Τουριστικά τοπία

Άμεσα συνδεδεμένος με τον πολιτισμό, από την αρχαιότητα έως σήμερα, στηρίχτηκε στον ελεύθερο χρόνο και στη μετακίνηση, παρουσιάζοντας διαχρονικά μια μεγάλη μορφολογική εξέλιξη και μια διευρυμένη χωρικά διάρθρωση (Braudel, 1990).  Οι δε αλλαγές που προκαλεί στο τοπίο είναι τόσο έντονες, ώστε να είμαστε σε θέση να μιλάμε για τουριστικά τοπία, όταν ο τουρισμός ως δραστηριότητα υπερισχύει των υπολοίπων και χαρακτηρίζει την εμφάνιση μια περιοχής (Wall in Jafari, 2000).

Για τον τουρισμό, το τοπίο υπάρχει μέσα από την ματιά του παρατηρητή (Φωτ. 01), αποτελώντας συγχρόνως στοιχείο εμπειρίας/ εξερεύνησης (Johnson et al., 2000) και παίζοντας ενεργό ρόλο, στο μέτρο που αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της τουριστικής δραστηριότητας. Έτσι το τοπίο αποτελεί το σημαντικότερο γεωγραφικό μέσο στην ανάλυση της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ του τουρίστα και του τόπου επίσκεψης (Τερκενλή, 2003). Σύμφωνα με τον Lozato Giotart (1996) το τουριστικό τοπίο εμφανίζεται ως ένα σύνολο γραμμών και συμβόλων που μπορεί κανείς να παρατηρήσει με γυμνό μάτι και των οποίων ο τουριστικός συμβολισμός εξαρτάται από την ψυχική κατάσταση εκείνου που το θαυμάζει. " Eίναι ένας τύπος πολιτισμικού τοπίου που ανασυγκροτείται ως προς τη λειτουργική και συμβολική δομή του από το φαινόμενο του τουρισμού" (Lozato Giotart, 1996: 41). Ο Gunn (1979) αναφέρει ότι oι εικόνες ενός τουριστικού τοπίου διαμορφώνονται στο νοητικό πεδίο του τουρίστα, είτε σε επίπεδο παρακίνησης ταξιδιού, είτε σε οργανικό επίπεδο.

Φωτ. 01. Πάρκο Βillancourt. Παρίσι, 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

Η ταξινόμηση των τουριστικών τοπίων είναι πολυδιάστατη και εξαρτάται από τα κριτήρια που ορίζει ο κάθε ερευνητής. Έτσι, τα τουριστικά τοπία μπορούν να καθοριστούν και να αναλυθούν στη βάση: α) της διάκρισή τους από τα κοινότυπα καθημερινά τοπία του οικιακού και εργασιακού χώρου, β), της καινοτομίας, της πολιτισμικής ταυτότητας ή και της εξωτικότητας (τοπίο ως θέαμα), γ) της ιστορικής «αυθεντικότητας», δ) της γεωγραφίας του ταξιδιού (τοπία του ταξιδιού σε σχέση με τοπία προορισμού), ε) του χρονικού τους προσδιορισμού (τοπία ως εικόνες πριν το ταξίδι, τοπία ως μνήμες μετά το ταξίδι, τοπία ως εντυπώσεις κατά τη διάρκεια του ταξιδιού), στ) των θεματικών ή τυπολογικών τους χαρακτηριστικών (παράκτιων, αστικών, ορεινών, αγροτικών, αρχαιολογικών), ζ) των προτιμήσεων των τουριστών η) ή και του τρόπου προώθησης ή κατανάλωσης του τοπίου (Τσάρτας 1996, Urry, 1999).

Τα Ελληνικά τουριστικά τοπία, με βάσει τη διαβάθμιση των δραστηριοτήτων του τουρισμού από την παραλιακή ζώνη προς την ενδοχώρα, διακρίνονται σε τρεις βασικούς τύπους: νησιωτικό, παράκτιο και τοπίο ενδοχώρας και οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τρεις διαφορετικές, ιστορικές και γεωγραφικές ενότητες (Γκόλτσιου, 2007). Σήμερα, οι τρεις αυτοί τύποι τοπίων ελκύουν διαφορετικές μορφές τουρισμού. Σύμφωνα με τους Koκκώση και Τσάρτα (2001), ο ελληνικός παράκτιος χώρος διακρίνεται για την μεγάλη ποικιλία των φυσικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών του και αντιμετωπίζει ιδιαίτερα προβλήματα λόγω της ευαισθησίας του αλλά και των πιέσεων που υφίσταται από την άσκηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (π.χ. οικιστική ανάπτυξη) (Φωτ. 02).

Φωτ. 02. Κέα, Ιούνιος 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

Η μεταχείριση όμως του τοπίου ως τουριστικού πόρου και κερδοσκοπικής εκμετάλλευσης, η εγκατάλειψη των αγροτικών δραστηριοτήτων αλλά και των παραδοσιακών τρόπων εκμετάλλευσης του, οδηγούν σε τοπία ξένα που δεν διατηρούν την φυσιογνωμία και ταυτότητά τους (Φωτ. 03).

Φωτ. 03. Αμάν, Ιορδανία, 2009. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

Συχνά, σε τοπικό επίπεδο, παρατηρείται ένας έντονος ανταγωνισμός μεταξύ των χρήσεων γης και των φυσικών πόρων (π.χ. ρύπανση νερού, υψηλά επίπεδα θορύβου, χιονοστιβάδες, κατολισθήσεις, κ.λπ.) (Apostolides, 1997). Σε περιφερειακό επίπεδο, οι συνέπειες της τουριστικής ανάπτυξης περιλαμβάνουν συνήθως την υποβάθμιση των βιοτόπων, την απώλεια της βιοποικιλότητας, την ρύπανση των υπογείων και επιφανειακών υδάτων, κ.λπ. (Elefteriadis et al., 1990). Τέλος σε παγκόσμιο επίπεδο, οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον αναφέρονται στην ρύπανση που δημιουργείται από τις μεταφορές, την παραγωγή ενέργειας, με γενικότερο αντίκτυπο στην καταστροφή των δασών από την ατμοσφαιρική ρύπανση και στην συνολική αλλαγή του κλίματος (φαινόμενο του θερμοκηπίου).

Ειδικότερα, οι σημαντικότερες από τις επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στο ανθρωπογενές τοπίο, αναφέρονται στον βαθμό κάλυψης των χρήσεων γης (αστικοποίηση του αγροτικού τοπίου, στη μεγάλη ανοικοδόμηση, στην υπερσυγκέντρωση των κτισμάτων) (Mανωλίδης, 2003), στη χωροθέτηση και κατασκευή τουριστικών μονάδων και υποδομών εκτός κλίμακας, στον κατακερματισμό του χώρου, στην ομογενοποίηση των στοιχείων, στην πολυλειτουργικότητα των χρήσεων γης, καθώς και στην ιδιαίτερη υπέρμετρη επέκταση του οδικού δικτύου (Green & Hunter στο Johnston and Thomas, 1995).

Μερικά από τα βασικά προβλήματα του σημερινού Ελληνικού τοπίου (Vogiatzakis et al., 2008) είναι η αυθαίρετη και διάσπαρτη δόμηση, η αστικοποίηση, η χωροθέτηση και η κατασκευή τουριστικών μονάδων εκτός κλίμακας, μη λαμβάνοντας υπόψη τους τις τοπικές φυσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες του τοπίου. Επίσης, η υιοθέτηση ξένων προτύπων εκμετάλλευσης (π.χ. γκολφ) (Briassoulis, 2002) που είναι αντίθετα σε όποια μορφή αειφόρου ανάπτυξης αλλά και που πρεσβεύουν στην ομογενοποίηση του Ελληνικού τοπίου χωρίς κανένα σεβασμό στην ποικιλότητα του, είναι από τους μεγάλους κινδύνους καταστροφής του Η αλλοίωση αυτή επέρχεται επίσης με την υιοθέτηση στοιχείων συχνά ξένων προς τις τοπικές αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες αλλά και την τοπική φύση (π.χ. φοίνικες) (φωτ. 04).

Φωτ. 04α & 04β. Κέφαλος, Κως. Ιούλιος 2004. Φωτογραφίες Αικατερίνης Γκόλτσιου.

Στα πλαίσια της αυθαίρετης δόμησης συμπεριλαμβάνεται επίσης η γραμμική οικιστική ανάπτυξη και η καταπάτηση του αιγιαλού. Επίσης, η εξάντληση των περιορισμών υδάτων που οδηγεί σε υφαλμύρανση, η άνιση ανάπτυξη περιοχών, η μείωση των φυσικών οικοσυστημάτων αλλά και γενικότερα η υποβάθμιση του φυσικού και πολιτισμικού χαρακτήρα του Ελληνικού τοπίου, η ρύπανση των ακτών και ο θόρυβος αποτελούν μερικές από τις επιπτώσεις, συχνά μη αντιστρεπτές και που είναι αποτέλεσμα της άναρχης τουριστικής ανάπτυξης.

Παρόλα αυτά, ο τουρισμός έχει και θετικές επιπτώσεις, συμβάλλοντας στην ανάδειξη και προστασία ορισμένων ιστορικών τόπων και μνημείων, δημιουργώντας πιέσεις για την ανάληψη δράσης σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς (Κοκκώσης& Τσάρτας, 2001). Στην περίπτωση αστικών τοπίων έχουν ήδη αρχίσει να γίνονται βήματα προς την σωστή κατεύθυνση της συνεχόμενης ανακύκλωσης και άλλων προσαρμοστικών εναλλακτικών στη συντήρηση και επαναχρησιμοποίηση (ανάπλαση) όχι μόνο κτιρίων, και μεγάλων τμημάτων του αστικού ιστού (gentrification). Γενικότερα, δεν είναι ο τουρισμός ως φαινόμενο που δημιουργεί τις αρνητικές επιπτώσεις αλλά η μη ορθολογική ανάπτυξη αυτού (Γκόλτσιου, 2005).

Σύμφωνα με την Anne Buttimer (1998) για την βιώσιμη ανάπτυξη του τοπίου είναι απαραίτητη η αναγνώριση της κατάλληλης κλίμακας δράσης. Έτσι, όλα τα φυσικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά (μορφές, λειτουργίες, νοήματα) ενός τοπίου πρέπει να υπολογίζονται και να αξιολογούνται με τη βοήθεια ειδικών μεθόδων και εργαλείων υπό κλίμακα. Ειδικότερα, στα πλαίσια του συνεχούς μετασχηματισμού του Ελληνικού τοπίου, οι απαντήσεις που δίνει η βιώσιμη ανάπτυξη δεν είναι πάντα κατάλληλες για τον πολεοδομικό σχεδιασμό και τη διαχείριση του τοπίου (Αβδελλή, 2006). Ενώ, η συμμετοχή των πολιτών στα διάφορα επίπεδα του σχεδιασμού ενός τουριστικού τοπίου είναι πολύ σημαντική. Συχνά ο σχεδιαστής δεν λαμβάνει υπόψη το συγκεκριμένο ιστορικό-γεωγραφικό πλαίσιο της περιοχής, αφού έχει μορφωθεί επάνω σε διεθνείς κανόνες και τάσεις και έχει εργαστεί παντού χωρίς να έχει ουσιαστικά κατανοήσει κανένα από αυτά τα μέρη. Πολλές φορές, ο τουρισμός σε ένα τόπο εξυμνεί και παρατείνει τη φτώχεια, " επειδή είναι περισσότερο γραφική ", όπως για παράδειγμα, οι πολύχρωμες υπαίθριες λαϊκές αγορές, τα μισοερειπωμένα παλιά σπίτια, οι στενοί δρόμοι, οι παραδοσιακές φορεσιές και συνταγές κ.λ.π.. Για τους ανθρώπους όμως που δημιούργησαν την ατμόσφαιρα αυτή κατά πρώτο λόγο, τα συναισθήματα και οι γνώμες που έχουν οι ίδιοι για τις συνθήκες ζωής τους είναι συχνά πολύ διαφορετικές. Για το λόγο αυτό, το πρώτο στάδιο στην προσπάθεια μετριασμού των επιβλαβών συνεπειών του τουρισμού σε ένα τόπο ξεκινά από την κατανόηση του εντόπιου τρόπου σκέψης και ζωής και ολοκληρώνεται με την αναλυτική μελέτη του τόπου αυτού σαν του ιδιαίτερου τόπου της ομάδας των ανθρώπων που κατοικούν εκεί.

Όσον αφορά την κοινή νομοθεσία στην Ελλάδα δεν υπάρχει ειδικός νόμος για την προστασία του τοπίου, πόσο μάλλον του τουριστικού τοπίου, σε σύγκριση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες (Prieur, 1997:355-356, Ventura 2008). Παρόλα αυτά υπάρχουν διάφορες διατάξεις για τον τοπίο και την προστασία του σε νομοθετήματα ποικίλης ύλης και χρονικής εμβέλειας (Μαριά, 2010). Σχετικά πρόσφατα κυρώθηκε (31/03/2009) από το Ελληνικό Κράτος η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο, η οποία αναμένεται να επηρεάσει καθοριστικά τις έννομες πράξεις των συμβαλλομένων κρατών-μελών, αλλά και να αλλάξει την αντίληψη για το τοπίο ως «πολυτέλεια» σε εκείνη της καθημερινής κοινωνικής ανάγκης και ως απαραιτήτου ζωτικού πλαισίου των ανθρώπων (Dejeant-Pons, 2007).

της Αικατερίνης Γκόλτσιου.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία

- Αβδελλή, Θ. (2006). Προϋποθέσεις βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης, www.oikologos.gr, τελευταία πρόσβαση: 10-10-2006.
- Boυτυράκης, Μ, (2006). Τουρισμός και Περιβάλλον. Αφιέρωμα σε τρία μέρη, www. ecocrete.gr, δημοσιεύθηκε την 11^η-22^η / 09/2004, τελευταία πρόσβαση 18-10-2004.
- Γκόλτσιου Αικ., (2005) Τουρισμός στο Αιγαίο. Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου. Αθήνα: IME. (http://www2.egeonet.gr/aigaio/Forms/fLemma.aspx?lemmaid=7009&contlang=57#).
- Γκόλτσιου Αικ., 2007: Ανάπτυξη ενός μεθοδολογικού πλαισίου δεικτών για την ανάλυση του τουριστικού τοπίου. Εφαρμογή στα παράκτια νησιωτικά τουριστικά τοπία. Διδακτορική διατριβή. Τμήμα Γεωγραφίας, Παν/μιο Αιγαίου.
- Dejeant-Pons, M.(2007), Η ευρωπαϊκή σύμβαση του Τοπίου και ο Χώρος: Προστασία, Διαχείριση, Σχεδιασμός, στο Μπεριάτος, Η.-Ballestra, J. (επιμ.), Θεωρία και πολιτική του τοπίου: Ελληνικές και Γαλλικές εμπειρίες, εκδόσεις ΤΜΧΠΠΑ, Βόλος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, σ.33-40.
- Κοκκώσης, Χ., Tσάρτας, Π. (2001). Τουρισμός και βιώσιμη ανάπτυξη. Τουρισμός-αναψυχή. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.
- Μανωλίδης, Κ. (επιμ.) (2003), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας-Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, «Ωραίο, φριχτό κι απέριττο τοπίον!»: Αναγνώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα, Νησίδες.
- Μαριά Αίθρα-Ευπραξία (2006), «Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Τοπίο»,Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου 5, σ. 647-657.
- Tσάρτας, Π. (1996). Τουρίστες, Ταξίδια, Τόποι: Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στον τουρισμό. Αθήνα: Εκδόσεις Εξάντας.

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

- Braudel, F., Coarelli, F., Aymard, M. (1990) H μεσόγειος: ο χώρος και η ιστορία. Αθήνα: Aλεξάνδρεια.
- Briassoullis, H. (2002). Sustainable tourism and the question of the commons. Annals of Tourism Research. Vol. 29, pp. 1065-1085.
- Buttimer, A. (1998), "Landscape and Life: Appropriate Scales for Sustainable Development", Irish Geography, Vol. 31, No.1, pp. 1-33.
- Εlefteriadis, N., Tsalikidis, I., Manos, B. (1990). Coastal landscape preference evaluation: a comparison among tourists in Greece. Environ. Manag. 14(4),475-487.
- Green, H., Hunter, C. (1995). The environmental impact assessment of tourism development. Στο Johnson, P., Barry, Th. eds. Perspectives on tourism policy, London/New York: Mansell Publishing Ltd., pp.33.
- Gunn, C. A., (1979). Landscape Assessment for Tourism. Στο Proceedings οf our National Landscape: a conference on applied techniques for analysis and management of the visual resource. Incline Village, Nevada 23-25/04, pp. 409-414.
- Jafari, J. (1982). Τhe Tourism Basket of Goods and Services. Στο Singh T., Kaur J., Singh P., eds. Studies in Tourism Wildlife Parks Conservation, New Delhi: Metropolitan Book, pp. 1-12.
- Johnston, R.J., Pratt, G., Gregory, D., Watts, G. eds. (2000). Τhe dictionary of human geography. Oxford, Massachusetts: Blackwell Pulishers Ltd.
- Lozato-Giotart Jean-Pierre, (1996).Τουριστική Γεωγραφία.Εκδόσεις «Interbooks».
- Prieur, M. (2001) "Landscape Policies: A contribution to the well-being of European citizens and sustainable development- Social, economic, cultural and ecological aspects" T-FLORI (2001) 8, Council of Europe.
- Prieur, M. (2001), "La Convention Européenne du Paysage", Environnemental Policy and Law 31/3. pp.168-170.
- Terkenli, T. S. (2003), Landscapes of tourism and questions of sustainability. Ανακοίνωση στο 2^ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο του Παν/μιου Αιγαίου με τίτλο: Sustainable tourism development and the Environment, Χίος 2-5 Οκτ. 2003. Δημοσιεύθηκε σε πρακτικά σε CD Rom.
- Urry, J. (1999). The tourist gaze and the environment. Στο Urry, J. ed. Consuming places, London, N. York : Routledge, pp. 173-192.
- Ventura, P. (2008). Assessment of the landscape quality including the historical heritage in Italy" in cost356.inrets.fr/pub/conferences/ventura_landscape_oslo%2008.pdf
- Vogiatzakis, I.,N. -Pumgetti, G.-Mannion, A.M. (2008). Mediterranean island landscapes. Naural and Cultural  approaches, Dordecht:Springer.