ΔΩΔΕΚΑ και ΜΕΤΑ
Λίγα λόγια από τον Γ. Κουτούπη
Ο Γιώργος Κουτούπης γεννήθηκε στα Σέρρας. Είναι αρχιτέκτονας, διδάκτορας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, κι έχει διδάξει στα τμήματα αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ και του Πανεπιστήμιου Θεσσαλίας. Από το 2006 είναι επίκουρος καθηγητής στο ΤΕΙ Σερρών. Το 2008 εκδόθηκε το πρώτο του βιβλίο "Οικοδομική - ΒΙΑ - Αρχιτεκτονική: Μια Μελετητική Περιήγηση στα Βαλκάνια" (εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη).
Δώδεκα και μετά
Στοιχεία Προληπτικού & Ενάρετου Σχεδιασμού (ΠΕΣ)
Γιώργος Κουτούπης, αρχιτέκτων
«Μια σοβαρή μείωση της κοινής αίσθησης σε μια δεδομένη κοινότητα και μια σοβαρή αύξηση της πρόληψης και της ευήθειας είναι [...] αλάνθαστα σχεδόν σημεία αποξένωσης από τον κόσμο.» [01] Από κείνη την "πρόληψη" κι "ευήθεια" της H. Arendt, μισόν αιώνα μετά έχουμε περάσει στην πρό-ληψη και την ...εναρετότητα, κι ίσως θα πρέπει ν' αναρωτηθούμε τι υπάρχει μετά από κείνη, επίσης, την "αποξένωση από την κόσμο". Τίνος συνδρόμου είναι παράγωγα συμπτώματα η "πρόληψη" (anticipation, precaution, prevention) από τότε, η "πρό-ληψη" (ως preemption) σήμερα; Ποιος θρησκευτικο-δογματικός προκαθορισμός, ως ηθικολογία, "αναγεννάται" στην εποχή μας μ' όλα τα εφόδια της τεχνολογικής υπόσχεσης -- πάνω στο "τέλος των ιδεολογιών", ακόμα και της "επιστημολογίας";
Τα δύο τελευταία χρόνια, και μ΄ αφορμή κάποια κείμενά μου στο GRA, μού γεννήθηκε κι άρχισε να ξεκαθαρίζει ένα θεωρητικό πλαίσιο για την περιγραφή και κατανόηση του σημερινού υπό διαμόρφωση Σχεδιασμού, που τον χαρακτήρισα "προ-ληπτικό" (preemptive) κι "ενάρετο" (virtuous). Προ-ληπτικός, λοιπόν, κι Ενάρετος ο Σχεδιασμός (ΠΕΣ) -- και πώς να τον αποφύγετε. Αυτή η μόνιμη στήλη του GRA, θα 'ναι μια προσπάθεια συμμαζέματος κάποιων εμπειρικών δεδομένων και θεωρητικής επικέντρωσης στη φυσιογνωμία του ΠΕΣ, μέσω της παρουσίασης "Στοιχείων του ΠΕΣ" (όπως λέμε "στοιχεία φυσικής", "στοιχεία πολεοδομίας", και τέτοια). Ίσως, κάποια στιγμή, προκύψει και κάποιο κείμενο που θα παρουσιάζει συνολικότερα και διεξοδικότερα το φαινόμενο ΠΕΣ. Ωστόσο, εισαγωγικά, θα μπορούσα να δώσω μια σύντομη επιτομή για το θέμα της συζήτησή μας:
προφίλ, σκέλη, πατημασιές, περισκελίδες, δεκανίκια, νάρθηκες, κι άλλα συναφή
Με δύο κύρια χαρακτηριστικά θα μπορούσαμε να περιγράψουμε σ' αδρές γραμμές το προφίλ τού υπό διαμόρφωση Σχεδιασμού (για τη νέα χιλιετία) [02]: "προ-ληπτικός" (preemptive) & "ενάρετος" (virtuous). Οι όροι προέρχονται από 'να νομικολογικό κι ένα ηθικολογικό, αντιστοίχως, πλαίσιο εννοιών, κι αφορούν ευθέως το "δίκαιο" και την "ηθική" των σχεδιαστικών εν γένει (κι όχι μόνο των πολεοδομικών ή/και αρχιτεκτονικών) επεμβάσεων στο εξής.
Επιγραμματικά, η "πρό-ληψη" (ως preemption) δεν αφορά, πλέον και μόνο την αποφυγή ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων στο μέλλον (ως "prevention"), αλλ' επιχειρεί να προ-εξοφλήσει την εξέλιξη των πραγμάτων και να διασφαλίσει τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα εκ των προτέρων. Ο Σχεδιασμός, όμως, δεν αρκεί να 'ναι μόνο "προ-ληπτικός", -- έτσι παραμένει έρμαιο του διαγράμματος και της δυνητικότητας. Θα πρέπει, ταυτόχρονα, να 'ναι κι ενάρετος, να κατέχει τα ηθικά πρωτεία κι εχέγγυα για τη διεξαγωγή του. Το πέρασμα, βέβαια, απ' την παλιά "καλή" αρχιτεκτονική στον "ενάρετο" σχεδιασμό, η περαιτέρω μετατόπιση απ' το δυνητικό (virtual) στο ενάρετο (virtuous), συμβαίνουν εν μέσω μιας συντελούμενης ευρύτερη "αλλαγής παραδείγματος" στον σημερινό [μετα-νεοφιλελεύθερο και μετα-δημοκρατικό] κόσμο.
Στο επιχειρησιακό επίπεδο, ο ΠΕΣ εκδηλώνεται με δυο σκέλη που αναφέρονται: α) στην "περιβαλλοντική ευαισθησία" και β) στην "κοινωνική ασφάλεια". Το ένα σκέλος μπορεί να λειτουργεί συμπληρωματικά του άλλου, κι είναι αντιμεταθέσιμα μεταξύ τους καθώς οι όροι τους μπορούν να 'ναι εναλλάξιμοι απ' το ένα σκέλος στο άλλο.
Το νέο υποκείμενο του ΠΕΣ (και για τον ΠΕΣ) -- ο "ενεργός πολίτης" -- γίνεται αντιληπτό και κατανοητό απ' το "αποτύπωμά" του κατά την κυκλοφορία του στα φυσικά κι ηλεκτρονικά δίκτυα. Ένας κραυγαλέος ανθρωπομορφισμός διατρέχει τα σκέλη του ΠΕΣ, όταν γίνεται λόγος για το "ενεργειακό" κι "ηλεκτρονικό" αποτύπωμα ("footprint") του "ενεργού". Πατημασιές, δηλαδή, στον φυσικό και ψηφιακό χώρο, των οποίων τα ίχνη, τους βηματισμούς (αλλά και τα γλιστρήματα, τα τρεκλίσματα, τα παραπατήματα και τις καταπατήσεις), θ' ακολουθήσουμε πέφτοντας (σκόπιμα) στην παγίδα του ανθρωπομορφισμού.
Ποικίλα ειδικά "περιβάλλοντα" (ως περισκελίδες), αλληλοκαλυπτόμενα κι αλληλοδιαχυόμενα, σχετίζονται με τον ΠΕΣ. Στη δημιουργία ενός τέτοιου "περιβάλλοντος" αποβλέπει η έννοια της "έκτακτης ανάγκης" (πραγματικής ή/και υποθετικής), μ' όλα της τα νομοθετικά, εκτελεστικά και τεχνολογικά συμπαρομαρτούντα. Φανερά ο ΠΕΣ, κατά τα δυο σκέλη του, υπονοεί την ευαισθησία των φυσικών και την τρωτότητα των κοινωνικών συστημάτων, που βρίσκονται όλο και συχνότερα στα όρια του συναγερμού. Έτσι, η επίκληση της "κατάστασης έκτακτης ανάγκης" δείχνει να είναι όχι μόνο κάποιο περιστασιακό δεδομένο, αλλά να εγκαθίσταται ως καταστατική συνθήκη λειτουργίας του ίδιου του ΠΕΣ. [Ποιοι την επικαλούνται; Κι από πού προέρχεται η κλήτευση;] Ένα άλλο τέτοιο περιβάλλον-συνθήκη είναι η μηντιακή περισκελίδα του ΠΕΣ.
Οπωσδήποτε, βέβαια, τα βασικά πλαίσια -- το οικονομικό, το κοινωνικό, το πολιτικό -- του ιδιωτικού και δημόσιου "βίου" προσδιορίζουν, με τον τρόπο τους, τον ...διασκελισμό (τα ενδιαφέροντα και τις επιδιώξεις) του ΠΕΣ. Για παράδειγμα, μ' όρους της τρέχουσας οικονομικής κρίσης, ο ΠΕΣ, με τα δεκανίκια της "ανάπτυξης" και των "μεταρρυθμίσεων", αποκτά τον (ιδιόμορφο πράγματι) πλήρη διασκελισμό του σ' ένα καθεστώς μεταξύ παρατεταμένης "ύφεσης" κι αναβεβλημένης "ανάκαμψης".
Ακόμη, τα δυο σκέλη του ΠΕΣ απευθύνονται κι επηρεάζουν και τα λεγόμενα "ψυχικά" συστήματα, δηλαδή το συναίσθημα σ' ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η "έκτακτη ανάγκη" (σε κατάσταση πλέον μονιμότητας), βέβαια, στοχεύει στο στοιχειώδες δίζυγο "φόβος-ελπίδα", μ' αποτέλεσμα την περιστολή και πόλωση του συναισθηματικού φάσματος από δυο αντίστοιχους ψυχολογικούς νάρθηκες: το μέγιστο κοινό "αίσθημα ασφάλειας" και το ελάχιστο κοινό "αίσθημα αισιοδοξίας".
Το ευρύτερο πλαίσιο θεωρητικής συζήτησης όλων των παραπάνω εντάσσεται, προφανώς, στη σημερινή ιστορική συγκυρία της [πλανηταρχικής και περιβαλλοντοκρατορικής, πλέον] "πολιτικής επί του βίου", τη λεγόμενη βιο-πολιτική συνθήκη.
σχετική κειμενογραφία στο GRA:
μ' άμεση αναφορά στον ΠΕΣ:
-- μαζί με τον Γιώργο Σακαλή: "Νέα Γλώσσα και Διπλή Σκέψη για τον Σχεδιασμό της 'Νέας Χιλιετίας'", GRA, 4/12/10 -- ιδιαίτερα για το σκέλος της "περιβαλλοντικής ευαισθησίας"
-- επίσης μαζί με τον Γ. Σακαλή, αλλ' εκτός GRA, "Ο Δημόσιος Χώρος στα Χρόνια της Βιο-πολιτικής Ορθότητας", συμμετοχή στο συνέδριο Δημόσιος χώρος...αναζητείται, Θεσσαλονίκη, 20-22/10/11
μ' αποσπασματικές ή περιστασιακές αναφορές στον ΠΕΣ:
-- "Επιστρέφοντας από την Ιθάκη", GRA, 8/9/10 -- περί προ-ληπτικών αρχιτεκτονικών ...διαγωνισμών
-- "Η Αρχιτεκτονική είναι Γυμνή", GRA, 13/2/11 -- για την "πατημασιά" των σκελών του ΠΕΣ
-- "κοπεγχάγισέ τα", GRA, 21/7/11 -- ενάρετες "δράσεις" στη ...Θεσσαλονίκη
-- ακούσατε τίποτα για "Ζώνες"; Τρία κείμενα στο GRA, 3/9/11 - 8/10/11 - 5/12/11
-- "παραμετροποιώντας την καταστροφή", GRA, 8/5/12 -- σχετικό με τα "δεκανίκια" των σκελών του ΠΕΣ
-- "Δίκτυο & Συναίσθημα: όλα συνδέονται;", GRA, 27/9/12 -- αναφορά στον ψυχολογικό "νάρθηκα" του ΠΕΣ που αφορά το "αίσθημα ασφάλειας" (κι όχι μόνο)
μια πρώτη προσπάθεια συνολικής παρουσίασης των χαρακτηριστικών και του τρόπου διαμόρφωσης του φαινομένου, αλλά στ' αγγλικά, μαζί με τη Βάνα Τεντοκάλη:
-- "Preemptive & Virtuous: City Planning and Architectural Design for the Millennium", συμμετοχή στο διεθνές συνέδριο Architecture and Ideology, Βελιγράδι, Σερβία, 28-29/9/12
αντί του α' ενικού προσώπου
οφείλω ν' αναφέρω για την (υπερ-καθοριστική) συμβολή τους, όλον αυτόν τον καιρό, στο "12+":
-- τη Βάνα Τεντοκάλη (που 'ναι μια καταστατική συνθήκη έρευνας και διαλόγου από μόνη της :-)
-- τα βασικά μέλη ενός μαχαλο-workshop (στο οποίο έχω την τιμή να συμμετέχω) στις Ξέρρες: τον Σακά-Αλή, τον Γιόνας, τον Κώνας -- και τον Ιβάν (εξ αποστάσεως απ' τον Βώλο)
για τα κείμενα, πάντως, που παρουσιάζονται, ευθύνονται μόνο οι υπογράφοντες
υποσημειώσεις
[01] Χάννα Άρεντ, Η Ανθρώπινη Κατάσταση [με υπότιτλο: Vita Activa], (μτφρ. Σ. Ροζάνη, Γ. Λυκιαρδόπουλου), Γνώση, Αθήνα, 1986, (χρ. α' έκδ. 1958), σ. 285. Οι υπογραμμίσεις είναι του γράφοντα.
[02] Με τη "νέα χιλιετία", αναφέρομαι σ' ανάλογες μαξιμαλιστικές (για να μην πω "χιλιαστικές") διατυπώσεις, που συναντιόνται κατά κόρον, πριν απ' όλα, στις διακηρύξεις του ΟΗΕ εν όψει του "Millennium".
