H μακριά και σκοτεινή νύχτα της ελληνικής αρχιτεκτονικής...

Όντας ένας "ΜΗ-αρχιτέκτονας" αλλά παρόλα αυτά "χρήστης" και "δέκτης" των αρχιτεκτονικών δρώμενων κατά πως λένε, ή απλά, φίλος της τέχνης και επιστήμης της αρχιτεκτονικής, μετά από κάμποση αρχική βάσανο σκέψης αποφάσισα να επισκεφθώ το 11ο συνέδριο αρχιτεκτόνων που έλαβε χώρα στο Ζάππειο Μέγαρο το Σάββατο 19/3/2011. Κάθισα γύρω στη μιάμιση ώρα.

Η παραμονή μου στο χώρο του συνεδρίου στάθηκε η αφορμή να αποκρυσταλλώσω ορισμένες σκέψεις οι οποίες εδώ και καιρό, χρόνια, με περιτριγυρίζουν, και που σχετίζονται ειδικά με την Ελληνική αρχιτεκτονική και τους πνευματικούς ταγούς της.

Συγκεκριμένα:

Αφού παρακολούθησα μέρος των ομιλιών πριν το μεσημβρινό διάλειμμα των ομιλιών του Σαββάτου 19/3/2011, και αφού μίλησα με ένα σύνεδρο και καλό φίλο με τον οποίο τα είπαμε στα πεταχτά στο διάλειμμα (το οποίο καθυστέρησε λόγω μακρηγορίας των συμμετεχόντων), έφυγα με μια πικρή γεύση στο στόμα και μέσα σε μια παραζάλη σκέψεων όπου με το μικρό μου το μυαλό προσπάθησα να καταλάβω αν αυτό που βίωσα ήταν μια μέθεξη σε μια γιορτή της αρχιτεκτονικής (όπου η καλή χαρά ή ακόμα και ο ενθουσιασμός θα ήταν δικαιολογημένα μετά από 11 χρόνια αναμονής για γίνει κάτι παρόμοιο, όπως θα ήταν παντού στο εξωτερικό), ή μια σουρεαλιστική σύναξη ενοχικών ηλικιωμένων ανθρώπων οι οποίοι παραπαίουν μεταξύ ενός ομφαλοσκοπικού αυτό-οικτιρμού και μιας απαξίωσης των πάντων των ευρισκομένων εκτός των ορίων μιας αυθαίρετα ορισμένης από αυτούς ζώνης ιδεολογικής ή βιωματικής αποδοχής.

Το πρώτο σημείο που θα ήθελα να σταθώ σε σχέση με τα παραπάνω είναι μια αντίφαση που καταγράφτηκε στο συνέδριο σχετικά με τα εξής:

Από τα επίσημα χείλη κάποιων συνέδρων, ακούστηκε για μια ακόμη φορά η θρηνωδία για την άλωση του επαγγέλματος από τους πολιτικούς μηχανικούς αλλά και άλλες συγγενείς του γνωστικού αντικειμένου της αρχιτεκτονικής ειδικότητες με αποτέλεσμα, μεγάλο μέρος του κτισμένου ή άλλως πως ανθρωπογενούς κατασκευής και διαμόρφωσης περιβάλλοντος να σχεδιάζεται από ειδικούς και νομίμως δραστηριοποιούμενους επαγγελματίες μηχανικούς μεν, πλην όμως μη-αρχιτέκτονες δε. Ομολογήθηκε επίσης ότι στην ουσία στις πλείστες των περιπτώσεων οι χρήστες απλά ψάχνουν ένα "μηχανικό" για να τους σχεδιάσει στοιχειωδώς ένα σπίτι και μετά να τους βάλει μια "τζίφρα". Σαν αποτέλεσμα, οι "χρήστες" δεν φαίνεται να εκτιμούν την αξία του αρχιτεκτονικού έργου, καθώς και εκείνη του ρόλου του αρχιτέκτονα.

Αυτό φαίνεται -κατά τη γνώμη των ομιλητών- να αντιφάσκει με το γεγονός ότι κατά τα άλλα, διαφαίνεται ένα ζωηρό ενδιαφέρον από τους χρήστες / μη-αρχιτέκτονες για την αρχιτεκτονική, με ευάριθμες αγορές σχετικών βιβλίων, παρακολουθήσεις εκδηλώσεων σε κατάμεστες αίθουσες στο Μέγαρο Μουσικής η τη διεξαγωγή πολύ επιτυχημένων σχετικών εκθέσεων στο Μουσείο Μπενάκη.

Για αυτό το λόγο, εύλογα διατυπώθηκε η απορία γιατί δεν υπάρχει προσέλευση από το μη-αρχιτεκτονικό "κοινό" εντός του Ζαππείου εφόσον τη στιγμή της συγκεκριμένης ομιλίας σε κάλεσμα του ομιλητή δεν υπήρχαν μη-αρχιτέκτονες στην αίθουσα πλην ενός που σήκωσε το χέρι και εμού (που δεν το σήκωσα).

Φοβούμαι πως η απάντηση είναι μία:

Είναι τραγικό αλλά υπάρχει μια κατηγορία Ελλήνων αρχιτεκτόνων, ακαδημαϊκών κυρίως για τους οποίους η εντύπωση που δίνεται με κάθε επαφή μαζί τους στον σοκαρισμένο «μη αρχιτέκτονα», «χρήστη» ή όπως αλλιώς ονοματίζουν ένα μη εξειδικευμένο ενδιαφερόμενο που θα αποπειραθεί να τους προσεγγίσει, είναι εκείνη ενός περίεργου μικρόκοσμου, μιας αυστηρής κοινότητας ατόμων η οποία αντί για αγάπη και ενθουσιασμό για το αντικείμενο, όραμα και δημιουργική εγρήγορση εκπέμπει χολή, ειρωνεία, αμετροεπή αλαζονεία και φθόνο για τους καλύτερους, είτε πρόκειται για συναδέλφους τους εντός ή εκτός Ελλάδος με τους οποίους δε συμφωνούν για τον α ή β λόγο, είτε για το ευρύτερο κοινό το οποίο σχιζοφρενικά προσκαλούν μεν να τους συναντήσει, αλλά όταν αυτό συμβεί, το επισκοπούν αφ' υψηλού και εγκαλούν με αυστηρότητα και με το δάχτυλο υψωμένο σαν επαρχιώτες δημοδιδάσκαλοι όταν διαπιστώνουν ότι το ανώριμο ακροατήριο τους παρεκκλίνει μιας ιδεατής πορείας σκέψης και δράσης όπως την ορίζει η αυθεντία τους

Οπότε, μήπως δεν είναι θέμα κοινού το πρόβλημα; Μήπως το πρόβλημα έγκειται στους "πομπούς" και όχι στους "δέκτες" / "χρήστες" / "μη-ειδικούς"; Μήπως τελικά η θεωρούμενη έλλειψη ενδιαφέροντος του μη-αρχιτεκτονικού κοινού είναι έλλειψη ενδιαφέροντος για τους (συγκεκριμένους) αρχιτέκτονες και όχι για την αρχιτεκτονική καθαυτή;

Το δεύτερο σημείο που μου έκανε εντύπωση και στο οποίο θα αναφερθώ εκτενέστερα παρακάτω εφόσον πιστεύω ότι αποτελεί το κακό σπυρί της σύγχρονης κακοδαιμονίας στο συγκεκριμένο χώρο, είναι το εξής:

Υπάρχουν αρχιτέκτονες, ως επί το πλείστον "μαχόμενοι" (δηλαδή αυτοί που εξασκούν το επάγγελμα στην κοινωνία και σχεδιάζουν υλοποιήσιμα έργα) οι οποίοι μιλούν μια πρακτική και άμεση γλώσσα χωρίς να αναφέρονται σε έργα και πράξεις τρίτων παρά μόνον θετικά, παρουσιάζοντας μόνο τους σαν σημεία αναφοράς και επιρροής του έργου τους.

Υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι ως επί το πλείστον ακαδημαϊκοί συνάδελφοι τους που ανήκουν κυρίως σε μια συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα αρκετά πέραν του βιολογικού ορίου της ηλικιακής ωριμότητας και οι οποίοι εκφέρουν ένα λόγο που χαρακτηρίζεται από απαράδεκτη απαρέσκεια και απαξία απέναντι σε άτομα ή ομάδες που δεν είναι της αρεσκείας τους, εσωστρέφεια και μισαλλοδοξία απέναντι σε κάθε τι το νεοτερικό ή "διαφορετικό", αφόρητη και άκαιρη παρελθοντολογία, καθώς και χρήση ενός καταγγελτικού λόγου χωρίς όμως να προσφέρουν πολλές φορές -χαρακτηριστικό της συναισθηματικής διαλεκτικής ανωριμότητας της νεοΕλληνικής κοινωνίας εν γένει- εναλλακτικές λύσεις στο εκάστοτε υπό διερεύνηση πρόβλημα.

Αναφέρω χαρακτηριστικά την περίπτωση γνωστού αρχιτέκτονα υπέρμαχου των ψηλών κτιρίων ο οποίος μετά από ανεγνωρισμένη 50ετή θητεία και παραπάνω στη μαχόμενη αρχιτεκτονική και δημιουργός πλήθους, εκατοντάδων αναγνωρίσιμων έργων, τόλμησε να εκθέσει το έργο του και με την ευκαιρία να «ψελλίσει» υπέρ της αναθεώρησης προς τα πάνω των ορίων ύψους στις Ελληνικές μεγάλες πόλεις. Αυτό που έγινε δεν περιγράφεται, πολλοί συνάδελφοί του έπεσαν στην κυριολεξία «να τον φάνε» με σκληρότατες δηλώσεις περί παραπομπής του ως "μετεξεταστέου για τον Σεπτέμβριο", επίμονη σχετική αρθρογραφία στις εφημερίδες, μια αντίδραση υπερβολική, άκομψη και ανοίκειας για επιστήμονες έντασης η οποία δεν έχει καταγραφεί στην Ελλάδα συχνά, και σίγουρα όχι για ένα αρχιτεκτονικής φύσεως θέμα για το οποίο ένας από τους αρμοδιότερους στο θέμα δημιουργούς επεχείρησε - όπως δικαιούται τέλος πάντων! - να εκφράσει τη γνώμη του μετά από μισό αιώνα αναγνωρισμένης προσφοράς στην επιστήμη του!!!

Αλλά νάταν μόνο αυτό; Συστηματικά λοιδορούνται από εγχώριους ειδικούς όλοι οι ξένοι αναγνωρισμένοι αρχιτέκτονες ανεξαρτήτως του τι έχουν προσφέρει στην επιστήμη τους και του βαθμού εκτίμησης που χαίρουν στο εξωτερικό. Πριν από χρόνια στόχος ήταν ο Καλατράβα, τώρα ο Αθεμπίλιο, ο Ρέντζο Πιάνο τη γλύτωσε φτηνά προς το παρόν αν και δεν γλύτωσε και αυτός και εμείς το ρεζιλίκι της νεοΕλληνικής αγένειας στο Μέγαρο Μουσικής όταν παρουσίασε την πρόταση του για το πολιτισμικό κέντρο του Φαλήρου και κάποιοι θερμόαιμοι μείρακες οι οποίοι μπέρδεψαν -για άλλη μια φορά- την αρχιτεκτονική με τον υστερικά υποχόνδριο ακτιβισμό άνοιξαν πανό ζητώντας "ΟΧΙ ΑΛΛΟ ΤΣΙΜΕΝΤΟ" για ένα από τα πιο οικολογικά έργα της τελευταίας δεκαετίας στην Ευρώπη!!! Το οποίο σημειωτέον δεν είχαν δει καν εφόσον ήταν η πρώτη φορά που παρουσιαζόταν από τον αρχιτέκτονα!!!

Ταυτόχρονα, κατηγορείται και η πολιτεία διότι στρέφεται σε αναγνωρισμένους αρχιτέκτονες-αστέρες ("starchitects") αντί να στραφεί στην εγχώρια παραγωγή, μην αντιλαμβανόμενοι προφανώς ότι για να τυγχάνουν τέτοιας αναγνώρισης οι συγκεκριμένοι αρχιτέκτονες και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, μάλλον διαμαρτύρονται και μιλούν λιγότερο και σχεδιάζουν περισσότερο από τους εγχώριους τιμητές τους...

Μια επίσης χαρακτηριστική περίπτωση σχετίζεται με μια δημοσίευση στον ιστοχώρο «greekarchitects» όπου με τον τίτλο: «Τυχαίο; Δε νομίζω», επιχειρείται από μέρους του φιλοξενούμενου αρθρογράφου μια απροκάλυπτη λοιδορία του διαγωνισμού για τον πύργο Πειραιά που οργανώθηκε από τον ίδιο τον ιστοχώρο που τον φιλοξενεί (!), και όπου αντί μιας εποικοδομητικής ή έστω σκληρής αλλά δίκαιης κριτικής παρατηρείται μια ωμή προσπάθεια απαξίωσης με μια ειρωνεία γεύσης σάπιου μήλου. Έτσι, με χρήση ενός ασύντακτου, παραληρηματικού και αισθητικά βάρβαρου γλωσσικού μορφώματος αλέθονται δίκην κρεατομηχανής προθέσεις, δουλειά μηνών, προσωπική εργασία και ξενύχτια των συντελεστών (τα είδα και τα έζησα έστω και λίγο), τρεξίματα, συνεργασίες και συντονισμός οργανισμών και φορέων, οργάνωση εκδηλώσεων, κλπ κλπ, με έτοιμη την ετυμηγορία, δίκην λεκτικής κροτίδας, από μέρους του ελεύθερου σκοπευτή: «μηντιακό εγχείρημα».

Και διερωτάται ο κάθε λογικά σκεπτόμενος:

Προς τι η τόση ξινίλα και ο τόσο απαξιωτικός ad hominem λόγος από τη συγκεκριμένη συνομοταξία ανθρώπων; Προς τι η τόση πικρόχολη ειρωνεία των εγχώριων εξ επαγγέλματος τιμητών, ιδίως απέναντι σε καταξιωμένους συναδέλφους τους του εξωτερικού ή απέναντι σε κινήσεις και τάσεις και ρεύματα που έστω, δεν τους εκφράζουν; Γιατί αντί να επιτιμούν τους πάντες οι εγχώριοι κήνσορες, δεν κάθονται στον υπολογιστή να κάνουν τις δικές τους προτάσεις, να κάνουν μια έκθεση να τις δούμε (με χαρά!!!) και εμείς, να συμμετάσχουν σε διεθνείς διαγωνισμούς (όπως κάνουν οι αρχιτέκτονες του Greekarchitects πχ), να τις συγκρίνουμε με εκείνες των ξένων, να δούμε βρε αδερφέ πόσα απίδια πιάνει ο σάκος; Να δούμε ποιες είναι οι προτάσεις για το Ελληνικό, για το συγκρότημα της Εθνικής Λυρικής σκηνής και βιβλιοθήκης, για τον Ελαιώνα. Ή πως θα μπορούσε να ήταν το ΟΑΚΑ αν τους ανετίθετο σαν έργο πριν από μια δεκαετία. Και εάν αναγγελθεί ένα καινούριο έργο, έστω, ας επέμβουν και ας δημοσιεύσουν στον τύπο προτάσεις χωρίς να ερωτηθούν. Το δικαιούνται!!! Να προτείνουν όμως, να πουν: «κύριοι, εδώ είναι η δική μας πρόταση, ανεξάρτητα από το αν τη ζητήσατε, ανεξάρτητα από το τι θα σας δώσουν οι ακριβοπληρωμένοι ξένοι». Όχι να αφρίζουν και να αφορίζουν με εμπάθεια και δονκιχωτική μανία τους πάντες χωρίς όμως να προτείνουν τίποτα.

Η ηθική νομιμοποίηση και η αναγνώριση του αρχιτεκτονικού και όχι μόνον έργου, έρχεται με την επαφή με την κοινωνία και την υποβολή προτάσεων, άσχετα αν υλοποιούνται ή όχι, καθώς και με την διεξαγωγή διαλόγου. Είναι απείρως προτιμότερη από την περιχαράκωση, την επιτίμηση, την ιδεολογική τρομοκρατία, την ομηρία των νεωτέρων γενεών (δηλαδή αν κανένας κακομοίρης ανυποψίαστος επί πτυχίω φοιτητής προτείνει κτίριο 40 ορόφων πάνω στη διασταύρωση Κηφισίας και Αττικής οδού τι θα γίνει; δε θα πάρει πτυχίο; θα τον κρεμάσουμε στο Σύνταγμα; ), την απωθητική αλλά κενή περιεχομένου και κυρίως κενή δημιουργικού αρχιτεκτονικού λόγου δυστροπία ορισμένων.

Στην Ελλάδα έχουμε πολλούς «αρχιτέκτονες». Είναι καιρός να αποκτήσουμε και σύγχρονη αρχιτεκτονική... Ας τελειώσει αυτή η ανέσπερη μακριά νύχτα της Ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Αφήστε επιτέλους το φως να μπει!!!

του Γρηγόρη Μαλούκου, BSc, MBA
Καθηγητής Διοικ. Επιχειρήσεων