Σχεδιάζοντας με το φως: η τέχνη του αρχιτεκτονικού φωτισμού

Καθ’ όλη τη διάρκεια της εξελικτικής του πορείας, ο άνθρωπος ακολούθησε σταθερά την αλλαγή από το φως στο σκοτάδι, από την ανατολή στη δύση του ήλιου, σε ένα επαναλαμβανόμενο ρυθμό που διακοπτόταν μόνο από την αδύνατη λάμψη της φωτιάς κατά τη διάρκεια των νυκτερινών ωρών.

Ο άνθρωπος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στο φως. Η όραση αποτελεί τη σημαντικότερη ανθρώπινη αίσθηση αφού σχεδόν το 80% των πληροφοριών συλλέγονται με αυτήν. Μέσω της όρασης γίνονται αντιληπτές οι μικρές διαφορές των αποχρώσεων, των τόνων, των μορφών και των κινήσεων.

Το φως είναι για τον άνθρωπο η απαραίτητη προυπόθεση που του επιτρέπει να αντιληφθεί τον χώρο και την κίνηση. Επιπλέον, ορίζει το χώρο, αναδεικνύει τα χρώματα, αποκαλύπτει τις περίπλοκες λεπτομέρειες της υφής και της φόρμας και έχει τη δύναμη να μεταμορφώνει δραματικά την ατμόσφαιρα κάθε εσωτερικού ή εξωτερικού χώρου. Το φως αποκαλύπτει τον κόσμο – είναι όμως και δημιουργός του.

Ο φωτισμός στο καινούργιο κατάστημα της αλυσίδας Flocafe στη Μαρίνα Ζέας σχεδιάστηκε ώστε να δημιουργεί την κατάλληλη ατμόσφαιρα και τις ανάγκες του χώρου όπως αυτές διαφοροποιούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας. 
(Αρχιτεκτονική μελέτη: Ε. Κωνσταντάκου, Μελέτη φωτισμού: Θ. Κοντορήγας)

Το φως δεν είναι ποτέ στατικό αλλά αλλάζει διαρκώς – από το χάραμα μέχρι το σούρουπο,  από μέρα σε μέρα, από εποχή σε εποχή.

Το φως έχει πολλές πηγές. Ο ήλιος, το φεγγάρι, η φωτιά και ο ηλεκτρισμός, όλα παρέχουν φως. Διαφορετικά είδη φωτός έχουν σαν αποτέλεσμα ο άνθρωπος να βλέπει, να αντιλαμβάνεται, να ανταποκρίνεται και να ενεργεί με διαφορετικούς τρόπους.

Ο πρώτος λαμπτήρας μαζικής παραγωγής που παρουσιάστηκε στην Διεθνή Έκθεση των Παρισίων το 1905, αποτελεί μια από τις πιο ξεχωριστές εφευρέσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το τεχνητό φως με τα τεράστια πλεονεκτήματα του (είναι απόλυτα ελεγχόμενο ως προς τη διάρκεια και την ποσότητα του) προσφέρεται ως ‘νέος πλούτος’ στους αρχιτέκτονες για τη δημιουργία ‘υψηλής’ αρχιτεκτονικής. Για μια σχετικά τόσο πρόσφατη εφεύρεση, η επίδραση του ηλεκτρικού φωτός στην κοινωνική ζωή υπήρξε καταλυτική.

Ενώ η μουσική μπορεί να αποτυπωθεί σε μια παρτιτούρα, το φως δεν μπορεί να σχεδιαστεί εύκολα. Επίσης, ενώ οι ήχοι μπορούν να περιγραφούν, το ίδιο δεν συμβαίνει με τις ποιότητες και τις άυλες παραμέτρους του φωτός. Στην καλύτερη δυνατή περίπτωση θα μπορούσε να περιγραφεί ως θέρμο, ψυχρό, διάχυτο, κινητικό, απαλό, σκληρό, έντονο και ατμοσφαιρικό.

Η μελέτη φωτισμού του ξενοδοχείου Paradise Village στη Ρόδο, έθεσε εξαρχής ως στόχο την ικανοποίηση των αναγκών των φιλοξενούμενων όπως αυτές διαμορφώνονται στη διάρκεια της παραμονής τους σε ένα ποιοτικό περιβάλλον υψηλών προδιαγραφών.
(Αρχιτεκτονική μελέτη: ACT, Μελέτη φωτισμού: Θ. Κοντορήγας)

Το φως επιτρέπει στον άνθρωπο να δει, του κεντρίζει το ενδιαφέρον, τον πληροφορεί, τον συναρπάζει, τον εκπλήσσει, απευθύνεται στην σκέψη, διεγείρει τη φαντασία.
Επηρεάζει επίσης και τον τρόπο που αισθάνεται, παίζει δηλαδή πρακτικό αλλά και συναισθηματικό ρόλο.
Η ποιότητα του φωτός, είτε είναι φυσικό είτε είναι τεχνητό, έχει σημαντική επίδραση στη διάθεση και στην ατμόσφαιρα που δημιουργείται. Μπορεί να φτιάξει το κέφι, να  προκαλέσει ευφορία ή μελαγχολία, να διεγείρει ή να καταπραΰνει, να φοβίσει ή να ενισχύσει αισθήματα ασφάλειας.
Το φως απευθύνεται με τρόπο άμεσο και πολυσύνθετο στα ανθρώπινα συναισθήματα και για το λόγο αυτό κάθε σχεδιασμός φωτισμού θα πρέπει να αξιολογείται πρωταρχικά με βάση τη δημιουργία θετικών συναισθημάτων σε όσους ζουν, εργάζονται ή απλά χρησιμοποιούν ένα χώρο.

Το φως διαμορφώνει, διαπλάθει για το καθένα μια προσωπική αντίληψη για το κόσμο που τον περιβάλλει, παρέχοντας τελικά σε όλους μια κοινή γλώσσα. Τη γλώσσα του φωτός.

Φως και αρχιτεκτονική δημιουργία

Το φυσικό φως υπήρξε μια από τις σημαντικότερες  παραμέτρους του σχεδιασμού των κτιρίων στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. Για εκατοντάδες χρόνια, όλα τα κτίρια σχεδιάζονταν και κατασκευάζονταν κάτω από μια και μοναδική φωτεινή πηγή, τον ήλιο με τις πηγές του τεχνητού φωτισμού αναγκαστικά να προσαρτώνται όσο τα όρια της επικρατούσας τεχνολογίας φωτισμού επέτρεπαν. Ο διαρκώς μεταβαλλόμενος (εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες) και ως εκ τούτου μη προβλέψιμος χαρακτήρας του φυσικού φωτός έκανε εξαιρετικά δύσκολο τον αποτελεσματικό χειρισμό και έλεγχο του, ως μέσου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Πολλοί μεγάλοι αρχιτέκτονες είχαν αντιληφθεί το ρόλο του φυσικού φωτός ως κύριου μέσου που φέρνει σε επαφή τον άνθρωπο με το περιβάλλον του. Το 1927, ο Le Corbusier, βλέποντας τους Αιγαιοπελαγίτικους οικισμούς, έδωσε το δικό του ορισμό της αρχιτεκτονικής: 

‘‘.. Αρχιτεκτονική είναι το επιδέξιο, σωστό και θαυμαστό παιγνίδι των όγκων στο φως ..’’

Ο σχεδιασμός του φωτισμού υπήρξε συνειδητή πράξη από την αρχή της ιστορίας του πολιτισμού. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της αρχιτεκτονικής, το φως χρησιμοποιήθηκε με ποικίλους τρόπους ώστε να αναδείξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, να δημιουργήσει μυστήριο και θρησκευτική κατάνυξη, να υποβάλει την κατάλληλη ατμόσφαιρα,  να ορίσει το χώρο.

Κοιτάζοντας πίσω, στο παρελθόν της αρχιτεκτονικής – με την έννοια της παραγωγής δομημένου χώρου – διαπιστώνεται ότι, στις επιλογές των μεγεθών, των σχημάτων, των υλικών, των χρωμάτων, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η σχέση τους με το φυσικό φως. Το φως δεν έρχεται να συμπληρώσει και να εφαρμοστεί στο ήδη δομημένο περιβάλλον, αλλά πολύ συχνά η δόμηση αναπτύσσεται με παράμετρο το επιθυμητό φως.

Στο ανακαινισμένο Ξενία Βόλου ο φωτισμός σχεδιάστηκε έτσι ώστε όχι μόνο να αναδεικνύει την αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση εσωτερικών και εξωτερικών χώρων αλλά και να δημιουργεί την κατάλληλη ατμόσφαιρα σε κάθε κοινόχρηστο ή ιδιωτικό χώρο του ξενοδοχείου.
(Αρχιτεκτονική μελέτη: Σ. Γιαμάκος, Μελέτη φωτισμού: Θ. Κοντορήγας)

Σχεδιάζοντας με το φως

Το φως σήμερα ως ‘υλικό’ και ως ΄μέσο’ για την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και του εσωτερικού περιβάλλοντος των κτιρίων,ξεπερνά την αρχική ανάγκη χρήσης. Ο κατάλληλα σχεδιασμένος φωτισμός έχει πολλαπλές δυνατότητες:
• αναδεικνύει την αρχιτεκτονική κτιρίων, μεγάλων δημόσιων χώρων (πλατειές, πεζόδρομοι, κήποι, πάρκα, αεροδρόμια, σιδηροδρομικοί σταθμοί, λιμάνια κλπ) ή και  ολόκληρων περιοχών,

• ενισχύει το αίσθημα της ασφάλειας και σιγουριάς των κατοίκων καλώντας τους να χρησιμοποιήσουν περισσότερο τους εσωτερικούς ή εξωτερικούς αυτούς χώρους για την αναψυχή και τη ευχαρίστηση τους,
• προσθέτει χρώμα, ταυτότητα και χαρακτήρα σε ένα κτίριο, μια περιοχή ή και σε ολόκληρη την πόλη,

• μειώνει την εγκληματικότητα τις νυκτερινές ώρες,

• βοηθάει στον εύκολο προσανατολισμό,

• προβάλει επιλεκτικά κτίρια ιστορικής σημασίας αλλά και εμπορικές επιχειρήσεις (καταστήματα, εμπορικά κέντρα, ξενοδοχεία, πολυχώρους διασκέδασης, εστιατόρια και bars κλπ.)

• δίνει ζωντάνια σε μουντές και υποβαθμισμένες περιοχές.

Στον αντίποδα, ο πρόχειρα σχεδιασμένος φωτισμός είναι ομοιόμορφος και στατικός, σπάταλα ενέργεια στα όρια της υπερβολής, προκαλεί φωτορύπανση και προσβάλλει την αισθητική εικόνα σημαντικών αρχιτεκτονικών δημιουργιών και ιστορικών μνημείων. Επιπλέον δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα στους χρηστές του χώρου και οδηγεί σε περαιτέρω υποβάθμιση της ζωής στα αστικά κέντρα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα κακού και πρόχειρου σχεδιασμού φωτισμού αποτελεί η αδιάκριτη και υπερβολική χρήση προβολέων με λαμπτήρες ατμών Νατρίου, με το χαρακτηριστικό κίτρινο χρώμα, όχι μόνο στα οδικά δίκτυα αλλά και για το φωτισμό κτιρίων, δημόσιων χώρων και εμπορικών δρόμων.   

Μια νέα ειδικότητα

Ο σχεδιαστής αρχιτεκτονικού φωτισμού όπως το όνομα του ξεκάθαρα υποδηλώνει, ασχολείται αποκλειστικά με την παροχή επαγγελματικών συμβουλών και την εκπόνηση της μελέτης του τεχνητού αλλά συχνά και του φυσικού φωτισμού ενός κτιρίου και αμείβεται αποκλειστικά και μόνο για την μελέτη αυτή. Από τα πρώτα σταδία της συμμετοχής του στην ομάδα σχεδιασμού ενός έργου αλλά και καθ΄ όλη τη διάρκεια της κατασκευής του έργου,  συνεργάζεται στενά με τους ιδιοκτήτες, τους αρχιτέκτονες, τους μηχανικούς και την υπόλοιπη μελετητική ομάδα. Ο σχεδιαστής φωτισμού καλείται με τη φαντασία, τη γνώση και την εμπειρία του να συνδυάσει δημιουργικά την τέχνη και σύγχρονη τεχνολογία του φωτισμού, με αλλά λόγια  το τεχνικό με το αισθητικό στοιχείο του φωτισμού, με αντικειμενικό στόχο να προσφέρει μια καινούργια πιο ποιοτική προσέγγιση στο θέμα του φωτισμού. Κύριο μέλημα είναι η αρμονική ενσωμάτωση του φωτισμού στην αρχιτεκτονική του έργου, η ανάδειξη του ιδιαίτερου χαρακτήρα του χώρου και η δημιουργία της κατάλληλης ατμόσφαιρας για τους χρήστες του χώρου με σκοπό τη μέγιστη ικανοποίηση των αναγκών τους.  
Τυπικά παραδείγματα εσωτερικών χώρων που ο φωτισμός τους έχει σχεδιαστεί με επιτυχία είναι δημόσια κτίρια, αεροδρόμια, κτίρια γραφείων, νοσοκομεία, θέατρα, εκθεσιακοί χώροι, αθλητικές εγκαταστάσεις,  χώροι συναυλιών, εμπορικά κέντρα και καταστήματα, εστιατόρια, σιδηροδρομικοί σταθμοί, ξενοδοχεία, μουσεία και gallery, bars και cafes, ιδιωτικές κατοικίες, στεγασμένοι χώροι στάθμευσης, cinemas κλπ. Τυπικά παραδείγματα εξωτερικών χωρών που συνήθως οι μελετητές φωτισμού καλούνται να αναδείξουν είναι όψεις κτιρίων, ιστορικά μνημεία και αγάλματα, αρχαιολογικοί χώροι, πάρκα, κήποι, δημόσιοι ανοικτοί χώροι, λιμάνια, πεζόδρομοι, πλατείες κλπ.

Προκείμενου να εκπληρώσει τα επαγγελματικά του καθήκοντα με επιτυχία, ο σχεδιαστής φωτισμού απαιτείται να διαθέτει βαθιά τεχνική γνώση αλλά και να ενημερώνεται συνεχώς για όλες τις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις και τις τάσεις που επικρατούν διεθνώς στο σχεδιασμό φωτισμού. Η διαρκής αυτή ενημέρωση μέσω εμπορικών εκθέσεων, παρακολούθησης εξειδικευμένων σεμιναρίων αλλά και με τη συμμετοχή του σε αναγνωρισμένες διεθνείς επαγγελματικές ενώσεις μελετητών αρχιτεκτονικού φωτισμού είναι πολύτιμα εργαλεία όχι μόνο για την βέλτιστη αξιοποίηση των δυνατοτήτων των νέων τεχνολογιών αλλά και για τη διατήρηση μιας φρέσκιας δημιουργικής ματιάς στα θέματα του φωτισμού.

Στο ανακαινισμένο Ξενία Βόλου ο φωτισμός σχεδιάστηκε έτσι ώστε όχι μόνο να αναδεικνύει την αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση εσωτερικών και εξωτερικών χώρων αλλά και να δημιουργεί την κατάλληλη ατμόσφαιρα σε κάθε κοινόχρηστο ή ιδιωτικό χώρο του ξενοδοχείου.
(Αρχιτεκτονική μελέτη: Σ. Γιαμάκος, Μελέτη φωτισμού: Θ. Κοντορήγας)

Ο σχεδιαστής φωτισμού είναι πλήρως ενημερωμένος για όλους τους διαθέσιμους τύπους πηγών φωτισμού, τα χαρακτηριστικά τους (φωτεινή ροή και απόδοση, δείκτης χρωματικής απόδοσης, θερμοκρασία χρώματος, διάρκεια ζωής), τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα τους, τις κατάλληλες εφαρμογές για κάθε πηγή φωτισμού και την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών (όπως για παράδειγμα τα LEDs). Επίσης γνωρίζει όλους τους διαθέσιμους τύπους φωτιστικών και τη λειτουργία τους με τους διαφορετικούς τύπους φωτεινών πηγών. Είναι σε θέση να αξιολογήσει τα διαφορετικά οπτικά συστήματα έλεγχου της κατανομής του φωτός, δηλαδή τους ανακλαστήρες, φακούς, αντιθαμβωτικες περσίδες κλπ. κάθε φωτιστικού. Πολλές φορές είναι αναγκαίο ο σχεδιαστής φωτισμού να σχεδιάσει ειδικά φωτιστικά ή να ζητήσει τη μετατροπή κάποιου ήδη έτοιμου φωτιστικού για την κάλυψη συγκεκριμένων αναγκών ενός έργου. Είναι επίσης σε θέση να κατανοεί επακριβώς όλα τα φωτομετρικά στοιχεία λειτουργίας ενός φωτιστικού, να διαβάζει τα διαγράμματα κατανομής φωτός, τις φωτομετρικές καμπύλες και τα διαγράμματα περιορισμού της λαμπρότητας. Τέλος διαθέτει γνώσεις για τις βασικές τεχνολογίες κατασκευής, συναρμολόγησης και φινιρίσματος των φωτιστικών.

Στην εποχή μας, που οι περισσότεροι αρχιτεκτονικοί χώροι εξυπηρετούν πολλαπλές χρήσεις και ο φωτισμός μπορεί να σχεδιαστεί έτσι ώστε να δημιουργήσει την κατάλληλη ατμόσφαιρα και διάθεση, έχει παρουσιαστεί μια σημαντική αύξηση στην έρευνα και ανάπτυξη των συστημάτων ελέγχου του φωτισμού. Ο σχεδιαστής φωτισμού έχει όχι μόνο βαθιά γνώση και εμπειρία στα συστήματα αυτά, τα οποία επιτρέπουν ένα περισσότερο ή λιγότερο σύνθετο και ευέλικτο έλεγχο του φωτισμού στο χώρο αλλά και  είναι σε θέση να προγραμματίζει τα συστήματα αυτά και να προδιαγράφει με σαφήνεια τις σκηνές φωτισμού.

Είναι προφανές ότι η πιο σημαντική πηγή φωτισμού για την υγειά αλλά και για τη διάθεση των ανθρώπων είναι ο ήλιος και ο σχεδιαστής φωτισμού διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις για το σχεδιασμό με το φυσικό φως. Οι γνώσεις αυτές δεν περιορίζονται στα βασικά χαρακτηριστικά των γυάλινων επιφανειών, στις βασικές αρχές διαμόρφωσης του κελύφους ενός κτιρίου, στα συστήματα σκίασης και έλεγχου του ηλιακού φωτός αλλά αφορούν κυρίως την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και του φυσικού φωτός καθώς και την αρμονική ‘συνύπαρξη’ του με τον τεχνητό φωτισμό.

Ο σχεδιαστής φωτισμού κατανοεί και εργάζεται με όλες τις φωτομετρικές μονάδες και μέτρα όπως η φωτεινή ροή,  η ένταση και απόδοση, η ποσότητα φωτισμού και η λαμπρότητα και τη σχέση τους με το σχεδιασμό φωτισμού. Μια άλλη τεχνική πλευρά της εργασίας του σχεδιαστή φωτισμού είναι οι υπολογισμοί των επιπέδων φωτισμού σε ένα χώρο, της διαθέσιμης δηλαδή ποσότητας φωτισμού. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με το χέρι είτε με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ο υπολογισμός της ποσότητας φωτισμού (Illuminance, μονάδα μέτρησης : lux) και της λαμπρότητας (Luminance, μονάδα μέτρησης: cd/m2)  για οριζόντιες και κάθετες επιφάνειες μπορεί να γίνει πλέον εύκολα με τη χρήση υπολογιστή για εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους και είναι ένας γρήγορος τρόπος επαλήθευσης των όσων έχουν σχεδιαστεί.

Οι υπηρεσίες του σχεδιαστή αρχιτεκτονικού φωτισμού περιλαμβάνουν από την απλή παροχή τεχνικών συμβουλών μέχρι την ολοκληρωμένη μελέτη του φωτισμού ενός έργου, από τα αρχικά σταδία μέχρι το στάδιο της τελικής ρύθμισης του εξοπλισμού στο χώρο και του προγραμματισμού του συστήματος ελέγχου.

Επίλογος

Έχει συχνά ειπωθεί ότι ο φωτισμός αποτελεί τη τέταρτη διάσταση της αρχιτεκτονικής και σίγουρα αποτελεί ένα θέμα πολύ πιο σύνθετο από την απλή προδιαγραφή κατάλληλων ποσοτήτων φωτισμού  όπως αναφέρεται στις διάφορες συστάσεις και στους κώδικες. Ο σχεδιαστής φωτισμού διαθέτει τις απαραίτητες τεχνικές γνώσεις τόσο για το φυσικό όσο και για το τεχνητό φωτισμό, το χειρισμό του, τα αποτελέσματα και τα εργαλεία του και η συμμετοχή του κρίνεται αναγκαία για την επιτυχία κάθε έργου, δηλαδή εάν οι τελικοί χρήστες του χώρου θα αισθάνονται άνετα στο συγκεκριμένο αυτό χώρο, εάν θα διεκπεραιώνουν τα καθήκοντα τους αποτελεσματικά και εάν η αρχιτεκτονική θα αναδεικνύεται με βέλτιστο δυνατό τρόπο, τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας αλλά και κατά τη διάρκεια της νύκτας. Ο σχεδιαστής φωτισμού δεν εκπροσωπεί κάποιον συγκεκριμένο κατασκευαστή φωτιστικών αλλά χρησιμοποιεί και προδιαγράφει το κατάλληλο εξοπλισμό με μοναδικό κριτήριο την καταλληλότητα του για το συγκεκριμένο έργο, από άποψη λειτουργική, αισθητική, εξοικονόμησης ενέργειας και απόδοσης.

Θεόδωρος Δ Κοντορήγας BSc MBA MSc
Μελετητής Αρχιτεκτονικού Φωτισμού
Μέλος  ELDA, IALD, Society of Light & Lighting