπο, τόσο σε επίπεδο ελληνικής νομοθεσίας όσο και σε επίπεδο νομοθεσίας της Ε.Ε.  Εντοπίστηκαν οι έως σήμερα κατατεθειμένες προτάσεις χρήσης του υπό μελέτη τόπου, μέσω βιβλιογραφικής έρευνας και συνεντεύξεων με κοινωνικούς φορείς - ΟΤΑ, συλλόγους, μη κυβερνητικές οργανώσεις, θεσμικούς φορείς και μεμονωμένα άτομα που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την ιστορία του κτήματος.

Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις των μελετητών στην περιοχή του έργου για να επιτευχθεί μια ικανή εξοικείωση με το χώρο, να αποτυπωθούν ποιοτικά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, οι ανάγκες και οι ελλείψεις του και να συγκεντρωθούν επί τόπου στοιχεία (φωτογραφίες, έλεγχος διαθεσίμων υποβάθρων, εντοπισμός δυσχερών σημείων κλπ).

Η δεύτερη φάση περιλαμβάνει:

- την πολεοδομική και χωροταξική ανάλυση του κτήματος με κατεύθυνση τη διερεύνηση της σχέσης της περιοχής μελέτης με το γεωφυσικό περιβάλλον, με την πόλη αλλά και με το ευρύτερο πολιτιστικό και παραγωγικό δίκτυο.
- την τοπιακή ανάλυση, μέσω της οποίας καταγράφηκαν οι μορφές, οι λειτουργίες και οι αξίες του τοπίου του Τατοΐου, προσδιορίστηκαν τα ιδιαίτερα στοιχεία του, αναγνωρίσθηκαν οι τοπιακές ενότητες και ο βαθμός ευπάθειάς τους και προτάθηκαν τέλος οι γενικοί στόχοι και οι κατευθύνσεις σχεδιασμού ανά ενότητα.
- την κτιριακή ανάλυση, μέσω της οποίας καταγράφηκαν η μορφολογία και η οικοδομική κατάσταση των κτιρίων, διευκρινίσθηκε ο βαθμός επικινδυνότητας τους και το ενδεχόμενο αποκατάστασής τους.
- την ανάλυση SWOT, που επέτρεψε να ξεκαθαριστούν τόσο τα δυνατά σημεία (πλεονεκτήματα) του κτήματος Τατοΐου έναντι των αδύνατων σημείων (μειονεκτημάτων) του, όσο και οι ευκαιρίες έναντι των απειλών που σηματοδοτεί το εξωτερικό περιβάλλον.

Η τρίτη φάση αφορά στη διαμόρφωση της πρότασης σχετικά με την οργάνωση των διαφόρων χρήσεων του κτήματος και των κτιρίων, την επίλυση των προσβάσεων, τη διαμόρφωση των δικτύων κυκλοφορίας εντός του κτήματος και θέματα διοίκησής του.  Παράλληλα η προκαταρκτική οικονομική μελέτη προσδιόρισε τις δαπάνες των μελλοντικών μελετών και έργων για την αξιοποίηση του κτήματος Τατοΐου, το κόστος των διαφόρων επενδύσεων και τους τρόπους χρηματοδότησης αυτών.

3.Πορίσματα της ανάλυσης
Το Κτήμα Τατοΐου διαθέτει μια σημαντική και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα φυσιογνωμία, φυσικού - πολιτιστικού και ιστορικού πλούτου, η οποία συνθέτει το σύνολο των βασικών πλεονεκτημάτων του χώρου (Φωτ. 03). Παράλληλα, οι βασικές ευκαιρίες που προσφέρει το εξωτερικό περιβάλλον συνδέονται άμεσα με τη χωροθέτηση και τη μοναδικότητα του Τατοΐου και το ενδιαφέρον του κοινού για αυτό. Οι παράγοντες αυτοί (πλεονεκτήματα κτήματος - ευκαιρίες εξωτερικού περιβάλλοντος) θα μπορούσαν να επιτρέψουν μια έντονη αισιοδοξία για τις προοπτικές του χώρου, αν δεν παρατηρούνταν σημαντικές αδυναμίες και μειονεκτήματα στο Κτήμα Τατοΐου σήμερα.

Φωτ. 03. Περιοχή Πλατάνου. Πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοΐου. Νοέμβριος 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

Ειδικότερα, οι αδυναμίες που σήμερα παρουσιάζει το Κτήμα, μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό τροχοπέδη στην έναρξη της αξιοποίησής του, οδηγώντας σε καθυστερήσεις και αστοχίες κατά την υλοποίηση του όποιου σχεδίου ανάπτυξης και λειτουργώντας ως αποτρεπτικός παράγοντας για την όποια επενδυτική δραστηριότητα στον χώρο. Αυτό που παρατηρείται σε διάφορα επίπεδα είναι ένα έλλειμμα επαρκούς μέριμνας για την προστασία και την αποκατάσταση του Κτήματος τα τελευταία χρόνια, με αποτέλεσμα μια εικόνα εγκατάλειψης, συνεχιζόμενες φθορές και απειλή μεγάλων μη αναστρέψιμων καταστροφών(φωτ.04).

Φωτ. 04. Συγκρότημα Οινοποιείου. Πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοΐου. Νοέμβριος 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

Οι προβαλλόμενοι λόγοι για τις περιορισμένες δράσεις προστασίας και αποκατάστασης στο Κτήμα είναι πολλοί: έλλειψη πόρων (οικονομικών - ανθρώπινων), κατακερματισμός αρμοδιοτήτων, διαχειριστικές - γραφειοκρατικές δυσκολίες, ελλιπές ή σύνθετο νομοθετικό πλαίσιο. Για να αντιμετωπισθούν τα παραπάνω πρέπει το Κτήμα να αποτελέσει αντικείμενο άμεσης προτεραιότητας για τη δημόσια διοίκηση, ώστε συντονισμένα και επειγόντως να υλοποιηθούν οι απαιτούμενες σωστικές και προληπτικές ενέργειες για την προστασία του.

Υπό τις κατάλληλες προϋποθέσεις το Κτήμα θα αναχθεί σε μια ελκυστική και χαμηλού ρίσκου επένδυση για το δημόσιο, αμιγώς ή σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα. Μια μεγάλη ενότητα εξωτερικών απειλών που έχουν καταγραφεί θα εξαλειφθεί αν ληφθούν οι κατάλληλες πρωτοβουλίες για την προστασία του Κτήματος.

4. Πρόταση
4.1. Βασικές αρχές της παρέμβασης - διαπιστώσεις
Η πρόταση για την ανάπτυξη του κτήματος Τατοΐου αναδεικνύεται ρεαλιστική μέσα από τη δυναμική συνέργεια διακεκριμένων δράσεων και έρχεται να οργανώσει την ήδη υπάρχουσα δυναμική που έχει αναπτυχθεί από τους επισκέπτες του, επί το πλείστον ως χώρου αναψυχής. Κατά την ανάπτυξη της πρότασης αποκλείστηκαν δραστηριότητες που θα απειλούσαν με υποβάθμιση ή καταστροφή το φυσικό και πολιτισμικό τοπίο.

Η πρόταση αποδίδει το Πάρκο στους πολίτες ελεύθερο, εξασφαλίζει όμως ταυτόχρονα και τους αναγκαίους πόρους για τη συντήρηση, τη λειτουργία και την ανάπτυξή του. Διευρύνει την επισκεψιμότητα του Πάρκου σε ευρείες πληθυσμιακές ομάδες, ενθαρρύνει την πρόσβαση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς, διεκδικεί την βέλτιστη συνεργασία ιδιωτικού και δημοσίου τομέα με αμοιβαία ωφέλεια, αναζητά την εθελοντική συμμετοχή πολιτών σε ποικίλες υποστηρικτικές δραστηριότητες και προτείνει την αναβίωση και εκμετάλλευση του brand name του Τατοΐου.

Η πρόταση μετατρέπει το Τατόι στο Περιαστικό Μητροπολιτικό Πάρκο της Πρωτεύουσας (Φωτ. 05), εξασφαλίζοντας έτσι έναν σημαντικό τουριστικό πόλο έλξης, με διεθνή προβολή.

Οι παραδοχές, στις οποίες υπακούει η πρόταση, κωδικοποιούνται αμέσως κατωτέρω:

- Σεβασμός του φυσικού και πολιτιστικού τοπίου του Τατοΐου. Η ήπια ανάπτυξη συνδυάζεται με την αποτελεσματική προστασία.
- Αναφορά στο υπάρχον νομικό πλαίσιο προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και σε αυτό της προστασίας των μνημείων και του ιστορικού τόπου.
- Αναγνώριση της ιδιαίτερης δυναμικής του Κτήματος ως μελλοντικού Μητροπολιτικού Πάρκου της Αττικής, δυναμένου να ενταχθεί τόσο στα δίκτυα των αντίστοιχων περιαστικών δασών την Ευρώπης όσο και στο δίκτυο των Ευρωπαϊκών Βασιλικών Κατοικιών.
- Βέλτιστη αξιοποίηση του πολυσύνθετου χαρακτήρα του τόπου (Δάσος, Ιστορικός Τόπος, Κτήμα και περιαστικό Πάρκο), ώστε να αναδειχθεί η αειφορία του εγχειρήματος.
- Αρμονικός συνδυασμός της αναβίωσης των παραδοσιακών δραστηριοτήτων του Κτήματος με την εισαγωγή καινοτόμων δράσεων.
- "Απόδοση" του Τατοΐου τόσο στους κατοίκους του Λεκανοπεδίου όσο και στους επισκέπτες της Αττικής, ως ενός ελκυστικού προορισμού αναψυχής περιβαλλοντικού και πολιτιστικού χαρακτήρα.

Φωτ. 05. Σχέδιο Γενικής Διάταξης. Μάιος 2012. Αρχείο Τεχνικού Συμβούλου ΟΡΣΑ.
(κάντε κλικ για μεγέθυνση)

4.2. Άξονες παρέμβασης
Στο πλαίσιο που υποβάλλει ο πολλαπλός χαρακτήρας του Τατοΐου και με δεδομένη την απαίτηση για αειφορία και οικονομική αυτοτέλεια, διακρίνονται οι παρακάτω πέντε άξονες προτάσεων δραστηριοτήτων:

Α. Άξονας πρωτογενούς παραγωγής και μεταποίησης, με στόχο τόσο την διάθεση αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων για κατανάλωση και εμπορία εντός και εκτός του κτήματος Τατοΐου, όσο και την εκπαιδευτική αξιοποίηση των εγκαταστάσεων που θα δημιουργηθούν (επισκέψιμες εγκαταστάσεις).

Β. Άξονας αναψυχής και άθλησης, που περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων: Αθλητικές δραστηριότητες (ποδηλασία, πεζοπορία), αθλοπαιδιές (παιδικές χαρές), δραστηριότητες συναφείς με την περιβαλλοντική εκπαίδευση (Birdwatching, επίσκεψη πεζή ή επί υποζυγίων στο δάσος, στις καλλιέργειες, στους τόπους παραγωγής).

Γ. Πολιτιστικός Άξονας, που περιλαμβάνει τη δημιουργία Μουσείων για την ανάδειξη των ιδιαίτερων ιστορικών, αρχαιολογικών και φυσικών στοιχείων του Πάρκου, τη χωροθέτηση πολιτιστικών δραστηριοτήτων υπαιθρίων αλλά και στεγασμένων.

Δ. Άξονας επιστημονικής, οικολογικής, ερευνητικής δραστηριότητας, με δυνατότητα διεξαγωγής, σε συνεργασία με εκπαιδευτικά ιδρύματα, επιστημονικής έρευνας και συνεδρίων με αντικείμενα συναφή με τις δραστηριότητες του Πάρκου.
Στον άξονα αυτό εμπίπτει και η προστασία της άγριας πανίδας, με την δημιουργία σταθμού πρώτων βοηθειών για την περίθαλψη και επανένταξη των αγρίων ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον.

Ε. Άξονας εστίασης και φιλοξενίας, με αντικείμενο την οργάνωση δικτύου εστίασης στο Πάρκο (αναψυκτήρια, εστιατόριο, ταβέρνα, καφενεία) αλλά και τη χωροθέτηση κτιρίου φιλοξενίας.

4.3. Άμεσοι στόχοι.
Οι άμεσοι στόχοι έχουν σωστικό χαρακτήρα . Συνοπτικά αναφέρονται οι εξής:

- Επίλυση θεμάτων πυροπροστασίας, φύλαξης - ασφάλειας στο χώρο
- Εύρεση λύσης για την αποθήκευση - καταγραφή - συντήρηση των κινητών αντικειμένων των Ανακτόρων, ώστε να «απελευθερωθεί» η πρόσβαση στα κτίρια για μελέτες και έργα αποκατάστασης αυτών.
- Εξασφάλιση πόρων και άμεση έναρξη των απαιτούμενων μελετών (για έργα υποδομών, αποκατάσταση κτιρίων, μελέτη επισκεψιμότητας, μελέτες αγοράς για τις υπηρεσίες-προϊόντα του κτήματος).
- Έναρξη σωστικών εργασιών - έργων αποκατάστασης των κτιρίων.
- Ενέργειες διαβούλευσης και επίτευξη συναίνεσης - κοινής αντίληψης για το σχέδιο ανάπτυξης του Κτήματος Τατοΐου, τόσο μεταξύ των συναρμόδιων Υπουργείων και φορέων, όσο και με τους ενδιαφερόμενους φορείς και κατοίκους της ευρύτερης περιοχής.
- Άμεση έναρξη λειτουργίας του Φορέα Διαχείρισης του Τατοΐου, με επάρκεια ανθρωπίνου δυναμικού.
- Λεπτομερής και εντατική αναζήτηση πηγών χρηματοδότησης (χορηγών) ή/και ιδιωτικών φορέων ενδιαφερόμενων για ανασύσταση και ανάληψη της λειτουργίας των υποδομών του Κτήματος.
- Επίλυση θεμάτων προσβασιμότητας (συγκοινωνίες, στάθμευση κλπ.)

Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η πραγματοποίηση των εργασιών υποδομών, αποχέτευσης, ύδρευσης, ηλεκτροδότησης και τηλεπικοινωνιών, καθώς και των βασικών αρχικών εργασιών περίφραξης, οδικού δικτύου, χώρων στάθμευσης και συγκοινωνιακής σύνδεσης, ώστε να διαμορφωθεί εύφορο έδαφος για την υλοποίηση του έργου τόσον όσον αφορά σε τεχνικά θέματα όσο και στην εξεύρεση πόρων.

4.4.       Μακροπρόθεσμοι στόχοι.
Οι μακροπρόθεσμοι στόχοι έχουν αναπτυξιακό χαρακτήρα και το μητροπολιτικό πάρκο οργανώνεται στο σύνολό του με απώτερο στόχο την διάχυση των επισκεπτών σε όλη την έκτασή του. Οι χρήσεις χωροθετήθηκαν με τη λογική της δημιουργίας ενοτήτων που παράγουν από μόνες τους αλλά και συνδυαστικά μεταξύ τους πολυποίκιλες ελκυστικές διαδρομές και διαφορετικού χαρακτήρα κεντρικότητες, συνιστώντας ιδιαίτερες αφορμές για την επίσκεψη του Πάρκου. Οι χρήσεις στον Κεντρικό Πυρήνα (που οριοθετείται από τις υπάρχουσες κτιριακές εγκαταστάσεις και το Παλαιόκαστρο), αποδόθηκαν με αναφορά στο κτιριακό απόθεμα, με γνώμονα την κατά το δυνατόν διατήρηση ή αποκατάσταση της γενικής φυσιογνωμίας και λειτουργίας των κτιρίων. Προτεινόμενες νέες χρήσεις, κρίσιμες για την λειτουργία του Πάρκου που διαφοροποιούνται από την ιστορική λειτουργία τους χωροθετήθηκαν με φειδώ σε κτίρια με μειωμένο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Περιφερειακά του Κεντρικού Πυρήνα οι χρήσεις αποδόθηκαν στις μεν συνεκτικές περιοχές (γεωργικές, κτηνοτροφικές, αναψυχής) με αναφορά στην ιστορική τους χρήση, στο δε υπόλοιπο Πάρκο με γνώμονα την τόνωση της επικρατούσας σημερινής χρήσης ή την εμφύτευση συμβατών νέων χρήσεων στις "κενές" περιοχές.

Η διασφάλιση της κοινωνικής συμμετοχής στην λειτουργία του κτήματος είναι απαραίτητη. Ενώ, η συμμετοχή των ιδιωτών στην διαχείριση και τη λειτουργία του Πάρκου δεν πρέπει να αποθαρρύνει την δραστηριοποίηση σε αυτό των κοινωνικών ομάδων και να ακυρώσει τις όποιες πρωτοβουλίες τους.

4.5. Συνοπτική Περιγραφή της Πρότασης
Η αξιοποίηση της πρώην βασιλικής περιουσίας στο Τατόι βασίζεται πρωταρχικά στην αποκατάσταση και επαναλειτουργία του Αγροκτήματος. Οι καλλιέργειες αποκαθίστανται εν μέρει και ενισχύονται με νέες, που χαρακτηρίζονται από υψηλή ζήτηση και εξασφαλίζουν υψηλές τιμές στην αγορά. Αποκαθίστανται οι περισσότεροι αμπελώνες, οι ελαιώνες και οι οπωρώνες εντός και εκτός του κεντρικού πυρήνα του Κτήματος σε εκτάσεις 700 περίπου στρεμμάτων (φωτ. 06). Επαναλειτουργεί το οινοποιείο, καθώς και μονάδα επεξεργασίας-τυποποίησης βρώσιμης ελιάς, με χαρακτήρα επιδεικτικό. Παράλληλα, με τη λειτουργία του Θερμοκηπίου - λειτουργία που επιβάλλει ούτως ή άλλως η αποκατάσταση του κήπου του Ανακτόρου - αναπτύσσεται η ανθοκομία. Εισάγεται η καλλιέργεια αρωματικών και θεραπευτικών φυτών και βοτάνων σε κάποια από τα κτήματα του Μπαφίου ανατολικά, κοντά στο Κρυονέρι. Η συγκεκριμένη επιλογή ενεργοποιεί ένα νέο κύκλο εργασιών παραγωγής, μεταποίησης και διάθεσης αφ΄ ενός, συνδυάζεται αρμονικά με τη μελισσοκομία αφ΄ ετέρου, η οποία ενισχύεται και οργανώνεται σε νέα βάση διαφάνειας και πιστοποίησης. Η συσκευασία και η διάθεση μελιού Τατοΐου οργανώνεται στις εγκαταστάσεις του Αγροκτήματος.

Φωτ.06. Περιοχές καλλιεργειών. Πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοΐου. Οκτώβριος 2011. Φωτογραφίες Αικατερίνης Γκόλτσιου

Μια χέρσα σήμερα, πρώην αγροτική έκταση 35 περίπου στρεμμάτων, διατίθεται καναβοποιημένη στην αστική γεωργία αποδίδοντας τόσο οικονομικά, μέσω του αντίτιμου της διάθεσης του κάθε λαχανόκηπου, όσο και οικολογικά, μέσω της κοινωνικής όσμωσης μικροκαλλιεργητών αστικής προέλευσης στο Πάρκο. Παράλληλα, η δασική παραγωγή ενισχύεται, καθώς οργανώνεται η συσκευασία και η διάθεση μανιταριών και αγρίων βοτάνων Τατοΐου στις εγκαταστάσεις του Αγροκτήματος.

Η κτηνοτροφία περιορίζεται στην εκτροφή προβάτων, ώστε να επαναλειτουργήσει η μονάδα μεταποίησης γαλακτοκομικών προϊόντων και να ελεγχθεί το ύψος της βλάστησης στα ξέφωτα και τους ελαιώνες με φυσικό τρόπο. Η στέγαση και η φροντίδα των αλόγων έλξης και των ημιόνων εργασίας σε εγκαταστάσεις πλησίον του στάβλου των προβάτων θα δημιουργήσει ένα μικρό κτηνοτροφικό πάρκο που, εκτός από την βασική του λειτουργία, θα αποτελεί και σημείο ενδιαφέροντος - τουλάχιστον για τους αστικής προελεύσεως επισκέπτες του Πάρκου.

Η παραγωγή, η μεταποίηση και η τυποποίηση των προϊόντων του Αγροκτήματος θα είναι βιολογική και έντονα επιδεικτική - θα υλοποιεί τα καθορισμένα πρότυπα ή θα καθορίζει πρότυπα σε τομείς που τυχόν δεν υπάρχουν. Η βιολογική παράμετρος της παραγωγής θα εξασφαλίζεται με τη συνέργια των αρμοδίων στελεχών του Μητροπολιτικού Πάρκου. Η πιστοποίηση των προϊόντων θα προκύπτει από τη θεσμοθετημένη διαδικασία.

Η υψηλή ποιότητα των προϊόντων, σε συνδυασμό με την βέλτιστη διαχείριση του brand name των πρώην βασιλικών κτημάτων Τατοΐου θα προσθέσουν ιδιαίτερη αξία και ευρεία ακτινοβολία στην αγροτοκτηνοτροφική παράμετρο του Μητροπολιτικού Πάρκου. Το προσδοκώμενο όφελος είναι η υψηλή ζήτηση των προϊόντων που προαναφέρθηκε αλλά και το παράπλευρο διαχειριστικό κέρδος.

Ο χαρακτήρας του Αγροκτήματος, που επαναδιατυπώνεται στο Μητροπολιτικό Πάρκο με τους πλέον σύγχρονους για τα ελληνικά δεδομένα όρους, είναι κυρίαρχος στην όλη πρόταση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα προσδοκώμενα έσοδα από τον κύκλο της αγροτικής παραγωγής αποτελούν την κύρια πηγή χρηματοδότησης των δραστηριοτήτων του Πάρκου. Ο χαρακτήρας του Αγροκτήματος δίνει μια ιδιαίτερη ποιότητα σε όλες τις προτεινόμενες δράσεις, υλοποιώντας μια ισχυρή πλην διακριτική αντίστιξη στον χαρακτήρα της Βασιλικής Επαύλεως, όπως ίσχυε άλλωστε από γενέσεως των τέως βασιλικών κτημάτων του Τατοΐου.

Η εκπαίδευση και η έρευνα συμμετέχουν δραστικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του Μητροπολιτικού Πάρκου. Με μικρό σχετικά αρχικό κόστος επένδυσης, η λειτουργία αυτή στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συνεργασία με εκπαιδευτικούς και ερευνητικούς φορείς, φορείς διαχείρισης, ΜΚΟ και εθελοντές.

Το Πάρκο συμβάλλει σε αυτή τη λειτουργία με το ιδιαίτερο φυσικό, ιστορικό και πολιτιστικό τοπίο του, με τις χαρισματικές εγκαταστάσεις που παρέχει και με τη συνέργια των λοιπών δραστηριοτήτων του - ενδεικτικά αναφέρεται το εξειδικευμένο επιστημονικό δυναμικό του Φορέα Διαχείρισης του Πάρκου σε θέματα γεωπονικής και σε θέματα αποκαταστάσεων.

Το όφελος από τη συμμετοχή της εκπαίδευσης και της έρευνας στο βασικό σενάριο αξιοποίησης προκύπτει τόσο από τη συμβολή της έρευνας στην παραγωγική διαδικασία και τη ζητούμενη διαμόρφωση του επιδεικτικού χαρακτήρα της, όσο και από την επιτυχημένη διοργάνωση περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και χρηματοδοτούμενων σεμιναρίων στα πλαίσια της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη δια βίου εκπαίδευση. Ενδεικτικά αναφέρονται σεμινάρια επανεκπαίδευσης και διεύρυνσης του φάσματος των ευκαιριών εργασίας για ανέργους πολίτες, που θα κατευθύνονται σε «έξυπνες» εργασίες του πρωτογενούς τομέα.

Πέραν των εκπαιδευτικών σεμιναρίων, που ακολουθούν την κατεύθυνση της αγροτικής, κτηνοτροφικής και δασικής παραγωγής (φωτ.07), προβλέπεται και η κατεύθυνση της ιστορικής - αρχαιολογικής τεκμηρίωσης των αποκαταστάσεων κτιρίων και τοπίου, μια κατεύθυνση που θα μπορούσε να «δείχνει» άμεσα στην ακαδημαϊκή επιστημονική κοινότητα.

Φωτ. 07. Παραδείγματα γεωργοκτηνοτροφικών εγκαταστάσεων. Αριστερά Ελαιοτριβείο Μουσείο, ΒΡΑΝΑ, ΛΕΣΒΟΣ. Δεξιά. Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλία. Φωτογραφίες Μ. Βότση

Η αναψυχή μαζί με την άθληση συνιστά σήμερα την κυρίαρχη λειτουργία που επιτελείται στο χώρο. Χωρίς οργανωμένη βάση, τα τέως Βασιλικά Κτήματα είναι ήδη ένας αγαπημένος προορισμός για αρκετούς Αθηναίους που κατακλύζουν τον Κεντρικό Πυρήνα, την περιοχή του Πλατάνου και το Μακρυχώραφο στις αργίες καθ΄ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Στο προτεινόμενο σχέδιο αξιοποίησης του Τατοΐου η λειτουργία αυτή ενθαρρύνεται, εμπλουτίζεται και οργανώνεται ώστε, χωρίς να καταστεί ακριβή και να αποκλείσει επισκέπτες, να συμβάλλει στην ανάπτυξη του Μητροπολιτικού Πάρκου. Οι εν λειτουργία σήμερα χώροι αναψυχής αναβαθμίζονται και σε αυτούς προστίθεται και ένας νέος στην πλευρά του Κρυονερίου, η Πηγή της Όλγας.  Οι χώροι αυτοί είναι: η περιοχή της Κιθάρας, ο Χώρος του Πλατάνου, το Μακρυχώραφο, τα Μαχούνια και ο νέος Χώρος πηγής Όλγας. Επίσης διαμορφώνονται νέοι μικρότερης έκτασης χώροι αναψυχής και δασικού παιχνιδιού (φωτ. 08), ώστε, να καλύψουν ως δίκτυο μαζί με τους υπάρχοντες το σύνολο του Πάρκου.

Φωτ. 08. Παιχνίδια εναέριας μετακίνησης από δένδρο σε δένδρο. Φωτογραφία Φίλιππου Γεροντάκη

Το Πάρκο προτείνεται να παραμείνει ανοιχτό εν γένει για το κοινό, με την περίφραξη του Κεντρικού Πυρήνα να εξασφαλίζει την προστασία και την εύρυθμη λειτουργία του. Χρέωση προβλέπεται σε συγκεκριμένες παροχές του Πάρκου καθώς και στη στάθμευση των Ι.Χ. αυτοκινήτων, επιλογή που θα ενισχύσει την εναλλακτική χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς έναντι της χρήσης του ιδιωτικού μέσου για την πρόσβαση. Τα μηχανοκίνητα τροχοφόρα δεν έχουν θέση στο Μητροπολιτικό Πάρκο, πλην των αναγκαίων εξαιρέσεων. Ενθαρρύνεται η ποδηλασία (φωτ. 09), η πεζοπορία και η χρήση μόνιππων αμαξιδίων. Εισάγεται επίσης το μέσο σταθερής τροχιάς, ένα ελαφρύ τουριστικό τρένο που θα συνδέει το Σιδηροδρομικό Σταθμό της Δεκελείας με τους χώρους αναψυχής και δύο από τις εισόδους του Κεντρικού Πυρήνα για να καταλήξει στη θέση Πλατιά Φελίκια, με δυνατότητα επέκτασης έως το Σ.Σ Σφενδάλης του ΟΣΕ.

Φωτ.09. Διαδρομές θέασης. Πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοΐου. Νοέμβριος 2011. Φωτογραφία Σταύρου Γανωτή.

Κάποια λίγα αναψυκτήρια σε στρατηγικές θέσεις αρκούν για ήπια κατανάλωση ενώ στον Κεντρικό Πυρήνα προβλέπονται χώροι εστίασης. Ένα μικρό ξενοδοχείο - μπουτίκ διαμορφώνεται ακριβώς στα όρια, έξω από την περίφραξη, στο κτίριο των Στρατώνων. Διαθέτει και ιδιαίτερο χώρο στάθμευσης.

Η μουσειακή - ιστορική διάσταση του Κτήματος οργανώνεται με βασική αναφορά στα Ανάκτορα αλλά και στο λόφο του Παλαιοκάστρου. Τα εναπομείναντα κινητά περιουσιακά στοιχεία της πρώην βασιλικής οικογένειας της Ελλάδος έχουν πλέον περιέλθει στο Ελληνικό Δημόσιο και η καταγραφή τους είναι σε εξέλιξη. Κρίνοντας από τα μέχρι στιγμής ευρήματα, θα υπάρξει υλικό ικανό να στηρίξει την συγκρότηση αξιόλογης συλλογής επίπλων, χρηστικών αντικειμένων και έργων τέχνης. Κάποια από τα οχήματα επίσης της τέως βασιλικής οικογένειας που φημολογείται ότι φυλάσσονται σε συγκεκριμένο κτίριο του Κτήματος θα έδιναν πρόσθετο ενδιαφέρον στη συλλογή. Το ίδιο το Ανάκτορο διαθέτει συμβολική και ιστορική βαρύτητα και μία ιδιαίτερη αισθητική. Η μετατροπή του σε μουσείο οδηγεί σε ένα κέλυφος - έκθεμα, κύριο πόλο έλξης επισκεπτών και συμβολικό φορέα του genius loci του Τατοΐου.

Το Μουσείο δεν περιορίζεται υποχρεωτικά στην έκθεση του καθημερινού περιβάλλοντος της παρελθούσης βασιλείας. Στο ΤατόΪ διαδραματίσθηκαν σκηνές που σημάδεψαν τη νεώτερη ελληνική ιστορία, τα ίχνη των οποίων ίσως βρεθούν στο αρχείο του κτήματος. Σε ένα Μουσείο άλλωστε είναι θεμιτό να μεταστεγάζονται εκθέματα και από άλλες συλλογές, εφόσον η μεταστέγαση συνάδει με τη θεματολογία του.

Το κτίριο της Φρουράς των Τάφων στο Παλαιόκαστρο θα αποκατασταθεί και θα στεγάσει αρχαιολογικά ευρήματα της Δεκέλειας. Σε μία από τις τρεις αίθουσές του θα εκτίθενται συνοπτικά στοιχεία και πληροφορίες για την ταυτότητα των νεκρών που είναι θαμμένοι στο νεκροταφείο του Παλαιοκάστρου.

Η πρόταση περιλαμβάνει την ανασύσταση των βασιλικών κήπων, εργασία εξειδικευμένη και απαιτητική. Στόχος της αποκατάστασης θα είναι η ανάδειξη της αρμονικής συνύπαρξης του παρελθόντος με το παρόν και η υποδοχή του μέλλοντος (Φωτ.10). Αντίστοιχα, ο χώρος του άλσους των ανακτόρων μπορεί κάλλιστα να ενοποιηθεί με τον περιβάλλοντα χώρο των μαγειρείων και να αποτελέσει έναν χώρο αναψυχής σε συνδυασμό με την νέα χρήση κτιρίου.

Φωτ. 10. Απόψεις των στοιχείων των κήπων. Πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοΐου. Οκτώβριος 2011. Φωτογραφίες Αικατερίνης Γκόλτσιου

Ο διττός ρόλος του ανακτορικού κτιρίου ως κελύφους και, ταυτόχρονα, εκθέματος του Μουσείου, καθιστά ενδιαφέρουσα τη δυνατότητα χρήσης μιας κεντρικής του αίθουσας για τη στέγαση κάποιων σημαντικών κοινωνικών δραστηριοτήτων. Οι κήποι του Μουσείου επίσης, σε συνδυασμό με το καφέ-εστιατόριο που στεγάζεται στα Μαγειρεία, θα μπορούν να δέχονται αντίστοιχες υπαίθριες χρήσεις.

5. Συμπεράσματα
Το πρώτο απαραίτητο βήμα για την έναρξη υλοποίησης του σχεδίου ανάπτυξης του Κτήματος Τατοΐου έγκειται στη σύσταση και αρχική στελέχωση του Φορέα Διαχείρισης Κτήματος Τατοΐου, ώστε να αποτελέσει φορέα ανάθεσης και επίβλεψης των απαραίτητων μελετών και έργων, καθώς και φορέα διεκδίκησης σχετικών κονδυλίων χρηματοδότησης από ποικίλες πηγές (θεσμικές χρηματοδοτήσεις, χορηγίες, συνεργασία με ιδιώτες - επενδυτές).

Με τη σύσταση του Φορέα απαιτείται η κατάρτιση των Κανονισμών ανάθεσης και εκτέλεσης συμβάσεων και Κανονισμού Λειτουργίας, καθώς και η τροποποίηση - βελτίωση του θεσμικού πλαισίου που διέπει το Κτήμα Τατοΐου, προς τις κατευθύνσεις που απαιτούνται ώστε να είναι δυνατή η υλοποίηση των Προτάσεων - Μέτρων.

Εξάλλου, όπως διαφαίνεται από την προκαταρκτική οικονομοτεχνική ανάλυση και  εκτίμηση της βιωσιμότητας του Μητροπολιτικού Πάρκου, που εκπονήθηκε στα πλαίσια της συγκεκριμένης μελέτης, η οικονομική αυτοδυναμία του πάρκου είναι εφικτή, σε ένα μεσοπρόθεσμο ορίζοντα. Ενώ το κόστος του έργου εκτιμάται περίπου σε 90 εκατ. €, είναι σημαντική η συνεισφορά του  στην απασχόληση, τόσο κατά τη φάση εκτέλεση των εργασιών, όσο και κατά τη λειτουργία του Μητροπολιτικού Πάρκου. Έτσι, πέρα από τον αριθμό των 22 θέσεων εργασίας που θα δημιουργηθούν στο Φορέα Διαχείρισης Κτήματος Τατοΐου, εκτιμάται ότι επιπροσθέτως θα δημιουργηθούν περίπου 178 θέσεις εργασίας στις διάφορες επιχειρήσεις που θα συσταθούν και θα λειτουργήσουν εντός του Πάρκου (π.χ. στάθμευση, κίνηση, αναψυχή, εστίαση, πρωτογενής τομέας, καταστήματα κλπ.). Ως εκ τούτου, ο συνολικός αριθμός των θέσεων εργασίας που θα δημιουργηθούν και θα αφορούν στη λειτουργία του Πάρκου εκτιμάται σε 200.

Το συγκεκριμένο εγχείρημα για να είναι βιώσιμο και επιτυχές, προϋποθέτει την ύπαρξη διοίκησης και προσωπικού στο Φορέα Διαχείρισης που θα αφιερώσουν με μεράκι τους πόρους τους προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης του Πάρκου, ένα πνεύμα συνεργασίας με την κοινωνία (τοπικές αρχές, ιδιώτες-επενδυτές, εταιρικοί χορηγοί, ιδρύματα, κλαδικοί φορείς κλπ.), την εξασφάλιση χρηματοδοτήσεων για τα απαιτούμενα έργα, με συνδυασμό των δυνητικών πηγών για την επίτευξη του στόχου και ένα επιχειρηματικό πνεύμα κατά τη λήψη αποφάσεων.

Τέλος, η συγκεκριμένη μελέτη, εκτός από την οικονομική βιωσιμότητα του έργου, λαμβάνει σοβαρά υπόψη την διάσωση ποιοτήτων και στοιχείων, έτσι ώστε  να  δοθεί στα πρώην Βασιλικά Κτήματα Τατοίου, η εμβέλεια που τους αξίζει και στους κατοίκους του Λεκανοπεδίου των Αθηνών ένα Πάρκο ικανό να βελτιώσει την ποιότητα ζωής τους.

των Αικατερίνη Γκόλτσιου, Σταύρου Γανωτή, Αντώνη Κρασά

Ευχαριστίες
Η μελέτη του Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την συνεισφορά φίλων και συνεργατών που προσέφεραν ανιδιοτελώς γνώσεις, υπηρεσίες, έμπνευση και ενθουσιασμό. Οι μελετητές εκφράζουν τις θερμές μας ευχαριστίες σε όλους, κάνοντας ειδική μνεία στους κ.κ. Κ. Σταματόπουλο, Ν. Χαρκιολάκη, Ι. Καβαλίνη, Μ. Παπαφωτίου, Η. Κανέλλου, Χρ. Λελίγκο, Δ. Μυτάρα, Μ. Παπαδημητρίου, Στ. Γανωτή, Ν. Λιάρο, Ν. Δάλπη και Β. Μπερτσάτο.

Ενδεικτική υποστηρικτική βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
- Μοργιανιώτης Γ (1997). Σχέδιο διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας, Τεύχη Α' έως ΣΤ', ΔΑΣΑΡΧΕΙΟ ΠΑΡΝΗΘΑΣ.
- Καβαλλίνης Ι. (2000). Αποτύπωση Κτιριακών Εγκαταστάσεων Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου,  Ελληνιική Εταιρία
- Kανέλλου Η. (2011). Μελέτη αποκατάστασης ιστορικών κήπων του πρώην Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου. Μεταπτυχιακή μελέτη. Εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου, Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. ¨
- Καραχάλιος, Μ. (2007). Η διαχείριση των Εθνικών Δρυμών. Η περίπτωση της Πάρνηθας. Μεταπτυχιακή Εργασία. Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών της Περιβαλλοντικής Επιστήμης. Τμήμα Βιολογίας. Παν/μιο Πατρών.
- Καρδαμίτση - Αδάμη Μ.(2009), Ανάκτορα στην Ελλάδα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα: Μέλισσα.
- Κίλιας Σ. (1963-1968). Δασοπονική μελέτη Βασιλικού Δασοκτήματος Τατοίου.
- Κολλάρου, Σ. (2007). Φυτοποικιλότητα: αξία διατήρησης στο ορεινό οικοσύστημα της Πάρνηθας. Μεταπτυχιακή Εργασία. Τμήμα Οικονομίας και Οικολογίας. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
- Λυριντζής Γ. και Αλμπάνης (2009). Αξιοποίηση εκτάσεων δασικού χαρακτήρα με έμφαση στον οικοτουρισμό και τον αγροτουρισμό. ΕΘΙΑΓΕ (εκδ. ΕΘΙΑΓΕ), τεύχος 37, σελ. 16-19.
- Πρωτοβουλία για τη σωτηρία της Πάρνηθας, (1985), Έκθεση για την Προστασία και Διαχείριση του Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας, Αθήνα.
- Σταματόπουλος Κ., (2004), Το χρονικό του Τατοΐου,Αθήνα: Καπόν.
- Σταματόπουλος Κ., (2011), ΤΑΤΟΪ Περιήγηση στον χρόνο και το χώρο, Αθήνα: Καπόν.
- Σταματόπουλος Κ. (2011), Είναι έγκλημα να αφήνουμε το Τατόι να ρημάζει, Καθημερινή 21-9-2011
- Τμήμα Δασών, Υπουργείο Γεωργίας και Φυσικού περιβάλλοντος, (2011). Οδηγός δημιουργίας και διαχείρισης δασικών μονοπατιών στην Κύπρο. www.moa.gov.cy/forest
- ΥΠΠΟ, Εφορία Νεοτέρων Μνημείων Αττικής, (2005), Πρώην Βασιλικό Κτήμα Τατοΐου, Περιγραφή υφιστάμενης κατάστασης - Αρίθμηση κτιρίων Βάσει Τοπογραφικού, Τεύχη 1-2,  συντ. Κουσιούρη Ε., Τασιούδη Σ., Παπαδοπούλου Ε., προϊστ.  Χριστοφίδου Α.

Ξενόγλωσση
- Bell S. (1997). Design for outdoor recreation. London: Spon Press.
- Burkova, T. (2007). Peterhof: The Palaces and the Fountains. St. Petersburgh: Peterhof State Museum
- Inskeep E. 1991. Tourism Planning. An Integrated and Sustainable Development Approach. New York: Van Nostrand Reinhold.
- Woudstra J., Fieldhouse K. (2000). The Regeneration of Public Parks. London: E & FN Spon.
- World Tourism Organization. 1983. Risks of saturation or Tourist Carrying Capacity Overload in Holiday Destinations. Madrid: World Tourism Organization.

Συνέντευξη Αικατερίνης Γκόλτσιου, Σταύρου Γανωτή, Αντώνη Κρασά στο GreekArchitects