Αρχιτεκτονικός και θεατρικός φωτισμός

Εισαγωγή

Οι όροι ΄θεατρικός φωτισμός’ και ‘θεατρικότητα’ χρησιμοποιούνται πολύ συχνά στον αρχιτεκτονικό φωτισμό για την ακριβέστερη περιγραφή ενός περιβάλλοντος όπου ο τεχνητός φωτισμός έχει σχεδιαστεί με βασική προτεραιότητα τη δημιουργία της κατάλληλης ατμόσφαιρας ανάλογα με τη χρήση του χώρου κατά τη διάρκεια της ημέρας ή/και της νύκτας. Επίσης συχνά ο φωτισμός που προσθέτει ένταση, δυναμισμό και τελικά ενδιαφέρον σε ένα εσωτερικό ή εξωτερικό χώρο, χαρακτηρίζεται ως ‘δραματικός’. Οι συχνές αυτές αναφορές και παραπομπές στο χώρο του θεάτρου αλλά και γενικότερα στον ευρύτερο χώρο του θεάματος δεν είναι καθόλου τυχαίες.

Lighting Design: Maurice Brill Lighting Design/ UK

Οι χώροι αυτοί, με συσσωρευμένη εμπειρία και πλούτο αισθητικών στυλ, υπήρξαν πάντοτε και συνεχίζουν να είναι πεδία δημιουργικών πειραματισμών και εφαρμογής πρωτοποριακών ιδεών. Για το λόγο αυτό αποτελούν και μια από τις σημαντικότερες και αυθεντικότερες πήγες έμπνευσης για κάθε μελετητή φωτισμού. Στους χώρους αυτούς ο σχεδιασμός φωτισμού ξεφεύγει από την αυστηρά τεχνοκρατική του φύση και γίνεται πολύ περισσότερο ‘τέχνη’, εξυπηρετώντας βέβαια πάντοτε την τέχνη του δημιουργού επί σκηνής.

Αρκετοί είναι βέβαια οι αρχιτέκτονες, οι μηχανικοί και οι μελετητές που είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικοί ως προς τη χρήση και τη σημασία των όρων αυτών. Ο φόβος τους είναι ότι οι τεχνικές αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον, αποκλειστικά και μόνο για τη δημιουργία ενός εύκολου εντυπωσιασμού, χωρίς την απαραίτητη κατανόηση και το σεβασμό στην αρχιτεκτονική δημιουργία.

Η αλήθεια είναι ότι η τεραστία ανάπτυξη στην τεχνολογία τόσο του αρχιτεκτονικού όσο και του θεατρικού εξοπλισμού στις μέρες μας, εμπεριέχει σημαντικούς κινδύνους από την αλόγιστη και ‘εύκολη’ χρήση των πανίσχυρων αυτών εργαλείων. Αυτό που θα πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι η τεχνολογία είναι διαθέσιμη, αλλά μόνο για να εξυπηρετήσει μια ιδέα, ένα σκοπό, ένα όραμα.

Θεατρικός φωτισμός

Το θέατρο έχει πολλές μορφές. Μπορεί να είναι τόσο διαφορετικό όσο μια παράσταση για έναν ηθοποιό σε ένα έργο του Beckett ή ένα φαντασμαγορικό west-end μιούζικαλ. Το θέατρο περικλείει ένα τεράστιο λεξικό από αισθητικά στυλ, όπως για παράδειγμα μινιμαλισμός, κλασικισμός, κονστρουκτιβισμός κλπ. Στην αρχιτεκτονική, τα αποτελέσματα από τη χρήση τεχνικών θεατρικού φωτισμού είναι παρομοίως ποικίλα. Έτσι ο φωτισμός μπορεί να είναι φανερός ή να υπονοείται, να είναι άμεσος ή κρυφός, διακοσμητικός ή μινιμαλιστικός, σύγχρονος ή παραδοσιακός. Πως μπορούν όμως οι ιδιαίτερες ποιότητες και η άξια των τεχνικών αυτών να αναγνωριστούν από τη στιγμή που δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος εφαρμογή τους ;

Lighting Design: Lighting Design International/ UK

Η απάντηση είναι ότι η θεατρικότητα στον αρχιτεκτονικό φωτισμό αποκαλύπτεται μέσα από τη διαδικασία σχεδιασμού του και από τον τρόπο που ανταποκρίνεται στις αλλαγές στη χρήση ενός χώρου κατά τη διάρκεια της ημέρας ή/και της νύκτας. Σε καμία άλλη εφαρμογή αρχιτεκτονικού φωτισμού το γεγονός αυτό δεν είναι πιο ξεκάθαρο από το χώρο των ξενοδοχείων και των λοιπών χωρών αναψυχής (εστιατόρια, bars, καφε, θεματικά πάρκα κλπ). Οι μεγάλες πολυεθνικές αλυσίδες ξενοδοχείων πρώτες συνειδητοποίησαν πριν πολλά χρόνια ότι ο χώρος του ξενοδοχείου πρέπει να είναι ένα καλοστημένο σκηνικό που να ανταποκρίνεται και αν είναι δυνατόν να ξεπερνάει τις προσδοκίες του πελάτη. Κατανόησαν επίσης τη σημασία της δημιουργίας ενός χώρου με ταυτότητα και χαρακτήρα. Για τους λόγους αυτούς, ήταν οι πρώτες που αξιοποίησαν το ταλέντο και τη φαντασία των μελετητών φωτισμού εκτιμώντας την μοναδική τους ικανότητα να εγχέουν θεατρικότητα στα ξενοδοχεία τους.

Πολλοί από τους διασημότερους σήμερα μελετητές φωτισμού διεθνώς, ξεκίνησαν την καριέρα τους στο φαντασμαγορικό κόσμο του θεάματος πριν κληθούν να μεταφέρουν το ταλέντο και την εμπειρία τους στο χώρο του αρχιτεκτονικού φωτισμού.

Ομοιότητες

Ο μελετητής αρχιτεκτονικού φωτισμού αρχικά αναλύει ένα χώρο και προσπαθεί να ανακαλύψει τις ιστορίες που ενυπάρχουν σε αυτόν. Μέσα από συζητήσεις με τους ιδιοκτήτες και τους αρχιτέκτονες αντιλαμβάνεται το πως η χρήση του χώρου αλλάζει κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύκτας και πως οι χρήστες κινούνται καθ’ όλο το 24-ωρο. Μαθαίνει επίσης εάν ο χώρος έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να εμπνέει για παράδειγμα σεβασμό, χαρά, ησυχία, ηρεμία ή κάποιο άλλο συναίσθημα και για το ποια αρχιτεκτονικά ή διακοσμητικά στοιχεία προορίζονται να τραβήξουν την προσοχή.

Με τον ίδιο τρόπο η ομάδα σχεδιασμού μιας θεατρικής παράστασης εξετάζει τους κατάλληλους τρόπους για τη μεταμόρφωση του δεδομένου σκηνικού χώρου έτσι ώστε να εξυπηρετεί τη δραματοποίηση του έργου, την αφήγηση δηλαδή του έργου στο συγκεκριμένο θεατρικό χρόνο. Παρομοίως, ο αρχιτεκτονικός φωτισμός λειτουργεί πάντα αρμονικά με την αρχιτεκτονική και εσωτερική διακόσμηση του χώρου όπως αυτές μεταμορφώνονται κατά τη διάρκεια του 24-ωρου. Το πρωί για παράδειγμα, θέλουμε τα πράγματα να είναι πιο ζωηρά και γεμάτα ενέργεια ενώ το βράδυ επιθυμούμε ένα πιο χαλαρό περιβάλλον. Έτσι ενώ ο χώρος παραμένει ο ίδιος αυτό που αλλάζει είναι η χρήση του και κατ’ επέκταση η ατμόσφαιρα του. Και ο φωτισμός είναι ο πλέον σημαντικός παράγοντας για τη δημιουργία της ατμόσφαιρας αυτής.

Lighting Design: Isometrix/ UK

Για πετύχει τους προαναφερθέντες στόχους, ο αρχιτεκτονικός φωτισμός δανείζεται συχνά τεχνικές από άλλους χώρους με πολύχρονη εμπειρία όπως για παράδειγμα το θέατρο, τον κινηματογράφο, τη σκηνογραφία και γενικότερα τη βιομηχανία του θεάματος. Η τεχνική που πολύ συχνά χρησιμοποιείται από τους πιο έμπειρους μελετητές φωτισμού βασίζεται στη δημιουργία πολλαπλών στρωμάτων ή επιπέδων φωτισμού (layers of light). Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται κατ’ κόρον για το φωτισμό μιας σκηνής. Έτσι όπως στο θέατρο έχουμε ομάδες από φώτα που είναι τοποθετημένα εμπρός, πίσω, πάνω και πλάγια της σκηνής, καθώς και αλλά φώτα για ειδικές ανάγκες (όπως πχ. τα λεγόμενα follow spots), ο σχεδιασμός αρχιτεκτονικού φωτισμού δομείται κατά παρόμοιο τρόπο.

Στο νέο κατάστημα της αλυσίδας Flocafe στη Μαρίνα Ζέας χρησιμοποιηθήκαν τεχνικές θεατρικού φωτισμού για τη δημιουργία μιας ξεχωριστής ατμόσφαιρας. (Μελέτη Φωτισμού: Θ. Κοντορήγας & Συνεργάτες)

Έτσι μπορούν να υπάρχουν ένα ή περισσότερα στρώματα από χωνευτά φωτιστικά οροφής (downlights), ένα στρώμα έμμεσου φωτισμού (‘κρυφός’ φωτισμός κυρίως με χρήση λαμπτήρων ψυχρής καθόδου σε ειδικά διαμορφωμένες αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες), ένα στρώμα διακοσμητικού φωτισμού (διακοσμητικά φωτιστικά όπως για παράδειγμα πολυέλαιοι, επιτραπέζιες λάμπες και φωτιστικά δαπέδου), πιθανότατα ένα στρώμα προβολών από ειδικό εξοπλισμό στους τοίχους και ένα ή και περισσότερα στρώματα φωτισμού με χρήση χρώματος.

Ο μελετητής φωτισμού επιλέγει τα αρχιτεκτονικά, διακοσμητικά (πχ έργα τέχνης, γυάλινες επιφάνειες) ή και λειτουργικά στοιχεία (για παράδειγμα το χώρο της κεντρικής εισόδου ή της ρεσεψιόν ενός ξενοδοχείου) που απαιτούν ή θα μπορούσαν να ωφεληθούν σημαντικά από φωτισμό ανάδειξης και προσθέτει και το στρώμα αυτό στα προαναφερθέντα.

Με το τρόπο αυτό της δημιουργίας πολλαπλών στρωμάτων φωτισμού ο μελετητής έχει στη διάθεση του μια μεγάλη γκάμα εργαλείων τα οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει ανάλογα με το χρόνο της ημέρας ή της νύκτας για να συνθέσει την επιθυμητή εικόνα και να δημιουργήσει την κατάλληλη κάθε φορά ατμόσφαιρα. Πρόκειται με αλλά λόγια για μια σκηνοθεσία του αρχιτεκτονικού χώρου με κύριο εργαλείο το φως, το χρώμα, την ένταση και την κατεύθυνση του, πάντοτε όμως με γνώμονα το πώς η χρήση του χώρου αλλάζει στο χρόνο.

Διαφορές

Οι διαδικασίες σχεδιασμού του θεατρικού και του αρχιτεκτονικού φωτισμού είναι συγγενείς αλλά όχι όμοιες. Παρά τη μεγάλη σημασία της μελέτης των τεχνικών που χρησιμοποιούνται στο θέατρο, η χρησιμοποίηση τους στην αρχιτεκτονική προϋποθέτει την κατανόηση των περιορισμών τους. Αναφορικά με τις διαφορές των δυο σχεδιασμών, δυο είναι εκείνες που έχουν σημαντική επίδραση τόσο στη φύση των προβλημάτων σχεδιασμού όσο και στη λύση τους. Η μια έχει να κάνει με το μέγεθος και τη χρήση ενός χώρου και η άλλη με τη φύση του παράγοντα χρόνου.

Πιο συγκεκριμένα, στο θέατρο ή σε οποιοδήποτε άλλο χώρο με σκηνή, υπάρχει πάντοτε μια νοητή διαχωριστική γραμμή μεταξύ του χώρου των θεατών και της σκηνής. Τα περισσότερα έργα εξελίσσονται στη σκηνή ενώ οι θεατές κάθονται στην πλατεία του θεάτρου. Αυτό σημαίνει ότι κάθε σκηνική κατασκευή μπορεί να ειδωθεί από μια και μόνο οπτική γωνία, η οποία μάλιστα είναι στατική αφού η θέση του θεατή δεν αλλάζει κατά τη διάρκεια της παράστασης.

Lighting Design: Ljusarkitekture

Η αισθητική εικόνα των χρησιμοποιούμενων θεατρικών προβολέων δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας στο σχεδιασμό του θεατρικού φωτισμού και σε γενικές γραμμές υπάρχει μεγαλύτερη ευκολία στην απόκρυψη των φωτιστικών από τη κοινή θεά. Η πρόκληση θάμβωσης ή οπτικής ενόχλησης στους ηθοποιούς επίσης δεν είναι πρόβλημα αφού είναι αυτονόητο ότι οι ηθοποιοί πρέπει να παρουσιάζονται με το καλύτερο δυνατό τρόπο. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι ότι το μέγεθος του χώρου και φυσικά της συνολικής οπτικής εμπειρίας είναι δεδομένο. Η σκηνή δεν αλλάζει μέγεθος κατά τη διάρκεια της παράστασης και η απόσταση των θεατών από τη σκηνή είναι πάντοτε δεδομένη.

Στην αρχιτεκτονική οι χρήστες του χώρου μπορούν και είναι επιθυμητό να κινούνται ελευθέρα και άνετα σε όλους τους χώρους. Η ενσωμάτωση του εξοπλισμού στην αρχιτεκτονική αποτελεί προτεραιότητα κάθε μελετητή φωτισμού αφού είναι πάντοτε επιθυμητό να είναι ορατά τα αποτελέσματα του φωτισμού και όχι οι φωτεινές πηγές.

Ο σχεδιασμός των λεπτομερειών για την ενσωμάτωση του εξοπλισμού στην αρχιτεκτονική απαιτεί μακρόχρονο σχεδιασμό και καλή συνεργασία μεταξύ όλων των μελών της ομάδας σχεδιασμού.

Η εκπόνηση της ανάλογης μελέτης θα πρέπει να ανατίθεται στους υπεύθυνους μελετητές φωτισμού από τα πρώτα σταδία σχεδιασμού ενός έργου. Τέλος η αισθητική εικόνα των φωτιστικών θα πρέπει να είναι όχι μόνο αποδεκτή αλλά και σε συμφωνία με το χαρακτήρα και τη διακόσμηση του συγκεκριμένου χώρου.

Στο θέατρο ο ηθοποιός μπορεί να φωτιστεί από οποιαδήποτε γωνία και κατεύθυνση. Όμως οι επισκέπτες ενός ξενοδοχείου ή ενός εστιατορίου δεν είναι ηθοποιοί και απλά πολλές πιθανές θέσεις για φωτιστικά και γωνίες φωτισμού δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για λόγους ασφάλειας και οπτικής άνεσης των επισκεπτών. Ο χώρος δεν παρατηρείται απλά αλλά χρησιμοποιείται από τους χρηστές του. Η δημιουργία μοναδικών λεπτομερειών φωτισμού στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον είναι εξαιρετικής σημασίας ενώ σπανίως εξετάζονται σε ένα θεατρικό περιβάλλον. Η δημιουργία συγκεκριμένων λεπτομερειών φωτισμού από το μελετητή φωτισμού, όπως για παράδειγμα η ενσωμάτωση συστημάτων έμμεσου φωτισμού σε ένα χώρο θα πρέπει να εξετάζεται από τα πρώτα στάδια κατασκευής ενός έργου.

Η άλλη μεγάλη διάφορα μεταξύ θεατρικού και αρχιτεκτονικού φωτισμού έχει να κάνει με τη φύση του χρόνου. Η αρχιτεκτονική βιώνεται σε πραγματικό χρόνο και σε ένα πραγματικό περιβάλλον υπό το φυσικό φως. Στο θέατρο ο χρόνος είναι συμπυκνωμένος και ο χώρος με απουσία φυσικού φωτός. Ένα θεατρικό έργο μπορεί να απαιτεί την παρουσίαση κάθε ώρας μιας μέρας και όλων των εποχών του χρόνου μέσα σε λίγες ώρες. Η μετάβαση από τη μια σκηνή φωτισμού στην άλλη απαιτεί λεπτομερή σχεδιασμό και ακρίβεια δευτερόλεπτου ενώ ο τυπικός αριθμός διαφορετικών σκηνών σε μια παράσταση μπορεί να είναι αρκετά μεγάλος. Συχνά η θεατρική αφήγηση μπορεί να εκφραστεί με λέξεις, κίνηση ή μουσική κάτι που απαιτεί επίσης εξαιρετική ακρίβεια στο χρόνο αλλαγών των σκηνών φωτισμού. Αυτή η πολυπλοκότητα και η ακρίβεια απλά δεν απαιτούνται στις περισσότερες αρχιτεκτονικές εφαρμογές.
Ο παράγοντας σύγχρονη τεχνολογία

Στις μέρες μας πραγματοποιείται ένα άνευ προηγούμενου πάντρεμα των τεχνολογιών φωτισμού που χρησιμοποιούνται στον αρχιτεκτονικό και στο θεατρικό χώρο. Αρκετές είναι πλέον οι ‘παραδοσιακές’ εταιρίες αρχιτεκτονικού φωτισμού που έχουν εντάξει στις γραμμές παραγωγής τους φωτιστικά που είναι κατάλληλα για τη δημιουργία θεατρικών εφέ. Παρομοίως ολοένα και περισσότερες εταιρίες κατασκευής θεατρικών φωτιστικών δίνουν βαρύτητα στη αισθητική εικόνα των προϊόντων τους καθώς και στη διάρκεια ζωής των φωτεινών πηγών που χρησιμοποιούν. Το γεγονός ότι τα όρια μεταξύ αρχιτεκτονικού και θεατρικού φωτισμού από άποψη εξοπλισμού τείνουν να γίνουν δυσδιάκριτα λειτουργεί φυσικά προς όφελος των μελετητών φωτισμού.

Σήμερα η τεχνολογία τους εξασφαλίζει απλόχερα όλα τα απαραίτητα εργαλεία για να πραγματοποιήσουν τις ιδέες τους για τη δημιουργία ενός πιο ενδιαφέροντος νυκτερινού περιβάλλοντος.

Θα πρέπει τέλος να τονισθεί ότι οι τεχνικές θεατρικού φωτισμού που χρησιμοποιούνται στην αρχιτεκτονική δεν αποτελούν πανάκεια για κάθε εφαρμογή και δεν προσφέρουν λύση σε όλα τα προβλήματα αρχιτεκτονικού φωτισμού. Παρολαυτά αποτελούν εξαιρετικά χρήσιμα εργαλεία και αστείρευτη πηγή έμπνευσης για τους κατάλληλους εκείνους τρόπους που η αρχιτεκτονική τις νυκτερινές ώρες μπορεί να γίνει πιο ενδιαφέρουσα και δυναμική.

Θεόδωρος Δ. Κοντορήγας BSc MBA MSc
Μελετητής Αρχιτεκτονικού Φωτισμού
Μέλος IALD, ELDA, Society of Light & Lighting