Δίκτυο & Συναίσθημα: όλα συνδέονται;

Στα συμφραζόμενα της τηλεματικής και της "επανάστασης των συνδέσεων" ("connection revolution", όπως έχει ονομαστεί), ηλεκτρονικά κυκλώματα και δίκτυα συμπλέκονται σήμερα με τον ...συναισθηματισμό, τη μετάδοση του "συναισθήματος" ("affect") και της "επίδρασης" (πάλι "affect") [01]. Οπωσδήποτε, όλ' αυτά αφορούν τον νέο χρήστη του ψηφιακού χώρου και τον παλιό "κάτοικο" του φυσικού χώρου, που αναδιαμορφώνονται σε μια αινιγματική οντότητα: τον "ενεργό πολίτη". Ας εξετάσουμε μερικές πτυχές αυτής της σχέσης "δικτύωση - επίδραση - συναίσθημα", καθόσον αφορά το υποκείμενο της "κοινωνίας των πολιτών" για την οποία κόπτεται (κυριολεκτικά και μεταφορικά) ο Προ-ληπτικός & Ενάρετος Σχεδιασμός (ΠΕΣ).

πρώτα στοιχεία

Τελευταία, όλο και πιο συχνά, όλο και πιο έντονα, η διαφήμιση προωθεί (α) την παροχή πλήρους "κάλυψης" (από κάποιας μορφής δίκτυο "επικοινωνίας"), και (β) τη διαρκή επιβεβαίωση της "σύνδεσης" (με κάποιας μορφής δίκτυο "επικοινωνίας"). Ένας τεράστιος αόρατος ιστός περιζώνει τον φυσικό χώρο του πάλαι ποτέ "κατοίκου", μετά "χρήστη", και σήμερα ..."δράστη". Το αξιοσημείωτο, βέβαια, είναι ότι το όλο τεχνολογικό κατόρθωμα συνταιριάζεται με μια καινοφανή άυλη παραγωγή και μετάδοση ...συναισθήματος, αντί μόνον της τρέχουσας πλέον παραγωγής και μεταφοράς άυλων "αγαθών". [Μια νέας μορφής εργασία, η "συναισθηματική εργασία" όπως ονομάστηκε (Negri & Hardt), καθίσταται θεμελιώδης για τον "τεταρτογενή" τομέα παραγωγής και τη συγκρότηση του "Τέταρτου Κόσμου" (κατά Ballard).]

Όπως βλέπουμε, η παλιά "προστατευτικότητα" και "καλυπτικότητα" του "καλού" οικοδομικού κι αρχιτεκτονικού "κελύφους" οδηγούνται σε νέες τροπές κι ατραπούς. Επιπλέον, ας συνυπολογίσουμε και τις "οπτικές χαράξεις", τη χάραξη "συγκοινωνιακών/επικοινωνιακών αξόνων" ή "διαύλων", τις "οπτικές" κι "εννοιολογικές συνδέσεις" των φυσικών στοιχείων του αστικού χώρου. Αυτές υπήρξαν σχεδιαστικές χειρονομίες, απ' την Αναγέννηση και δώθε τουλάχιστον, για να κλειδώνουν το εμπειρικό και βιωματικό με την οργάνωση του χώρου και της καθημερινής ζωής. Όλ' αυτά στη σημερινή ηλεκτρονική και βιο-τεχνολογική συνθήκη επαναπροσδιορίζονται άρδην.

H κινητοποίηση, η "ενεργοποίηση" καλύτερα, του πολίτη (στα όρια του συναγερμού) επιδέξια συγχέει την "επίδραση" με το "συναίσθημα", που προορίζονται να κυκλοφορήσουν μαζί με τον φορέα τους -- κάτω απ' την επικεφαλίδα «Δράση» -- και να ολοκληρώσουν την "κοινωνική δικτύωση". Ωστόσο, το "θέλω" του "ενεργού πολίτη", η βούληση που τον ενεργοποιεί (κι η βουλησιαρχία που τον διέπει), πόση σχέση έχουν με το συναίσθημα; Δεν αφορούν παρά, ίσως, ένα ελάχιστο μέρος του συναισθηματικού κόσμου του ανθρώπου, που συνοψίζεται στο "αίσθημα ασφάλειας" του πολίτη κατά βάση. Καταφανώς, η "κοινωνία των πολιτών" συγκροτείται κατατρομοκρατημένη. Η βαρύτητα του "αισθήματος ασφάλειας" έχει οδηγηθεί σε τέτοια επίπεδα συναγερμού, που να παραμερίζει το εύρος και, κυρίως, την ποικιλότητα του υπόλοιπου συναισθηματικού φάσματος.

Η παροχή αυτού του "αισθήματος" κι η διαρκής επιβεβαίωσή του, μέσω της καθολικής και πλήρους δικτυακής (φυσικής κι ηλεκτρονικής) σύνδεσης των φορέων του -- και μέσω της επακόλουθης δυνατότητας (αυτο-)"εντοπισμού"... τους -- είναι στην ουσία η ατζέντα του εγχειρήματος μιας άλλης "σύνδεσης" μεταξύ της (προσδοκούμενης) δρασιακότητας κι επιδραστικότητας του "ενεργού πολίτη" και της υπαγωγής του εν γένει "συναισθήματος" στο "αίσθημα ασφάλειάς" του. Για την πληρότητα της προσέγγισης, η εν λόγω συμπίεση και περιστολή του συναισθηματικού φάσματος επιχειρείται ανάμεσα σε δύο νάρθηκες: τον πρώτο, του μέγιστου κοινού "αισθήματος ασφάλειας" και τον έτερο νάρθηκα του ελάχιστου κοινού "αισθήματος αισιοδοξίας" -- [για τον δεύτερο χρειάζεται μια ιδιαίτερη αναφορά, μ' άλλη ευκαιρία].

Αναμφισβήτητα, το διαφημιστικό-επικοινωνιακό-μηντιακό σύμπλεγμα (τη "βαριά βιομηχανία" του Τέταρτου Κόσμου) έχει εμπεδώσει τον McLuhan. Ο άνθρωπος, δια της τεχνολογίας των ηλεκτρονικών μέσων μετάδοσης, έχει "προεκτείνει" τις μηχανικές λειτουργίες του σώματός του, που 'ναι το λιγότερο, αλλά και τις πιο περίπλοκες κι εκλεπτυσμένες ψυχο-διανοητικές του λειτουργίες (του "πνεύματος" και της "ψυχής"), επεκτείνοντας κατά κάποιον τρόπο το νευρικό του σύστημα. Επεκτείνοντας, όμως, ο άνθρωπος το νευρικό του σύστημα, το εκχωρεί ταυτόχρονα στη διαδραστική μηχανή. Η τελευταία τού επιστρέφει κάτι που μοιάζει με συναίσθημα, αλλά δεν είν' ακριβώς. Του επιστρέφει το συναίσθημά του κωδικοποιημένο, εργαλειοποιημένο, ως συμπεριφορά. Και μ' αυτήν θα κυκλοφορήσει στο εξής μέσα στα φυσικά κι ηλεκτρονικά δίκτυα, υπακούοντας βέβαια πριν και πάνω απ' όλα στις αρμόζουσες "ετικέτες" (συμπεριφοράς και κυκλοφορίας).

Μαζί με τα σχετικά προϊόντα/εμπορεύματα που διαφημίζονται, μαζί με την "κάλυψη" και τη "σύνδεση" που προβάλλονται, εκείνο που προωθείται ταυτόχρονα είναι και μια ιδιότυπη "σύνδεση" μεταξύ της δικτύωσης και της προβληματικής "δράσης" κι "επίδρασης" του "ενεργού πολίτη", -- αφού δεν είναι σαφές, αν το εξηγητικό μοντέλο του "νευρικού συστήματος" είν' επαρκές, και κατά πόσο αυτό αφορά το θυμικό ή το βουλητικό μέρος του (λεγόμενου) εσωτερικού κόσμου του ατόμου.

Σε πρώτο πλάνο, βρίσκεται ο γεωγραφικός εντοπισμός και η υποβοηθούμενη κυκλοφορία/πλοήγηση. Το γενικότερο, όμως, πλαίσιο υπονοεί την "ανάδυση" (ή την "αυτο-ποίηση") των "κοινωνικών δικτύων", των οποίων η λειτουργία βέβαια κάθε άλλο, παρά απαλλαγμένη είναι από τη διαχείριση, διεύθυνση και "ηνιόχηση" μέσω των ίδιων των δικτύων, από παράγοντες ή "παίκτες" (ή "agents") με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιρροή κι επίδραση. Σε κάθε περίπτωση, με το αφηρημένο σχήμα μιας δικτυο-μορφικής μεγα-μήτρας δίνεται η εντύπωση ότι, αυτή δεν προστατεύει κι υποστηρίζει μόνο, αλλά κι ότι "ενθαρρύνει" κι "ενδυναμώνει" το υπό κατασκευή υποκείμενο της "κοινωνίας των πολιτών".

Θα πρέπει, ακόμα, να διακρίνουμε το περιεχόμενο των επικοινωνιακών "πρακτικών" (ή "χειρονομιών"), απ' το μήνυμα του ίδιου του μέσου -- επειδή, τι πιο ξεκάθαρο εδώ ότι «το μέσο είναι το μήνυμα»; Και το μήνυμα δεν είν' άλλο απ' το ίδιο το πληροφορικό και τηλεματικό δίκτυο. Και, κατ' επέκταση, η επίδρασή του στον ψυχο-διανοητικό κόσμο του "δράστη", κι ιδιαίτερα στο "συναίσθημά" του (που μας ενδιαφέρει εδώ). Κοινότοπο πια το παράδειγμα της κοπέλας που, όταν χρειάζεται να περπατήσει μόνη της στον δρόμο, μιλάει συνεχώς σ' ένα κινητό τηλέφωνο, ανεξάρτητα απ' το τι λέει και με ποιον ή ποια μιλάει. Κρατάει μόνιμα ανοιχτή τη σύνδεσή της, επιβεβαιώνει την κάλυψή της απ' το δίκτυο. Κρατώντας γύρω της, όπως νομίζει, μια αόρατη σφαίρα αποτροπής -- [γιατί όχι, και σαγηνευτικής απόστασης]. Απ' ό,τι φαίνεται, αν δεν είχε ένα τηλέφωνο κινητό, δεν θα ξεμύτιζε καν απ' την προστασία του σπιτιού της.

Το "αίσθημα ασφάλειας" συνταιριάζεται, λοιπόν, όχι μόνο με το εύλογο αίτημα προστασίας, αλλά με μια "συναισθηματική" τώρα σχέση, που εύκολα παρανοείται σαν μια ομφάλια σύνδεση με μια τηλεματική ..."μητέρα". Μια (θετή, εκ των πραγμάτων) δικτυο-μορφική μήτρα είναι η πιο κατάλληλη εικόνα για την κυκλοφορία του "συναισθήματος", περιορισμένου, βέβαια, σε διαχειρίσιμη συμπεριφορά. Και μια ακόμα διάσταση του ζητήματος: Η απαλλοτρίωση του ψυχικού κόσμου από τη βιο-πληροφορική επιχείρηση και την τηλεματική αλληλεπίδραση (εν προκειμένω), δείχνει να υπερβαίνει τις αμέσως προηγούμενες τεχνικές του πανοπτισμού και της επιτήρησης, που, κατά βάση, αφορούσαν κι αφορούν το μεμονωμένο άτομο. Η λειτουργία της "μεγάλης μήτρας" απευθύνεται επιπλέον στις συλλογικότητες που "αναδύονται" μέσ' απ' τα μήντια "κοινωνικής δικτύωσης" -- ή του "Internet of Things", και πολλών άλλων παρόμοιων συλλήψεων του λεγόμενου "συσχετιστικού σχεδιασμού" ("correlation designing") [02].

αναφορά στον Ballard

«Κάποιος πάντα υποθέτει ότι τα ολοκληρωτικά κράτη θα επιβάλλονται από το εξωτερικό στον μέσο πολίτη, ότι αυτά θα 'ναι ένα είδος τρομερό και φοβερό. Αλλά με κάποιον τρόπο, συχνά έχω σκεφτεί ότι τα ολοκληρωτικά συστήματα του μέλλοντος θα είναι στην πράξη μάλλον υποβοηθητικά και εξυπηρετικά, και θα επιβληθούν εκ των έσω» (από μια συνέντευξη του Ballard).

Τώρα, η "κοινωνική δικτύωση" είν' αυτή που αναλαμβάνει την "υποβοήθηση" κι "εξυπηρέτηση" του τερματικού πολίτη, ο οποίος, στο μεταξύ, αναπτύσσει σχέσεις "συναισθηματικής" εξάρτησης απ' το δίκτυο. Αρκεί να σκεφτούμε [με τρόμο] πώς νιώθουμε όταν βρεθούμε "εκτός δικτύου" -- ταυτόχρονη ανασφάλεια και στέρηση --, χωρίς να παραλείψουμε τη νευρωτική ανάγκη επιβεβαίωσης μιας αδιάλειπτης σύνδεσής μας μ' έναν ηλεκτρο-μαγνητικό λώρο, του οποίου μάλλον την απόληξη και λειτουργία δεν συνειδητοποιούμε επαρκώς.

Ο πολίτης, μολονότι "ενεργός", περιέρχεται σε μια ιδιότυπη κατάσταση μόνιμης αδυναμίας, όπως ένα άτομο με ειδικές ανάγκες κι απαιτήσεις -- παρότι "έχει σηκωθεί απ' τον καναπέ του". Επειδή, χρειάζεται αδιάκοπη "υποβοήθηση" κι "εξυπηρέτηση", χωρίς τη δυνατότητα ν' αποκοπεί απ' αυτόν τον τηλεματικό λώρο και την επιρροή του, που καταχρηστικά παρομοιάζεται με τη μητρική φροντίδα για το παιδί. Ένα "παιδί" που, απ' ό,τι προδιαγράφεται, δεν πρόκειται ποτέ ν' απογαλακτιστεί και σιγά-σιγά να ενηλικιωθεί. Το φαινόμενο έχει ονομαστεί "παιδομορφισμός" (του ενήλικα), για να μην το πούμε κάπως αλλιώς.

αναφορά στον Virilio

Η "τυποποίηση των συμπεριφορών" υπήρξε μια επιχείρηση συμβατή με τη βιομηχανική εποχή. Ο σημερινός "συγχρονισμός των συγκινήσεων" είναι το επίτευγμα της εποχής μας -- της πληροφορικής, των ηλεκτρονικών ΜΜΕ, του κυβερνοχώρου. Εκτός αυτών, για τον Virilio, η γενικευμένη διασύνδεση, κι η συναφής "διαντίδραση", σε πρώτη φάση μοιάζουν με ελεγχόμενη αλυσωτή αντίδραση μεταξύ των φορέων-δραστών τους (με τη διαμεσολάβηση, φυσικά, της μεγάλης τηλεματικής μήτρας).

Ο "ενεργός" κυκλοφορεί, ταυτόχρονα, κι ως φορέας φόβου. Η συναισθηματική υποστήριξη κι υποβοήθησή του, μια παραγωγή "θετικότητας", αναμφίβολα συμβάλλει στην ψυχολογική του σταθεροποίηση (στα πρόθυρα, όλο και συχνότερα, του πανικού). Κάτι επιπλέον, όμως, έγκειται στο εξής: ο "συναισθηματικός συντονισμός" (κατά Grusin), μια διαφορετική διατύπωση για τον "συγχρονισμό των συγκινήσεων", μεταξύ ομοίων ή παρομοίων, πιστεύεται ότι θα ξεχωρίσει και θ' απομονώσει κάθε "κακόβουλη" συμπεριφορά, η οποία, τυχόν, δεν θα συνάδει με το κλίμα της γενικής συναίνεσης -- που διαμορφώνεται με τη "διαδραστική" κυκλοφορία στα φυσικά και ψηφιακά δίκτυα.

Μόνο που, σε μια επόμενη φάση, της ολοκλήρωσης αυτού του κοινωνικού διαντιδραστήρα και του πλήρους "συναισθηματικού συντονισμού", εισερχόμαστε στην αρμοδιότητα ενός "καθολικού" ατυχήματος ["συμβάντος"] για το οποίο δεν έχουν βρεθεί, ακόμα, αξιόπιστοι ανιχνευτές. Όπως ισχυρίζεται ο Virilio, «η διαντίδραση (interactivity) είναι για την πληροφορία [για την "επικοινωνία", εν προκειμένω], ό,τι είναι η ραδιενέργεια (radioactivity) για τη φύση».

αναφορά στον Orwell

Το κεντρικό μυθιστορηματικό πρόσωπο του "1984" κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «ΑΓΑΠΟΥΣΕ τον Μεγάλο Αδερφό». Ανατριχιαστικό το "I love you Big Brother". Μ' αυτόν τον τρόπο, εντούτοις, το τέλος του βιβλίου άφηνε ανοιχτή τη συνέχειά του, για μια επόμενη μετάβαση: από την πειθαναγκαστική, στην ψυχαναγκαστική, με κατάληξη την εθελοντική υποταγή, που δεν θα λέγονταν έτσι. Θα 'παιρνε τη (θετική) μορφή του αισθήματος της ...αγάπης. Κυριαρχία κι υποτέλεια δια της "αγάπης"! Και ποια μορφή αγάπης είναι υπέρτερη απ' τη γονεϊκή προς το παιδί; Κι ακόμα πιο πέρα, ποιο συναίσθημα μπορεί να συγκριθεί με τη μητρική αγάπη;

Ένα πιο εξελιγμένο, μετα-οργουελιανό, παράδειγμα μορφώνεται: πάνω στον σφετερισμό της έννοιας της μητρότητας, της έννοιας της θηλυκότητας ευρύτερα, απ' την "κυβερνητική" μηχανή (ή κυβερνο-οργανισμό), για τη διασύνδεση τελικά του παιδιού, του πιο παράξενου και του πιο απειλητικού όντος απέναντι στον μύθο της πολιτισμένης Δύσης.

ΠΕΣ και άλλα

Η δυστοπική θεώρηση των πραγμάτων μοιάζει, στις μέρες μας, με ασυγχώρητη ...πολυτέλεια εν μέσω του ξεσηκωμού της θετικότητας, της δρασιακότητας, της ...επιτελεστικότητας, κι άλλων επιχειρησιακών προταγμάτων του ΠΕΣ, που περιτυλίγονται με έναν λόγο περί Ηθικής και διατρέχονται επιπλέον απ' αυτόν. Πιο σωστά: η διάγνωση της δυστοπίας στη σημερινή ηθικολογία [ποιας θρησκείας άραγε;] επί των πραγμάτων καθίσταται σχεδόν απ-αγορευμένη, καθώς οι παλιές "κοινωνικές ουτοπίες" (μεγαλύτερες ή μικρότερες αφηγήσεις) τείνουν ν' αντικατασταθούν από έναν (θρησκευτικό) λόγο περί τέλους και σωτηρίας.

Στο βιο-πολιτικό πλαίσιο, που μεταμορφώνει την παλιά προπαγάνδα στη σημερινή "επικοινωνία", η διαδύνδεση των πάντων (ως παντός) δεν μπορεί, παρά να 'ναι επεκτατική (κι εντατική) στο έπακρο. Μόνο που μάλλον αντιδρά το συναίσθημα (μιας και μιλάμε μ' αφορμή αυτό), η ασύλληπτη ποικιλότητά του, αλλιώς θα επρόκειτο για κάτι τελείως διαφορετικό.

Έχουμε απ' το παρελθόν την προσπάθεια απελευθέρωσης του υποσυνείδητου απ' τους σουρεαλιστές, τις τολμηρές κι αναπάντεχες συνδέσεις που επιχειρούσαν σ' αναζήτηση ή για την εξαγωγή κάποιου ριζοσπαστικού (ή επαναστατικού) "νοήματος". Αυτά, μέχρι σήμερα, έχουν μάλλον καταπονηθεί και διαστρεβλωθεί απ' το εμπορικό και πολιτικό μάρκετινγκ. Έχουμε, ακόμα, τις μετανεοτερικές νοηματοδοτήσεις, που προκύπτουν απ' τις "δυνητικότητες", τις "αναφάνσεις", τις "επιτελέσεις" κι όλα τα εντυπωσιακά της περιπλοκότητας των δυναμικών κοινωνικών συστημάτων, που κι αυτά δεν είναι και τελείως απείραχτα απ' τη διαχείριση, τη διεύθυνση και την "ηνιόχησή" τους. Μέχρις, όμως, την εγκαθίδρυση κι εγκατάσταση ενός καθολικού νοήματος δια της ολοκληρωτικής διασύνδεσης, υπάρχει (ακόμα τουλάχιστον) μια κάποια κρίσιμη απόσταση.

Όσον αφορά, τέλος, τον εν γένει Σχεδιασμό, που σχεδιάζει πια σχέσεις και συσχετισμούς, αυτός διασχίζει και διατέμνει ασύμβατες μέχρι χτες οντολογικές και γνωσιολογικές κατηγορίες, κάτω απ' το έμβλημα "όλα συνδέονται" (μια ιδιότητα κάποιας υπερβατικής οντότητας σίγουρα). Διακηρύσσει, πάντως, σχεδιάζοντας, σχέσεις συνέχειας -- αναζητώντας τες, ωστόσο, σαν τελεολογικές προφητείες. Παραμένει άναυδος (ιεροκήρυκας) μπροστά στις ασυνέχειες και τ' άσχετα, που 'χουν γίνει κιόλας καθημερινότητα, αν όχι τρόπος καθημερινής διαβίωσης.

Μοιραία, δηλαδή, το ενδιαφέρον στρέφεται κι αλλού: σ' ό,τι πιθανόν (απέμεινε) να μη συνδέεται, να μη συνέχεται, να μην ανταλλάσσεται, επειδή απέχει ή διαφεύγει της περιστολής ή της αναγωγής του στις ελάχιστες ισοδυναμίες/ισαξίες που 'ναι προϋπόθεση της κωδικοποίησής του. Και βέβαια, το ενδιαφέρον στρέφεται-κατά της επεκτατικής και καταβροχθιστικής συνδεσιμότητας, χωρίς να παραλείπουμε και τα άκρως ενδιαφέροντα φαινόμενα της αυτο-βραχυκύκλωσης των δικτύων και της ιοβόλου δράσης των κυκλωμάτων. Την ενδοπάθειά τους, μ' άλλα λόγια, σε βάρος όλων των καλών προθέσεων κι ενάρετων θελήσεων, που παράγεται απ' την ίδια τη λογική της συγκρότησής τους και το φουλάρισμα της λειτουργίας τους [03].

Του Γιώργου Κουτούπη

Σημειώσεις
[01] affect [α€φeκτ] (ουσ.): συναίσθημα, συγκίνηση.
affect [eφέκτ] (ρήμ.μ.): επηρεάζω, επενεργώ, θίγω
συγκινώ
συνηθίζω, προτιμώ
προσλαμβάνω
προσποιούμαι, παριστάνω
(για νόσο): προσβάλλω.
[Ηλεκτρονικό Λεξικό, εκδ. Πελεκάνος, 1999 (έκδ. 1.0)]
[02] Αξιοπρόσεκτες σχετικές εκπομπές προέρχονται από αρχιτεκτονικά έντυπα κι ηλεκτρονικά μέσα των ...Κάτω Χωρών. Ενδεικτικά, βλ. διάφορα σχετικά δημοσιεύματα και μηντιακές (μηντιογενείς και μηντιομορφικές) παρεμβάσεις απ' το περιοδικό Volume.
[03] Όπως, για παράδειγμα, τ' αστικά κενά "τρίτου τύπου", που  αφήνουν (ή προξενούν) τα δίκτυα και δίχτυα του νοήματος, στα οποία αναφέρθηκα στο GRA (15/12/11).