Σχεδιασμός, όπως λέμε "ακτιβισμός"

Το πέρασμα απ' την "αρχιτεκτονική" στον "σχεδιασμό", μέσω του "αρχιτεκτονικού σχεδιασμού", έγινε σχεδόν ανεπαίσθητα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν επήλθαν σοβαρές (σοβαρότατες) ανακατατάξεις, πριν απ' όλα, στο επιστημολογικό στάτους της παλιάς "καλής" μας αρχιτεκτονικής. Στις μέρες μας, διαπιστώνουμε ότι ο Σχεδιασμός διεξάγεται κάτω από έναν ακτιβιστικό τόνο, που δεν κρύβεται, αλλά κι ούτε κρατιέται πια. Μπορεί να μοιάζει το πέρασμα σ' έναν τρόπον τινά ακτιβιστικό-μορφο Σχεδιασμό (τον ΠΕΣ) σαν κάποιο "φυσικό" ή "λογικό" επακόλουθο της προηγούμενης εξέλιξης, ωστόσο κι η τωρινή εξέλιξη έχει το ιστορικο-πολιτικό της πλαίσιο διαμόρφωσης, για τη δέουσα κριτική της.

Να θυμηθούμε, έτσι περιπτωσιολογικά μόνο, εκείνο το απίστευτο μήνυμα της UIA (όχι όποιας να 'ναι) για την παγκόσμια ημέρα της αρχιτεκτονικής, τέλη του 2009, "Η ενέργεια των αρχιτεκτόνων κατά των παγκόσμιων κρίσεων"... Μέχρι το απελπιστικά κοινότοπο πια, όπως το φετινό [2012] παράδειγμα: «Την προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού ιδεών, αποφάσισε το ΤΕΕ/ΤΚΜ, ως κύρια δράση για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Αρχιτεκτονικής» [01]. Θα περίμενε κανείς, ίσως, τα όρια μεταξύ σχεδιασμού κι ακτιβισμού να παραμείνουν ευδιάκριτα. Ένα σοβαρό πρόβλημα ανακύπτει όταν τα όρια αυτά συγχέονται, σε βάρος βέβαια της φυσιογνωμίας και της προοπτικής του (προβληματικού έτσι κι αλλιώς) σχεδιασμού.

O εκκωφαντικός ακτιβιστικός τόνος που συνοδεύει, διέπει και κανοναρχεί, σήμερα, τον Σχεδιασμό, συμπίπτει με μιαν άλλη αντικατάσταση: της "πράξης" και της (σχεδιαστικής π.χ.) "πρακτικής", απ' τη "δράση". Και, μάλιστα, απ' τη δράση με τα χαρακτηριστικά της "προ-ληπτικής" κι "ενάρετης". Το αποτέλεσμα είναι, η παραδοσιακή προνοητικότητα της "καλής" αρχιτεκτονικής να υπάγεται, στο εξής, στην προ-ληπτικότητα της ενάρετης δράσης, όπως κι η παλιά καλότητα της προνοητικής αρχιτεκτονικής να υποσκελίζεται από την εναρετότητα της προ-ληπτικής δράσης.

Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι ο σχεδιασμός, έχοντας απολέσει το αντικείμενό του, έχοντας ύστερα παραμετροποιηθεί κι ίδιος, σύρεται κατά μία έννοια απ' τον συγκεκριμένο ακτιβισμό. Ένας τόνος εκτελεστικός, εφαρμοστικός, κι ένα τέμπο του κατεπείγοντος και του συναγερμού, που δεν αφήνουν πλέον κανένα περιθώριο στον πλανώμενο και περιπλανώμενο σχεδιασμό, τον αποπολιτικοποιημένο σχεδιασμό, παρά μόνο για την ηθικολογική του ηνιόχηση. Η περιλάλητη, τελευταία, "Ηθική του Σχεδιασμού" δεν είναι παρά η υπαγωγή του σχεδιασμού στα περιοριστικά πλαίσια -- τον "γύψο" -- του (προ-ληπτικού & ενάρετου) ακτιβισμού.

Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά του εν λόγω δρασιακού τόνου που 'χει υπεισέλθει στον μέχρι τις προάλλες, "καλόβολο" ακόμα, σχεδιασμό (και διάδοχο της σχωρεμένης "καλής" αρχιτεκτονικής). Πριν απ' όλα, λοιπόν, στον σημερινό Σχεδιασμό είναι κραυγαλέα η έμφαση κι η εξαιρετικότητα που αποδίδεται στο εφαρμοστικό (εκτελεστικό κι επιχειρησιακό) μέρος της διεξαγωγής του σχεδιαστικού εγχειρήματος. Έμφαση στην εφαρμογή (και, μάλιστα, χωρίς καμιά καθυστέρηση) -- κι, εν ανάγκη, διόρθωση των αβλεψιών, κατά τη φάση της εφαρμογής και λειτουργίας, η οποία ακριβώς επιτακτικότητα αποκλείει το ενδεχόμενο, πόσο μάλλον τη δυνατότητα, ριζικής ανασκευής, ακόμα κι απόρριψης της όλης "φιλοσοφίας" του έργου τελικά. Το σχήμα είναι κάπως έτσι: ας εφαρμόσουμε το νόμο (όπως ψηφίστηκε τέλος πάντων) και τον βελτιώνουμε στις λεπτομέρειές του στη συνέχεια, επειδή σίγουρα θα υπάρχουν αβλεψίες και θα υπάρξουν νέα δεδομένα που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη. Εκείνο που δεν λέγεται, είναι ότι ο νόμος δεν αφήνει περιθώρια αναίρεσης της λογικής του, αφού έχει προ-οικονομήσει την αδυνατότητα αμφισβήτησής του. Εφαρμογή και μετά, αν χρειαστεί, βλέπουμε -- που δεν θα χρειαστεί. [Έγραψα, κατά λάθος, για την ψήφιση κι εφαρμογή ενός νόμου, ενώ είχα κατά νου τον σχεδιασμό και την εφαρμογή κάποιου πρότζεκτ...]

«Εφαρμογή-Εφαρμογή-Εφαρμογή!»
(Κριστίν Λαγκάρντ)

Ο εν λόγω, βέβαια, ακτιβιστικός τόνος κεντρίζει τα λανθάνοντα βουλησιαρχικά ελατήρια του πάλαι ποτέ "αρχιτέκτονα-δημιουργού", που τώρα, μ' απενοχοποιημένα κι απελευθερωμένα τα κίνητρα της βούλησής του, μπορεί να δράσει απερίσπαστος και ν' αναπληρώσει, ίσως, την έλλειψη του οριστικά πληγμένου κύρους του, ως αρχιτέκτων-δράστης εφεξής. Αυτή η επιτυχία (ως ανάκτηση) έχει μια διόλου αξιοκαταφρόνητη απώλεια: κατακτάται σε βάρος της κριτικής και της δημιουργικής σκέψης και πράξης (που θα πρέπει να εξηγήσω πώς τα εννοώ, οπωσδήποτε, σε παρεπόμενο κείμενό μου).

Μια άλλη πτυχή του υπόψη δρασιακού τόνου είναι η παρομοίωση της διαρκούς και μεθοδικής δράσης μ' όρους σχεδιαστικής μέριμνας, σαν ένα "πείραμα" -- και, μάλιστα, "life-size". Εξαγγέλλεται ένας Σχεδιασμός-χωρίς-Τέλος, απ' την άποψη των χωρικών και χρονικών του ορίων, αλλ' ωστόσο με διακηρυγμένο το δικό του τέλος, απ' την άποψη μιας ολοκληρωτικής αυτο-εκπλήρωσης κι αποπεράτωσής του.

Ποιος θυμάται ακόμα εκείνον τον "πειραματικό σχεδιασμό", έναν καιρό; Έχει πλέον απαλλοτριωθεί, όχι μόνο από τις τεχνικές της προσομοίωσης, αλλά κι απ' την ίδια τη "συνθήκη του πειράματος". Ο πειραματικός σχεδιασμός, όπως συμβαίνει σ' αυτές τις περιπτώσεις, έπεσε στην παγίδα (που έστησε). Έγινε σχεδιασμός του πειράματος, κι η πειραματική συνθήκη κατέληξε σε συνθήκευση του πειραματισμού. Η ζωή, η κοινωνία, η ιστορία, νοούνται και γίνονται κατευθυνόμενο πείραμα. Κι όταν, επιπλέον, το πείραμα διενεργείται μ' όρους επικοινωνιακούς ώς επί το πλείστον, τότε το "πείραμα" είναι δυο φορές στημένο. Τα παράγωγα φαινόμενα μιας τέτοιας αντιστροφής (και συστροφής) είναι πλέον ευάριθμα -- είναι και τα "στοιχεία" του ΠΕΣ που ιχνοσκοπούμε σ' αυτήν τη στήλη. Μεταξύ αυτών, σπεύδω να υπογραμμίσω, πολύ ενδεικτικά και χαρακτηριστικά, την καινοφανή έννοια της "καινοτομίας", μ' όλα της τα συμπληρώματα κι αναπληρώματα της παλαιοτομίας, αλλά και της ...κενοτομίας.

Μ' άλλα λόγια, ο ΠΕΣ είναι μια πειραματική-ακτιβιστική διάταξη, ένας μηχανισμός δηλαδή συνθήκευσης κι επιτακτικότητας, που προ-εξοφλεί τις απαντήσεις στα ερωτήματα που 'χει θέσει -- σαν να θέτει μόνο ...απαντήσεις [να σου θέσω μια απάντηση!]. Εκείνο που προοιωνίζεται ο 21ος αιώνας είναι η εξαντλητική εκμετάλλευση του πειράματος, με σκοπό τώρα το "κλείσιμο" του πειραματισμού, την ολοκλήρωση και την περάτωσή του -- μ' ό,τι κι αν σημαίνει αυτό στον υπερ-καπιταλιστικό και μετα-δημοκρατικό ορίζοντα που διαμορφώνεται. Το θεμελιώδες επιστημολογικό "κριτήριο της διαψευσιμότητας", δηλαδή, αντικαθίσταται απ' τη φονταμενταλιστική αρχή της σωτηριολογικής περάτωσης.

Θα μπορούσαμε επίσης να πούμε ότι ο Σχεδιασμός διεξάγεται. Και διεξάγεται μ' όρους ακτιβισμού. Ένας ακτιβιστικός σχεδιασμός βασισμένος στην πίστη, που επιτελείται ως καθήκον, και προσβλέπει στη λύτρωση και τη σωτηρία. Αναλόγως, ο σχεδιαστής είναι κλητός (απ' αυτήν την άποψη, κι εκλεκτός), υπάκουος στο "κάλεσμα για δράση", επαγγέλλεται κι ευαγγελίζεται την εκπλήρωση και την περάτωση ως (πανανθρώπινη) Σωτηρία. Ένας "αναγεννημένος" σχεδιασμός, χαρισματικός, "στρατευμένος", αποστολικός, εκστρατευτικός -- λες κι οι "ανθρωπιστικές" και "περιβαλλοντικές" κρίσεις έχουν φτιαχτεί στα μέτρα του για να μπορεί να επεμβαίνει [παντοκρατορικώς και περιβαλλοντοκρατορικώς].

Ο οποίος Σχεδιασμός, παρεμπιπτόντως, έχει βρει και την κατηγορική (ηθική) προσταγή του με το αμίμητο: «Just do it!», καλώντας μας σε δράση με τα λάβαρα του "Copenhagenize" [02].

Τυφλή εμπιστοσύνη (δηλαδή, πίστη) στη σκέτη ("καθαρή") κι ωμή δράση -- η οποία, προφανώς, έχει προ-οικονομήσει για λογαριασμό της τον χαρακτηρισμό τής "ενάρετης", δηλαδή τη βεβαιότητα και την αναγκαιότητα της διεξαγωγής της (για να μην πω, εξαπόλυσής της) [03]. Περιττό να προσθέσουμε, ότι αυτή αφορά μια κινητοποίηση ελεγχόμενου [ελεγχόμενου] συναγερμού, που, είτε φέρει τα διακριτικά μιας ανθρωπιστικής επέμβασης είτε μιας επέμβασης κάτω απ' το κράτος της περιβαλλοντικής απειλής, είν' επίσης μια κρίση σχεδιαστική. Κρίση του Σχεδιασμού, που 'χει απολέσει το αντικείμενό του... και γι' αυτό, γίνεται έρμαιο της μεταφυσικής (κι εμπόδιο για την απελευθερωτική επιστημολογική δυνατότητα της αυτο...διάψευσής του).

Δράση χωρίς σκέψη (περίσκεψη), διάδραση χωρίς αναστοχασμό, και, θα 'λεγα, με σκοτωμένες "ιδέες" (δηλαδή, ληγμένες εκ γενετής), "δημιουργία" σχεδιαστικών αντανακλαστικών, νοητικών αυτοματισμών, καναλιζαρισμένων "καινοτομιών" -- κι, ανυπερθέτως, αυτόκλητη κι εθελούσια δρασιακότητα. Άγονται και φέρονται ως σχεδιαστική ορθότητα (κι ορθοπεταλιά), για την οικοδόμηση με υλικά "νέας γενιάς" του βιο-πολιτικού και σχεδιαστικού παραδείγματος των ημερών μας.

Με την ευκαιρία, μπορούμε να συμπληρώσουμε στα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του ΠΕΣ, που αρχίσαμε να διερευνούμε μ' αυτήν εδώ τη στήλη στο GRA [04], ότι: σ' αυτόν τον εντατικότατο εφαρμοστικό τόνο, διαπιστώνουμε κι έναν βραχίονα για τον ΠΕΣ: τον εκτελεστικό. Ο οποίος, κατά βάση, αφορά και συνιστά το Newspeak (τη Νέα Ομιλία) των λέξεων, των εικόνων, των συμπεριφορών. Συνεργάζεται, βέβαια, με τη λευκασμένη, καθαρολογική, επιχειρησιακότητα που ανήκει στ' άλλο (ανώτερο) επίπεδο του Doublethink (της Διπλής Σκέψης) -- που κάθε άλλο είναι απ' αυτό που μόνο λέει.

Μια επιτομή και σύνοψη, ένας εγκιβωτισμός του δρασιακού τόνου για τον Σχεδιασμό αποτελεί το τετράπτυχο της προ-ληπτικής κι ενάρετης δράσης του "ενεργού" πολίτη στον δημόσιο χώρο: "Προσβασιμότητα-Καθαριότητα-Νομιμότητα-Πίστη" [05]. Κατάλληλο για ν' αντικαταστήσει τις κοσμήσεις άλλων, αξέχαστων, υπέρθυρων για τις πύλες προς τον Ξένιο Άδη. Και, για να θίξουμε υπολήψεις, να πούμε ότι φιλοτεχνήθηκε για τα υπέρθυρα του θεματικού πάρκου "Κρίση", του οποίου τη διαμόρφωση τοπίου έχει αναλάβει -- βουλησιαρχικά κι εθελοντικά -- μ' εντατικότητα ο ΠΕΣ.

Ο ακτιβισμός στην ουσία του είναι επιτακτικός, αλλιώς δεν είναι τέτοιος. Επί του προκειμένου, όπως διατυπώνεται στο παραπάνω τετράπτυχο (του "αθηνισμού" ανά την επικράτεια) πρόκειται για έναν έκδηλο αλυτρωτικό (δηλαδή, απολυτρωτικό), ηθικολογικό (συγκεκριμένα, καθαρολογικό), νομικολογικό και φονταμενταλιστικό λόγο, που εξαπολύεται ως αυτονόητος, αδιαμφισβήτητος, κυριαρχικός. Σ' αυτόν τον νεογενή εκβιασμό, χωρίς επιλογές -- ούτε καν διλήμματα --, «δεν μπορούμε παρά όλοι να συμφωνήσουμε».

Ένα ενδιαφέρον αποτέλεσμα αυτής κατάστασης των παράδοξων εκβιασμών-χωρίς-καν-διλήμματα, είν' οι απαντήσεις-χωρίς-ερωτήματα, που, μεταξύ άλλων, μας δίνουν μια ανάγλυφη εικόνα της επιστημολογικής δοκιμασίας -- να το πούμε κομψά -- που περνάει ο ΠΕΣ. Υπενθύμιση: σ' αυτές τις νεοφανείς νοστιμιές της πρό-ληψης (preemption) ανήκουν και τα βραβεία-που-αναμένουν-τους-διαγωνισμούς-τους [06].

Ο πρώην "καλός" επανακάμπτει (αναβαθμισμένος) ως ενάρετος. Δεν είναι, δηλαδή, για να κλαίμε για τη σχωρεμένη (: την "καλή" αρχιτεκτονική). Το πένθος δεν ταιριάζει στον "ενεργό", τώρα "αναγεννημένο" (και ξεπλυμένο, θα προσέθετα) δράστη επί και δια των σχεδιαστικών επεμβάσεων -- όχι πια με την επιθυμία κάποιας κοινωνικο-πολιτικής ουτοπίας (ούτε καν αλλαγής), αλλά μόνο υπό την προοπτική μιας (θεολογικής) εκπλήρωσης και σωτηρίας. Το έθος, η ιστορία, κι η πολιτική διεκδίκηση της ερμηνείας αυτών, υποσκελίζονται και περιτυλίγονται απ' το δικαιο-θρησκευτικό πρόταγμα που 'χει κωδικοποιηθεί στη Νέα Ομιλία ως "Ηθική του Σχεδιασμού". Απ' την άλλη, ταυτόχρονα, η Διπλή Σκέψη της κάστας των "Ελίτ" αντιλαμβάνεται τον Ακτιβισμό ως δικλείδα (και δίκοπο μαχαίρι), για την ηνιόχηση του Σχεδιασμού στην κόψη του χάους και της τάξης.

του Γιώργου Κουτούπη

σημειώσεις
[01] Σχετική ανακοίνωση στο GRA, "Οι Αρχιτέκτονες αλλάζουν την πόλη"...
[02] Δανέζικες συνταγές και ντιρεκτίβες για προστρέχοντες καλοθελητές του Νότου. Βλ. το "κοπεγχάγισέ τα" στο GRA.
[03] Ίσως είναι μια καλή ευκαιρία για να συνθηματολογήσουμε δεόντως, απ' τη σκοπιά μας: Καταδικάζουμε αυτήν τη "δράση", απ' όπου κι αν προέρχεται!
[04] Βλ. στο εισαγωγικό κείμενο της στήλης "Δώδεκα και μετά" στο GRA.
[05] Λέξεις-κλειδιά των αθηνιστών ακτιβίστας που, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, υιοθετήθηκαν κι απ' τους εγχώριους "διπλόσκεφτους", όπως άλλωστε διαφαίνονταν, για τις εγχώριες ξενίες, ξενιότητες και ξινότητες, αγριότητες και βαρβαρότητες.
[06] Για τους προ-ληπτικούς (preemptive) αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, μ' άλλα λόγια για "βραβεία που αναμένουν τους διαγωνισμούς τους", έκανα μια δοκιμή με το "Επιστρέφοντας από την Ιθάκη", στο GRA.